Arts Universe and Philology

Arts Universe and Philology
The blog "Art, Universe, and Philology" is an online platform dedicated to the promotion and exploration of art, science, and philology. Its owner, Konstantinos Vakouftsis, shares his thoughts, analyses, and passion for culture, the universe, and literature with his readers.

Παρασκευή 5 Οκτωβρίου 2012

Νίκος Γκάτσος, «Καίγομαι καίγομαι»

Όταν γεννιέται ο άνθρωπος
ένας καημός γεννιέται
όταν φουντώνει ο πόλεμος
το αίμα δε μετριέται

Καίγομαι καίγομαι
ρίξε κι άλλο λάδι στη φωτιά
πνίγομαι πνίγομαι
πέτα με σε θάλασσα βαθιά

Ορκίστηκα στα μάτια σου
που τα ‘χα σαν βαγγέλιο
τη μαχαιριά που μου ‘δωκες
να σου την κάμω γέλιο

Καίγομαι καίγομαι
ρίξε κι άλλο λάδι στη φωτιά
πνίγομαι πνίγομαι
πέτα με σε θάλασσα βαθιά

Μα συ βαθιά στην κόλαση
την αλυσίδα σπάσε
κι αν με τραβήξεις δίπλα σου
ευλογημένος να ‘σαι

Καίγομαι καίγομαι
ρίξε κι άλλο λάδι στη φωτιά
πνίγομαι πνίγομαι
πέτα με σε θάλασσα βαθιά

Μουσική: Σταύρος  Ξαρχάκος
Στίχοι: Νίκος Γκάτσος

Αυστηρός Αρκάς (1911 Ασέα Τριπόλεως), ταπεινά μεγαλειώδης, αινιγματικός και συμβολιστής, με το ιδιαίτερο χιούμορ πνευματικού ανθρώπου που ποτέ δεν έδωσε συνεντεύξεις, ο ποιητής βρίσκει στον Γκάτσο την ταυτότητα. Προτιμούσε να απολαμβάνει εκείνη την ανθίζουσα παρέα, που σύχναζε στο πατάρι του Λουμίδη, ενώ το έργο καθενός εκείνων των λογίων της συντροφίας χαρακτήρισε ολόκληρη την εποχή της για την Ελλάδα με εμφανείς επιδράσεις ως τις μέρες μας. Ελύτης, Εμπειρίκος, Εγγονόπουλος, Χατζιδάκις μετά το ’42, Σαραντάρης, Κουν, αγκάλιασαν ανεξαίρετα το Γκάτσο σαν έφτασε στην Αθήνα. Ενώπιον τούτων των ηρώων της καλλιέργειας και των τεράτων του πνεύματος, ο ιδιωτικός του λόγος γινόταν δημόσιος. Ούτε που νοιάστηκε να παρατήσει τη Φιλοσοφική για να βυθιστεί στη μετάφραση του Ματωμένου Γάμου του Λόρκα. Ο Νίκος Γκάτσος πέρασε στην ιστορία της ελληνικής υπερρεαλιστικής ποίησης με τη μια και μοναδική του συλλογή: την «Αμοργό», που εξέδωσε το 1943. Μετά δεν ξαναδημοσίευσε ποίηση. Ασχολήθηκε με τη θεατρική μετάφραση και τη στιχουργική.

«Γράφει για την πατρίδα μέσα στην κατοχή, την ώρα που χάνεται, σαν να την βλέπει ήδη από μακριά … Μιλά για τη μνήμη του τόπου σαν να είναι ήδη παρελθόν… Και είναι περίεργο ότι μετά την Αμοργό δεν ξαναγράφει ποίηση αλλά μόνο στίχο, ο οποίος ανάγεται σε ποίηση…» Ο Ελύτης είχε πει για τον Γκάτσο: «καλύτερα τέχνη ταπεινή που λειτουργεί, παρά υψηλή που σκονίζεται στα ράφια».

Οι στίχοι του Γκάτσου ευτύχησαν με τη μουσική του Μάνου Χατζιδάκι, ο οποίος αναγνώριζε στον ποιητή «τον σημαντικότερο άνθρωπο που είχε γνωρίσει μετά την μητέρα του». Σε ένα από τα πολλά κείμενά του για τον Γκάτσο, ο Χατζιδάκις αναφέρει: «Παρ’ όλο που στιχουργεί για να κάνει ένα τραγούδι, παραμένει πάντα ποιητής. Έγραψε μοναδικά τραγούδια. Όλα τα ακριβά στοιχεία της ποίησής του τα κάνε στίχους που κινητοποίησαν τη ναρκοθετημένη νεοελληνική ευαισθησία, έτσι καθώς κοιμόταν αναίσθητη μέσα στην απέραντη αισθηματολογία των στιχουργών και των επιθεωρησιογράφων». Κι αντίστροφα, απ’ όλους τους συνθέτες που τον μελοποίησαν (Θεοδωράκης, Ξαρχάκος, Μούτσης, Κηλαηδόνης, Χάλαρης) ο Χατζιδάκις ήταν πιο κοντά στην ψυχολογία του Γκάτσου. Το ερωτικό, εφηβικό στοιχείο της μουσικής του Χατζιδάκι έλειπε από τον Γκάτσο και τον συγκινούσε. Με την έννοια ότι ο Γκάτσος έγραφε υπαρξιακά τραγούδια. Πιο πολύ μιλά για το θάνατο κι ένα μυστήριο γύρω από αυτόν. Πάντα υπάρχει στον στίχο του ένα φεγγάρι που σε κυνηγά, δύο αδέλφια που χωρίζουν. Κι αυτό εξηγείται κατά κάποιο τρόπο και στο βιβλίο της συντρόφου του, Αγαθής Δημητρούκα».

Ο Ν. Γκάτσος, ο κατ΄ εξοχήν έλληνας σουρεαλιστής, ο μεταξύ των ποιοτικότερων τραγουδοποιών της χώρας, πέθανε στις 12 Μαϊου 1992 και τάφηκε στην πατρογονική Ασέα.



Βεργίνα, ο Παρθενώνας της Μακεδονίας - Vergina, the Parthenon of Macedonia

Η ψηφιακή αναστήλωση της κεντρικής εισόδου του ανακτόρου των Αιγών - Πρόπυλο.


Ο Χώρος των Αιγών ή της Βεργίνας, επιλέχθηκε από τον βασιλιά Περδίκκα τον Α΄ για την πρωτεύουσά του. Περίπου στα τέλη του 5ου π.Χ αιώνα, η πρωτεύουσα μεταφέρεται από τον βασιλιά Αρχέλαο στην Πέλλα. Παρά το γεγονός αυτό, οι Αιγές δεν απώλεσαν την πρωτινή τους λάμψη και σπουδαιότητα. Το γεγονός τεκμαίρεται από την καταγραφή των αρχαίων πηγών, για τις σημαντικές δραστηριότητες που ελάμβαναν χώρα στις Αιγές και μετά την μεταφορά της πρωτεύουσας στην Πέλλα. Ο χώρος των Αιγών καθιερώνεται και σαν χώρος του βασιλικού κοιμητηρίου. Tον αρχαιολογικό χώρο της Βεργίνας συγκροτούν δύο διακριτές περιοχές, δηλαδή η περιοχή της αρχαίας πόλης προς τις παρυφές των Πιερίων βουνών, και το σπουδαίο κοιμητήριο προς την πεδιάδα και μέχρι τον Αλιάκμονα ποταμό. Στην ανατολική πλευρά των ανακτόρων μετά την είσοδο, υπάρχει ένας κυκλικός χώρος, τον οποίο ο Πλάτων ονομάζει ( στην Απολογία -36D ) Θόλο. Στον χώρο αυτό βρέθηκε επιγραφή με την φράση Ηρακλήι Πατρώιοι, δηλαδή στον Ηρακλή Πατρώο και στην νεοελληνική, στον Πατέρα Ηρακλή. Η κατασκευή παραπέμπει στην Εστία, ή στην Ορία Μήτηρ (όπως την αποκαλεί ο Αριστοφάνης στις Όρνιθες-746 ) ο φρουρός της ευτυχίας των ανθρώπων, η θεά με τα πρυτανεία της, τα κυκλικά δηλαδή ιερά της εντός των οποίων καιγόταν το ακοίμητον πυρ, που συμβολίζει το σχήμα του πλανήτη Γη. Μία Εστία εγχαραγμένη με μαθηματική γνώση και επιστημονική σοφία, μία Εστία που διολισθαίνει στην θεωρία του επίκυκλου του Ηρακλείδη Ποντικού ( 390-330 π.Χ ) και των αστρονομικών μυστικών του τροχού του Ομήρου. Αυτή και μόνο η επιγραφή και ο συμβολισμός της, καταδεικνύουν την ελληνικότητα των Μακεδόνων. Το ανάκτορο είναι τριπλάσιο από τον Παρθενώνα, επιβλητικό, πλούσιο και μεγαλόπρεπο, εφάμιλλο της Κνωσού και λαμπρό σαν τον Ήλιο των Μακεδόνων, ήταν το Ανάκτορο των Αιγών, που έκτισε ο Φίλιππος ο Β΄, ο πατέρας τους Μεγάλου Αλεξάνδρου, στο χώρο της σημερινής Βεργίνας πριν από 2.350 περίπου χρόνια, σύμφωνα με τα αποκαλυπτικά στοιχεία που παρουσίασε η ευαίσθητη Ελληνίδα Αρχαιολόγος Αγγελική Κοτταρίδου, συνεργάτης στο παρελθόν του αείμνηστου Καθηγητή Ανδρόνικου. Το χτίσιμο του Ανακτόρου, του «Παρθενώνα της Μακεδονίας» όπως το χαρακτήρισε η ίδια και χρονολογείται περί το 350-340 π.Χ υπολογίζεται πως κράτησε 10 με 12 χρόνια και απαίτησε για τη δόμησή του, τη μεταφορά 13 χιλιάδων κυβικών μέτρων πωρόλιθου, που φορτώθηκαν σε βοϊδάμαξες από τα λατομεία του γειτονικού Βερμίου, 12 χιλιόμετρα μακριά από τις Αιγές! Μονάχα αυτοί οι πωρόλιθοι σε σημερινές τιμές, θα κόστιζαν περίπου 26 εκατομμύρια ευρώ! Χώρια τα άλλα δομικά και διακοσμητικά υλικά! Την ημέρα των γάμων της άλλης κόρης του Φιλίππου, της Κλεοπάτρας, με τον βασιλιά των Μολοσσών της Ηπείρου Αλέξανδρο στις Αιγές, τα Ανάκτορα ήταν πανέτοιμα για να δεξιωθούν και να θαμπώσουν του υψηλούς προσκεκλημένους! Δυστυχώς όμως την ίδια εκείνη ημέρα, το 336 π.Χ. έκλεισαν για πάντα τα μάτια του μεγαλόπνοου εμπνευστή τους, του πατέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, καθώς δολοφονήθηκε εκεί, στο παρακείμενο θέατρο, από τον Παυσανία. Έτσι κάπως αρχίζουν όλα, εδώ βρίσκεται ίσως η έναρξη του σύγχρονου δυτικού κόσμου. Τα Ανάκτορα, που είχαν μήκος 78 μέτρα και ύψος 13,60 μ. και απλωνόταν σε έκταση συνολικά 12,5 στρεμμάτων, εικάζεται πως είναι έργο του κορυφαίου αρχιτέκτονα Πυθέου, ο οποίος σχεδίασε το περίφημο Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού (355 – 350 π.Χ.), ένα από τα 7 θαύματα της αρχαιότητας, καθώς και το ναό της  Αθηνάς  Πολιάδος  στην Πριήνη της Μικράς Ασίας!

Αναπαράσταση Ανακτόρων Δ. Παντερμαλής – Γ. Κιαγιάς. [ Η σχεδιαστική αναπαράσταση βρίσκεται στο βιβλίο: Βεργίνα, Περιδιαβάζοντας τον αρχαιολογικό χώρο, σελίδα21. Στέλλα Δρούγου, Χριστίνα Σαατσόγλου-Παλιαδέλη. Υπουργείο Πολιτισμού, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων. 3η έκδοση 2001

«Δεύτερο σημαντικό έργο της Αρχαίας Ελλάδας» χαρακτήρισε το αριστουργηματικό Ανάκτορο του Φιλίππου η Αρχαιολόγος Αγγελική Κοτταρίδου, που αποτέλεσε το αρχιτεκτονικό πρότυπο οικοδόμησης ολόκληρης της Ελληνιστικής Ανατολής, με τα περίφημα περιστύλια να δεσπόζουν σε όλες τις κατοπινές Αλεξάνδρειες. Η πρόσβαση στο Ανάκτορο γινόταν από την ανατολική πλευρά, όπου υψωνόταν ένα πραγματικά μοναδικό μνημειακό πρόπυλο, στο κέντρο μιας εντυπωσιακής δωρικής κιονοστοιχίας. Σώζονται μάλιστα τα μαρμάρινα κατώφλια της τριπλής αυτής βασιλικής εισόδου! Περνώντας το πρόπυλο φτάνει κανείς στην αυλή που παραδοσιακά αποτελούσε το κέντρο, γύρω από το οποίο αρθρώνονταν οι χώροι και οι λειτουργίες κάθε σπιτιού. Όπως η πρόσοψη έτσι και η αυλή που είναι ακριβώς τετράγωνη αποκτά εδώ μια απολύτως κανονική μνημειακή μορφή με ένα τεράστιο περιστύλιο, σε κάθε πλευρά του οποίου υπάρχουν 16 λίθινοι δωρικοί κίονες που επιστέφονται από την χαρακτηριστική δωρική ζωφόρο. Η αυλή που χωράει άνετα περισσότερο από 2.000 καθιστούς ανθρώπους, λειτουργούσε κυρίως σαν χώρος όπου επικεντρωνόταν η πολιτική και κοινωνική ζωή του Μακεδονικού Βασιλείου, ενώ σε μια άλλη, μεγάλη, κυκλική αίθουσα της ανατολικής πλευράς, τον θόλο, είχαν βρεθεί αναθηματικές επιγραφές που αναφέρονταν στην ελληνική φυσικά γλώσσα, στον «πατρώο Ηρακλή», που οι Μακεδόνες βασιλιάδες τιμούσαν σαν πρόγονό τους, όπως και ο Αλέξανδρος! Χώροι συμποσίων, ανδρώνες, με δάπεδα στρωμένα με ψηφιδωτά από βότσαλα, υπήρχαν στην ανατολική και τη βόρεια πλευρά του Παλατιού, όπου δύο διάδρομοι οδηγούσαν από το περιστύλιο στον εξώστη, μια ευρύχωρη βεράντα με πανοραμική θέα στην πόλη και σε ολόκληρη την περιοχή, που αποτελεί άλλη μία θαυμαστή καινοτομία του Ανακτόρου των Αιγών! Ιδιαίτερα εντυπωσιακά είναι όμως τα εξαίσια ψηφιδωτά, που καταλαμβάνουν έκταση 2.000. τ.μ.! Δηλαδή δύο ολόκληρων στρεμμάτων συνολικά! Ένα από αυτά σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση και είναι φτιαγμένο από μικροσκοπικά λευκά, μαύρα, γκρίζα, κίτρινα και κόκκινα βότσαλα! Το ψηφιδωτό αυτό θυμίζει χαλί με ένα εντυπωσιακό λουλούδι να ανθίζει στο κέντρο του, πλαισιωμένο από πολύπλοκα ελικωτά βλαστάρια και λουλούδια που εγγράφονται σε έναν κύκλο! Μάλιστα ο πολλαπλός  μαίανδρος και ο σπειρομαίανδρος που στολίζουν την περιφέρεια του κύκλου, μοιάζουν πολύ με αυτούς που βρίσκουμε πάνω στη χρυσελεφάντινη ασπίδα του Φιλίππου Β΄, η οποία και εκτίθεται στο Μουσείο των Βασιλικών Τάφων! Ακόμη, στη μία από δύο μεγάλες επίσημες αίθουσες των Ανακτόρων, που πιθανόν ήταν αίθουσες βασιλικών ακροάσεων και συμποσίων, θέμα του επιδαπέδιου ψηφιδωτού αποτελεί μια θάλασσα από σκούρα μπλε βότσαλα, που στη μέση της καλπάζει ένας ταύρος, ο οποίος έχει στην πλάτη του την Ευρώπη! Είναι η αρπαγή της Ευρώπης, της βασιλοπούλας της Φοινίκης από τον ταύρο-Δία, την οποία φέρνει στην Κρήτη και έτσι στην ήπειρο που παίρνει από αυτήν το όνομά της! Πολύ πριν τον Καρλομάγνο, εδώ χτυπά το πρώτον η καρδιά της Ευρώπης. Η κ. Κοτταρίδου επισημαίνει σαν πολύ σημαντικό το ότι ο Φίλιππος διάλεξε αυτό το θέμα για το πιο επίσημο δωμάτιο του Ανακτόρου του, διότι όπως φαίνεται αντιλαμβανόταν τον εαυτό του σαν Ευρωπαίο Ηγεμόνα, γεγονός που, λαμβανομένων υπόψη των μοναδικών χαρακτηριστικών της δυναμικής, στρατηγικής και πολιτικής του προσωπικότητας, αλλά και του μεγαλεπήβολου και τολμηρότατου οράματός του για συντριβή του πανίσχυρου Περσικού Κράτους, δικαιώνει τα λόγια που έγραψε για εκείνον ο Θεόπομπος, χαρακτηρίζοντάς τον ως τον σπουδαιότερο άνδρα της Ευρώπης : «… Μηδέποτε ενηνοχέναι Ευρώπη τοιούτον άνδραν παράπαν οίον τον του  Αμύντου Φίλιππον ».


Περισσότερο λιτές, αλλά εξίσου εντυπωσιακές είναι και οι τρεις τεράστιες αίθουσες της δυτικής πλευράς με τα μαρμαροθετήματα, που υπογραμμίζουν και εδώ τη μεγάλη φροντίδα όλων των χώρων του Ανακτόρου, που υπολογίζεται πως συνολικά άφηνε χώρο για 278 κλίνες! Ο Φίλιππος δηλαδή μπορούσε να παραθέσει συμπόσιο σε περισσότερους από 500 καλεσμένους ταυτόχρονα (ξαπλωμένων σε ανάκλιντρα), αριθμός πρωτοφανής για τα ελληνικά δεδομένα! Το Βασιλικό Ανάκτορο του Φιλίππου στις Αιγές, με την ποιότητα, τη διακόσμηση και την αρχιτεκτονική του τελειότητα, με τον πλούτο και τις εντυπωσιακές διαστάσεις του, με τη μεγαλοπρέπεια και τη λάμψη του στο ηλιακό φως, εξοπλισμένο με όλες τις ανέσεις της εποχής, με ένα άψογο σύστημα αποχέτευσης αλλά και ύδρευσης, που έφερνε μέχρι εκεί το δροσερό νερό των πηγών του βουνού, με τις τεράστιες αίθουσες, την πελώρια αυλή, το επιβλητικό πρόπυλο, την πρωτοποριακή  διώροφη στοά του, κατασκευασμένη 200 χρόνια νωρίτερα από τη Στοά του Αττάλου, τους ανδρώνες, τα διαμερίσματα των γυναικών και τους κοιτώνες, θεωρείται πια δίκαια εφάμιλλο των πλουσίων βασιλικών Ανακτόρων της Κνωσού. Δυστυχώς όμως, μετά την κατάλυση του Μακεδονικού Βασιλείου από τους Ρωμαίους το 168 π.Χ., έπειτα από τη δραματική μάχη της Πύδνας (22 Ιουνίου 168 π.Χ.), ο ηρωικός Μακεδονικός μας Στρατός, που μόνος του αντιστέκονταν ως λέων στην ανεμπόδιστη από τους υπόλοιπους Έλληνες επέλαση των Ρωμαίων, διαλύθηκε και οι κατακτητές εξάντλησαν τη βαρβαρότητά τους, καταστρέφοντας, καίγοντας και γκρεμίζοντας μαζί με την πόλη των Αιγών, τα τείχη και το θέατρο της και το περίφημο λαμπρό και μοναδικό Ανάκτορο, που περιμένει από τότε, εδώ και 2.177 χρόνια τη σωστική αναστήλωσή του!


Οι Αιγές εξαφανίζονται έκτοτε και ξεχνιούνται. Ωστόσο όμως η ανάμνηση του θρυλικού Μακεδονικού βασιλικού οίκου εξακολουθεί «να ζει και να βασιλεύει» στο βυζαντινό όνομα Παλατίτσια, που στέκει αδιάκοπα στους αιώνες έως σήμερα, στο όνομα του γειτονικού με τις Αιγές χωριού (η Βεργίνα είναι άλλο, πολύ νεότερο χωριό, που κατοικήθηκε από πρόσφυγες της Μικρασίας και της Αν. Ρωμυλίας). Στα κατοπινά πικρά χρόνια της Τουρκοκρατίας, στα 1495, μετά την άλωση της Πόλης, εκεί επάνω στα παλάτια του Φιλίππου και του Αλεξάνδρου, θα στήσουν οι Έλληνες το ταπεινό παλάτι του Υψίστου Βασιλέως, την Εκκλησούλα της Αγίας Τριάδας, χτισμένη στη σκιά της αιωνόβιας βελανιδιάς…

Το Ανάκτορο των Αιγών, ανακαλύφθηκε ξανά το 1855 από τον Γάλλο αρχαιολόγο Leon Heuzey, χάρη στις πληροφορίες που του έδωσε ο παρατηρητικός παπάς της περιοχής! Έτσι ο Λέον Εζέ, έξι χρόνια αργότερα θα αρχίσει τις πρώτες ανασκαφικές του έρευνες στην περιοχή, που διήρκεσαν σαράντα ημέρες. Κύλησαν τα χρόνια, ο Μακεδονικός Αγώνας, οι Βαλκανικοί, ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, η Μικρασιατική Καταστροφή και ο Ξεριζωμός του ΄22, ώσπου στα 1938 το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης αποφάσισε, με πρόταση του τότε Καθηγητή Αρχαιολογίας Κωνσταντίνου Ρωμαίου, να αναλάβει τη συνέχιση της ανασκαφικής έρευνας στη Βεργίνα, που σταμάτησε όμως εκ νέου στο 1940. Ο Ρωμαίος, στην ανασκαφική ομάδα του οποίου είχε βρεθεί και ο μετέπειτα Καθηγητής Ανδρόνικος, θα επανέλθει στο Ανάκτορο το 1954 και θα συνεχίσει τις ανασκαφικές του έρευνες ως το 1956, σε συνεργασία με τον τότε έφορο Αρχαιοτήτων Χαράλαμπο Μακαρονά, ενώ από το 1959 το έργο του θα το συνεχίσουν οι διάδοχοί του στο Πανεπιστήμιο Γεώργιος Μπακαλάκης και Μανόλης Ανδρόνικος. Το 1961, το εκκλησάκι – φρουρός που προστάτευε τον χώρο, διαλύθηκε για να προχωρήσουν εκεί οι ανασκαφές, ενώ στο μεταξύ η περιοχή είχε γίνει νταμάρι και «έχτισε» με τις πέτρες της τα γύρω χωριά, με τελευταίο από όλα, στη δεκαετία του 1920, την ίδια η Βεργίνα!

«Και τότε είδαμε κάτι που ήταν αδύνατο να φανταστώ, γιατί ποτέ δεν είχε βρεθεί τέτοιο οστεοδόχο σκεύος: μια ολόχρυση λάρνακα με ένα επιβλητικό ανάγλυφο αστέρι στο κάλυμμά της...». Μ΄ αυτά τα λόγια αρχίζει την περιγραφή του ο αρχαιολόγος Μανόλης Ανδρόνικος για το τι είδε όταν άνοιξε για πρώτη φορά την σαρκοφάγο στον τάφο του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου Β'. Στις 8 Νοεμβρίου 1977 έφερνε στο φως μία από τις μεγαλύτερες αρχαιολογικές ανακαλύψεις όλων των εποχών: Τους βασιλικούς τάφους της Βεργίνας.


Από το 1972 την ανασκαφική έρευνα αναλαμβάνει πια ο Καθηγητής Μανώλης Ανδρόνικος και συνεχίζει σήμερα η Αρχαιολόγος Αγγελική Κοτταρίδου με την ομάδα της.



Thessaloniki in Colour (1913): Πρώιμες έγχρωμες φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης κατά την αυγή του 20ου αιώνα. Early true-colour photographs of Thessaloniki at the dawn of 20th century

Eκπληκτικές έγχρωμες φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης (παρμένες χάρη στον Albert Kahn το 1913), σ' ένα κλιπ από ντοκιμαντέρ του BBC. Μιλά ο Μαρκ Μαζάουερ.

Την άνοιξη του 1913, οι φωτογράφοι του Άλμπερτ Καν κατέφτασαν σε μια πολυπολιτισμική πόλη σε μια κρίσιμη καμπή της ιστορίας της. Η Θεσσαλονίκη δεν αποτελούσε πλέον τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η οποία κατέρρεε στα Βαλκάνια... Το παραπάνω τμήμα ντοκιμαντέρ του BBC παρουσιάζει τις πρώτες έγχρωμες φωτογραφίες που τραβήχτηκαν ποτέ στη Νύμφη του Θερμαϊκού.

Πηγή του αποσπάσματος είναι το ντοκιμαντέρ του BBC: "Edwardians in Colour: The Wonderful World of Albert Kahn - Episode 3: Europe on the Brink".

In spring of 1913, Albert Kahn's photographers arrived in a multicultural city at a huge turning point of its history. Salonica (or Thessaloniki in formal greek) was no more a part of the Ottoman Empire which was collapsing in the Balkans... Here is a part of BBC's documentary with the first true-colour photographs ever taken of the Bride of the Thermaic Gulf.

Clip taken from BBC's Documentary: "Edwardians in Colour: The Wonderful World of Albert Kahn - Episode 3: Europe on the Brink".

Ο δεινο-παπαγαλο-νυχτεριδο-σκαντζόχοιρος, Newly Discovered Mini-Dinosaur Had Fangs, Porcupine-Like Quills

Ο μικρός δεινόσαυρος συνδύαζε χαρακτηριστικά σημερινών πτηνών και ζώων. This vegetarian mini-dinosaur was discovered among fossils housed at Harvard University by by Paul Sereno, paleontologist and professor at the University of Chicago and National Geographic Explorer-in-Residence.

Σε μια συλλογή απολιθωμάτων δεινοσαύρων στο πανεπιστήμιο Χάρβαρντ υπήρχε εδώ και 50 χρόνια ένα εύρημα στο οποίο οι επιστήμονες δεν είχαν δώσει τη δέουσα προσοχή. Ειδικοί του Πανεπιστημίου του Σικάγου που το μελέτησαν διαπίστωσαν ότι το εύρημα ανήκε σε ένα άγνωστο και πραγματικά παράξενο είδος. 

Ο Pegomastax africanus, όπως ονομάστηκε το νέο είδος, ήταν ένας μικροσκοπικός φυτοφάγος δεινόσαυρος που ζούσε πριν από 200 εκατομμύρια έτη στη νότια Αφρική και το ύψος του δεν ξεπερνούσε τα 60 εκατοστά.  Σύμφωνα με τους ερευνητές ο δεινόσαυρος είχε ένα πλήθος χαρακτηριστικών που παραπέμπουν σε σημερινά πτηνά και ζώα. Η όψη του ήταν ένας συνδυασμός παπαγάλου, νυχτερίδας και σκαντζόχοιρου. Πιο συγκεκριμένα διέθετε ράμφος που έμοιαζε με αυτό των παπαγάλων, δόντια παρόμοια με αυτά της νυχτερίδας ενώ το σώμα του ήταν καλυμμένο με κοντές σκληρές και αιχμηρές τρίχες.

«Οι δεσποινίδες των τιμών», του Βελάσκεθ. “Las meninas” by Velasquez

Diego Velázquez, Οι Δεσποινίδες των Τιμών, Las Meninas, 1656, Oil on canvas, 318 cm × 276 cm, Museo del Prado, Madrid.

Το έργο αποτελεί ίσως το αριστούργημα του Βελάσκεθ, αποκλήθηκε μάλιστα η Θεολογία της ζωγραφικής και ταυτόχρονα αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα αινίγματα όλων των εποχών. Γκόγια, Μανέ, Πικάσο, Νταλί κι ένα σωρό άλλοι φιλοτέχνησαν τις δικές τους εκδοχές για τις Meninas. Οι μελετητές όμως ακόμη απορούν 1) Το όρθιο καβαλέτο επαρκεί σε διαστάσεις για ένα διπλό πορτρέτο; 2) Τι αλήθεια ζωγραφίζει ο καλλιτέχνης; 3) Πού στην ευχή στεκόταν όταν ζωγράφιζε τη σκηνή, αλλά και τον εαυτό του; 4) Σε ποιο σημείο στεκόταν ο Βασιλιάς κι η Βασίλισσα όταν το σημείο φυγής του πίνακα είναι πέρα από την φωτιζόμενη πόρτα με το προφίλ ανδρός; 5) Τι σημασία έχει ο κόκκινος σταυρός στο στήθος του καλλιτέχνη και ποιος τον επιμελήθηκε;

Diego Vélasquez, Le Couronnement de la Vierge, 1642, Huile sur Toile, 1,78x1,34 cm, Madrid, musée du Prado

Ο Diego Velázquez κατέχει μία θέση ανάμεσα στους σημαντικότερους ζωγράφους στην Ιστορία της Τέχνης ενώ η δεξιοτεχνία και η τεχνική του, τον έκαναν να ξεχωρίσει από τους υπόλοιπους καλλιτέχνες του «χρυσού αιώνα» της ισπανικής ζωγραφικής, θεωρούμενος ένας από τους πατέρες της ισπανικής σχολής. Το μεγαλύτερο μέρος του έργου του περιλαμβάνει προσωπογραφίες, ατομικές ή και ομαδικές, τις οποίες όφειλε να φιλοτεχνεί ως αυλικός ζωγράφος. Σε πολύ μικρότερο βαθμό, επιδόθηκε στο είδος των θρησκευτικών συνθέσεων, με σημαντικότερο ίσως έργο την Στέψη της Παναγίας (π. 1645).

Diego Vélasquez, Don Sebastian de Morra, 1645, Huile sur Toile, 1,06x0,81 m, Madrid, musée du Prado 

Ο Βελάσκεθ πήρε σαν μοντέλα του, τους πιο ταπεινούς ανθρώπους, ακόμα και τους παραμορφωμένους και τους σακάτηδες και πέτυχε εξαίρετα πλαστικά αποτελέσματα, αποδίδοντας πλάσματα τερατώδη. Ο ρεαλισμός του δεν βρίσκεται μόνο στα θέματα που χρησιμοποιεί, αλλά και στο γεγονός ότι τα συλλαμβάνει, χωρίς να καταφεύγει ποτέ στις πτήσεις της φαντασίας. Ζωγράφος πλήρης, ικανός να αναπτύξει σε έναν πίνακα όλο το θέαμα που μπορούν να αγκαλιάσουν τα μάτια. Δεν είναι ένας οραματιστής, όπως ο Ελ Γκρέκο, βλέπει μόνο με τα σωματικά του μάτια. Αλλά η εμμονή αυτή στην αλήθεια, τον οδηγεί πέρα από τον απλό ρεαλισμό. Παρατηρεί με προσοχή το μοντέλο του, τη στάση του, τις γκριμάτσες του, την έκφρασή του, έτσι που τα πορτραίτα να είναι αληθινά ψυχολογικά ντοκουμέντα. 

Diego Vélasquez, Deux jeunes hommes à table, 1620, Huile sur Toile, 0,65x1,04 cm, Londres, Wellington Museum

Η νατουραλιστική διάθεση των πρώτων πινάκων του, με λαϊκά ρωπογραφικά θέματα (bodegones) και σκηνές εσωτερικών χώρων, διατηρήθηκε με θαυμαστή συνέπεια σε όλο του το έργο και εξυψώθηκε σε επίπεδο ηθικής οφειλής απέναντι στην πραγματικότητα. Τολμηρό και διεισδυτικό πνεύμα ο Ντιέγκο Βελάσκεθ (Σεβίλλη 1599 – Μαδρίτη 1660), εργάστηκε κυρίως ως προσωπογράφος. Mπήκε από νεαρή ηλικία, 24 ετών, ως επίσημος ζωγράφος στα βασιλικά ανάκτορα της Mαδρίτης και ασχολήθηκε σχεδόν αποκλειστικά με πορτρέτα της βασιλικής οικογένειας και προσώπων που σχετίζονταν άμεσα με το περιβάλλον των ανακτόρων Στην ιβηρική χερσόνησο καταχωρήθηκε ως ο αντίποδας του Γκρέκο στην ισπανική ζωγραφική. 

Diego Vélasquez, La Vénus au miroir, 1653, Huile sur Toile, 1,22x1,77 m, Londres, National Gallery

Αν και ο Bελάσκεθ προαναγγέλλει το ρεαλισμό του 19ου αιώνα, στην εποχή του δεν ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής. Τον συνόδευε η αρνητική τότε φήμη του νατουραλιστή, στοιχείο που τον οδήγησε σε μακρά αφάνεια, όπως αντίστοιχα και τον Κρητικό στο Τολέδο. Ορισμένοι από τους ιμπρεσιονιστές είναι αυτοί που επισημαίνουν πρώτοι τις εικαστικές του αξίες και το όλο πνεύμα του έργου του. Παραμένει, δηλαδή, στο περιθώριο της ευρωπαϊκής τέχνης για δύο περίπου αιώνες. Ωστόσο, μέσα στον 20ό αιώνα εξετάζεται σε βάθος και αναγνωρίζεται ανεπιφύλακτα το εικαστικό του μεγαλείο. 

Diego Vélasquez et atelier, Philippe IV armé, avec un lion à ses pieds, 1660, Huile sur Toile, 2,31x1,31 m, Madrid, musée du Prado

Η ικανότητα του Βελάσκεθ ωστόσο έγινε φανερή ήδη από τα πολύ νεανικά του έργα. Είναι χαρακτηριστική η υψηλή ποιότητα των έργων που φιλοτέχνησε ακόμη σε ηλικία 17 ή 18 ετών. Οι πίνακές του αποκαλύπτουν κάτι περισσότερο από την εικόνα ενός επιμελούς μαθητή. Μας μιλάνε για ένα παιδί–θαύμα, για ένα νέο ανοιχτό και ευαίσθητο στις καινοτομίες. Φθάνει «στη Μαδρίτη το 1623, κατόπιν προσωπικής επιθυμίας του Φίλιππου Δ΄, ζωγραφίζει τον ικανοποιημένο  βασιλιά, και γίνεται  ο ζωγράφος της αίθουσας του βασιλιά. 

Diego Vélasquez, Les Buveurs, Los Borrachos, 1628, Huile sur Toile, 1,65x2,25 m, Madrid, musée du Prado

Το 1628, γνωρίζει τον Ρούμπενς όταν ο φλαμανδός είχε έρθει από την Ιταλία, για να φέρει πίνακες και διπλωματικά μηνύματα. Λαμβάνοντας υπόψη τις διαφορές οπτικής μεταξύ των δύο ζωγράφων, η γνωριμία με τον Ρούμπενς ήταν για τον Βελάσκεθ μία από τις πιο γόνιμες εμπειρίες. Μετά τα δυο του ταξίδια στην Ιταλία, η παλέτα του Βελάσκεθ γίνεται όλο και πιο φωτεινή, ενώ κάνει την εμφάνισή της στα έργα του και η λαμπερή ατμόσφαιρα. Αυτή η χρήση του χρώματος και του φωτός έδωσε βάθος στα αντικείμενα, κοντινά και μακρινά, ενώ παράλληλα υπάρχουν περιπτώσεις που προϋποθέτει και ένα σύστημα διαφορετικών εστιακών σημείων στο ίδιο έργο. 


Τα τελευταία χρόνια της ζωής του, ο Βελάσκεθ αναγκάζεται να ελαττώσει την καλλιτεχνική του δραστηριότητα, εξαιτίας των πιεστικών υποχρεώσεών του ως αυλάρχης. Η δυσκολία του να βρει τον απαραίτητο χρόνο δεν τον εμποδίζει να φιλοτεχνήσει μερικές εξαιρετικές προσωπογραφίες, όπου τελειοποιεί την τεχνική του, η οποία φτάνει στο αποκορύφωμά της. 

Diego Vélasquez, Les Ménines, detail, 1656

Εκτός από τις πολλές προσωπογραφίες της νεαρής βασίλισσας και του βασιλιά, το αριστούργημά του εκείνης της περιόδου είναι ένας πίνακας ο οποίος λεγόταν αρχικά «Η οικογένεια του Φίλιππου Δ΄», ενώ σήμερα είναι γνωστός με τον τίτλο «Las meninas» (= Οι δεσποινίδες των τιμών). Πεθαίνει στις 6 Αυγούστου 1660. Η ταφή του έγινε νύχτα στο ναό του Σαν Χουάν Μπαουτίστα στο Αλκαζάρ, και στην κηδεία του παραβρέθηκαν ευγενείς, αυλικοί και αξιωματούχοι. Μία μόλις εβδομάδα αργότερα πέθανε και η γυναίκα του η οποία ετάφη δίπλα του. Σήμερα πια, δεν έχει απομείνει τίποτε ούτε από την εκκλησία ούτε από τον τάφο του Βελάσκεθ. Η κληρονομιά όμως των έργων του έχει διασώσει μία από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες στην Τέχνη των αιώνων.





Πέμπτη 4 Οκτωβρίου 2012

Προτάσεις για τη διδασκαλία της Ιστορίας Γ’ Λυκείου: ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ (1830-1881)

Παρουσίαση με διαφάνειες για τη διδασκαλία της τέταρτης ενότητας του σχολικού βιβλίου.

Ο σημαντικότερος αρχαιολογικός χώρος σε ολόκληρη την Ισπανία είναι ελληνικός! Ruins of Empuries


Εμπόριον, Emporiae, Empuries· όποιο όνομα και να διαλέξουμε, η ουσία είναι μία και δεν αλλάζει: ο πιο σημαντικός αρχαιολογικός χώρος στην Ισπανία αλλά και ολόκληρη την ιβηρική χερσόνησο, φέρει ελληνική υπογραφή, είναι ηλικίας 2.000 και πλέον ετών και, ούτε λίγο ούτε πολύ, αποτελεί για τους Καταλανούς εθνική υπόθεση! Το ότι οι αρχαίοι Ελληνες είχαν φροντίσει να «γεμίσουν» τα παράλια της Μεσογείου με αποικίες, είναι σε όλους γνωστό. Από τις Ηράκλειες Στήλες μέχρι τη Μέση Ανατολή και τη Φοινίκη, οι Ελληνες έχτιζαν λιμάνια και εμπορικές αντιπροσωπείες για να εξυπηρετούν τις ανάγκες του εμπορίου αλλά και την έμφυτη ανάγκη τους να ταξιδεύουν. Μια από όλες αυτές τις αποικίες, ωστόσο, αποτελεί σήμερα τον σημαντικότερο αρχαιολογικό χώρο σ' ολόκληρη την Ισπανία, ταυτισμένη μάλιστα βαθιά με την Καταλονία, όπου βρίσκεται, και την προσπάθεια στήριξης της καταλανικής ταυτότητας. Το Εμπόριον, λοιπόν, βρίσκεται περίπου 138 χλμ. βόρεια της Βαρκελώνης, στην επαρχία της Τζιρόνα, και αρκετά κοντά στα γαλλικά σύνορα. Αν και δεν έχει ανασκαφεί ακόμη ολόκληρος ο χώρος όπου κάποτε εκτεινόταν η ελληνική και αργότερα η ρωμαϊκή πόλη, εντούτοις συγκεντρώνει το ζωηρό ενδιαφέρον της ισπανικής αρχαιολογικής κοινότητας και αποτελεί σταθερά πόλο έλξης για Ισπανούς και Γάλλους. Σε καμιά άλλη αρχαία πόλη, άλλωστε, δεν ανακαλύφτηκαν ποτέ τόσο λεπτομερή στοιχεία για μια πόλη όπου επί αιώνες συνυπήρξαν ο ελληνικός, ο ρωμαϊκός και ο ιβηρικός πολιτισμός. Μια βόλτα ανάμεσα στα ευρήματα της αρχαίας πολιτείας μάς ταξιδεύει σε εποχές λίγο πολύ άγνωστες για μας τους Έλληνες, που ωστόσο περιγράφουν ένα κομμάτι της ιστορίας δύο χωρών: της Ελλάδας και της Ισπανίας.

ΤΑ ΠΑΛΙΑ ΤΕΙΧΗ

Μονάχα το 25% του αρχαιολογικού χώρου έχει εκσκαφεί πλήρως. Παρ' όλ' αυτά, ο περίπατος ακόμη και στο ένα τέταρτο της αρχαίας πολιτείας αποκαλύπτει εντυπωσιακές εικόνες και λεπτομέρειες της τότε καθημερινής ζωής. Στο ελληνικό κομμάτι του Εμπορίου σώζεται σήμερα το νεότερο τμήμα της πόλης, η Νεάπολη. Εδώ, λοιπόν, μπορούμε να δούμε ερείπια του τείχους, που, αν και αποσπασματικά, μαρτυρούν την ισχυρή οχύρωση της περιοχής. Μια πρώτη ματιά φέρνει στον νου τα κυκλώπεια τείχη των Μυκηνών, με τους τεράστιους ογκόλιθους, μόνο που ετούτα εδώ χτίστηκαν πολύ αργότερα απ' ό,τι στο βασίλειο των Ατρειδών. Εδώ τα τείχη χρονολογούνται στο δεύτερο μισό του 2ου π.Χ. αι., και για την κατασκευή τους χρησιμοποιήθηκαν μεγάλες ποσότητες ασβεστόλιθου, καθώς και υλικά από μια παλαιότερη οχύρωση που βρισκόταν στην περιοχή από τον 4ο π.Χ. αι., επίσης ελληνικής κατασκευής. Φαίνεται πως με την ανάπτυξη της πόλης και την ανάγκη επέκτασης των κατοικιών, το παλιό τείχος περιόριζε σημαντικά τις χωροταξικές δυνατότητες. Στη νέα οχύρωση δέσποζαν δύο ψηλοί, τετραγωνικοί πύργοι και μια οχυρωματική κατασκευή στο νότιο τμήμα της, από τα οποία σήμερα δυστυχώς δεν σώζονται παρά κάποια υπολείμματα, ελάχιστα μεν για να αντιληφθεί ο επισκέπτης την τότε εικόνα της περιοχής, αρκετά ωστόσο για τους αρχαιολόγους ώστε να εξηγήσουν με πολλές λεπτομέρειες το πολεοδομικό σχέδιο της οχύρωσης.

Ο ΘΕΟΣ-ΓΙΑΤΡΟΣ

Δε θέλει ρώτημα. Το πιο εντυπωσιακό εύρημα στον αρχαιολογικό χώρο του Εμπορίου είναι ο ανδριάντας του Ασκληπιού. Ύψους άνω των 2 μέτρων, το άγαλμα του θεού της Ιατρικής ανακαλύφθηκε στον χώρο που λόγω του ευρήματος διαπιστώθηκε πως ήταν το θεραπευτικό ιερό της πόλης, το Ασκληπιείο. Χτισμένο κι αυτό χάρη στην επέκταση της πόλης, το Ασκληπιείο περιέκλειε τρεις λατρευτικούς ναούς, χώρους αναμονής και προσευχής των ασθενών καθώς και το άδυτο του ιερέα του θεού. Σήμερα στον χώρο βλέπουμε τα τετραγωνικά περιγράμματα του λατρευτικού συγκροτήματος, με το άγαλμα του θεού να ξεχωρίζει από μακριά. Δεν πρόκειται ασφαλώς για τον πρωτότυπο ανδριάντα αλλά για ένα αντίγραφο: το αυθεντικό εύρημα, η πιο πολύτιμη αρχαιολογική ανακάλυψη στην περιοχή, φυλασσόταν επί πολλά χρόνια στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Καταλονίας, στη Βαρκελώνη, και μόλις το 2008 μεταφέρθηκε στο παράρτημα του μουσείου, στον ίδιο τον χώρο του Εμπορίου, με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από την έναρξη των ανασκαφών. Όταν έρθετε στο Εμπόριον, θα πρέπει οπωσδήποτε να επισκεφτείτε το μουσείο και να δείτε εκεί τον ανδριάντα: φωτισμένος, σε μαύρο φόντο, ο Ασκληπιός φαντάζει υπέροχα επιβλητικός, σαν να μην πέρασε από πάνω του ούτε μία μέρα από τότε που διέσχισε τη Μεσόγειο για να έρθει έως εδώ. Κι όμως, έτσι είναι: το άγαλμα αυτό δεν κατασκευάστηκε εδώ αλλά στην Ελλάδα, και κατά πάσα πιθανότητα στη Δήλο. Φτιαγμένο σχεδόν εξ ημισείας από πεντελικό και παριανό μάρμαρο, είναι ένα από τα αριστουργήματα της δηλιακής γλυπτικής, και σίγουρα αποτελεί το πιο μακρινό από την Ελλάδα εύρημα αρχαιοελληνικής κατασκευής. Δεν είναι και λίγο να βρεθεί ένα γλυπτό, τέτοιων διαστάσεων μάλιστα, 2.000 χλμ. μακριά από το... σπίτι του!

ΕΜΠΟΡΙΟΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΜΟΝΟ Ο ΑΣΚΛΗΠΙΟΣ

Ο θεός της Ιατρικής είναι ο μεγάλος πρωταγωνιστής του Εμπορίου, δεν μονοπωλεί ωστόσο το ενδιαφέρον. Η Αγορά, η Στοά, το ιερό του Σέραπι Δία, οι δεξαμενές, τα εργαστήρια επεξεργασίας του αλατιού και ο εντυπωσιακός κυματοθραύστης στην παραλία κερδίζουν το δικό τους μερίδιο «δημοσιότητας» στον αρχαιολογικό χώρο. Ο κυματοθραύστης, μάλιστα, από τα πιο εμβληματικά ευρήματα της αρχαίας πολιτείας, δεν ανακαλύφτηκε από την αρχαιολογική σκαπάνη: το αντίθετο, η σκόνη των αιώνων δεν τον σκέπασε ποτέ, ήταν πάντοτε ορατός και επί αμέτρητα χρόνια επιτελούσε το έργο για το οποίο κατασκευάστηκε, εκεί γύρω στον 1ο μ.Χ. αι. Και οι διαστάσεις του, συνολικού μήκους 82 μέτρων, πάχους 6 και ύψους 6,50 μέτρων φανερώνουν πως μάλλον έκανε αρκετά καλά τη δουλειά του. Τέλος, στο νότιο μέρος του αρχαιολογικού χώρου εκτείνεται η ρωμαϊκή πολιτεία, το Emporiae. Στρατιωτική εγκατάσταση αρχικά, εξελίχτηκε αργότερα σε ρωμαϊκή βάση και έπειτα σε κανονική πολιτεία, υπό την κυριαρχία πια των Ρωμαίων. Αν και μέχρι σήμερα οι ανασκαφές δεν έχουν φέρει στο φως παρά το 20% της ρωμαϊκής πολιτείας, μπορούμε να δούμε στον χώρο υπολείμματα σπιτιών, τειχών και της συνέλευσης, του ρωμαϊκού φόρουμ. Σε ένα μάλιστα από τα σπίτια διατηρείται σχεδόν ανέπαφο ένα εκπληκτικής λεπτομέρειας ψηφιδωτό που καλύπτει ολόκληρη την επιφάνεια του δαπέδου της οικίας, που προφανώς ανήκε σε κάποιον ανώτερο αξιωματούχο του ρωμαϊκού Emporiae.

Η... ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ

Eίναι 24 Οκτωβρίου 1909. Η έξαψη όλων στο συνεργείο ανασκαφών στο Empuries (Εμπούριες), δύσκολα περιγράφεται με λόγια: η σκαπάνη των αρχαιολόγων μόλις χτύπησε πάνω σε ένα μεγάλο κομμάτι μάρμαρο και όλοι, με πρώτο τον επικεφαλής των εργασιών Εμίλι Γκαντία (Emili Gandia), εύχονται αυτή να είναι επιτέλους η ανακάλυψη που τόσο καιρό περιμένουν. Τα λίγα λεπτά που περνούν μέχρι να καταφτάσει στο σημείο και ο υπεύθυνος της όλης προσπάθειας, ο αρχιτέκτονας και πολιτικός Τζουζέπ Πουτς ι Καδαφάλκ (Josep Puig i Cadafalch), φαντάζουν αιώνες. Καθώς το μάρμαρο σιγά σιγά καθαρίζεται, αποκαλύπτεται η μεγαλοπρεπής σιλουέτα ενός αγάλματος αρχαιοελληνικής τεχνοτροπίας. Δεν είναι ολόκληρο· λείπει το κομμάτι από το στέρνο και πάνω, που θα βρεθεί ωστόσο κι αυτό λίγο παραπέρα, μιαν εβδομάδα αργότερα. Είναι ο θεός της ιατρικής, ο Ασκληπιός, που έπειτα από αιώνες έρχεται ξανά στο φως, για να διηγηθεί ένα σημαντικό κομμάτι της ιστορίας της Καταλονίας. Και μάλιστα τη στιγμή που οι Καταλανοί το χρειάζονται περισσότερο από καθετί... Στα τέλη του 19ου αι. και τις αρχές του 20ού, ολόκληρη η Καταλονία ζει έντονα το κίνημα της «Αναγέννησης», μια κοινωνική κινητοποίηση που στόχο έχει την επανάκτηση των θεσμών, της γλώσσας και της μισοχαμένης πια εθνικής ταυτότητας. Μετά την υποταγή της Βαρκελώνης το 1714 στην κορώνα της Καστίλης, οι καταλανικοί θεσμοί είχαν σταδιακά διαλυθεί ενώ η γλώσσα είχε απαγορευτεί στη δημόσια εκπαίδευση ήδη από το 1857, με τον περίφημο «Νόμο Μογιάνο», που καθιστούσε υποχρεωτική τη διδασκαλία της ισπανικής στα σχολεία. Ετσι, εκεί γύρω στα μέσα του 19ου αι. ο πνευματικός κόσμος της Καταλονίας, καλλιτέχνες (κυρίως οι νεοεμφανιζόμενοι μοντερνιστές), συγγραφείς και εμβληματικές προσωπικότητες όπως ο ακαδημαϊκός Πομπέου Φάμπρα μπαίνουν μπροστάρηδες σ' αυτήν την πρωτοβουλία που πραγματικά βοήθησε τα μέγιστα ώστε οι Καταλανοί να ανακτήσουν μέρος της χαμένης κοινωνικής συνοχής αλλά και της αυτοπεποίθησής τους. Σημαντικό βάρος της προσπάθειας της «Αναγέννησης» επωμίζονται οι αρχαιολόγοι, ιδιαίτερα όταν ο ίδιος ο πρόεδρος της Καταλανικής Κοινότητας Ενρίκ Πρατ ντε λα Ρίμπα γράφει στα 1906: «Πρέπει να είμαστε ευγνώμονες στους αρχαιολόγους, εκείνοι είναι που μας παρέχουν αυτό που χρειαζόμαστε: την ψυχή της Καταλονίας». Για τους υπέρμαχους της «Αναγέννησης», είναι σημαντικό να καταδείξουν πως κάποιοι πρόγονοί τους κατάγονται από την κλασική Ελλάδα, πως ένα κομμάτι της ίδιας της ψυχής τους έχει γεννηθεί στον θεϊκό Ολυμπο! Και η αρχαιολογική σκαπάνη θα τους κάνει τελικά τη χάρη, ακριβώς σε μια περίοδο που οι ανασκαφές στο Εμπορείον έμοιαζαν ατελέσφορες... Έτσι, 200 περίπου χρόνια μετά την εγκατάλειψή του, το Εμπόριον γίνεται ξανά κέντρο του ενδιαφέροντος· και όχι μόνο! Η ανασκαφή της αρχαίας πόλης από τους Γκαντία και Καδαφάλκ γίνεται πλέον εθνική υπόθεση και με εξαίρεση τα χρόνια του ισπανικού εμφυλίου πολέμου (1936-1939) οι εργασίες δεν θα σταματήσουν μέχρι και σήμερα. Το 2008 γιορτάστηκαν τα 100 χρόνια από την έναρξη των ανασκαφών, με την επιστροφή του αγάλματος του Ασκληπιού από τη Βαρκελώνη στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Εμπούριες ενώ εν έτει 2012 έχει ανασκαφεί περίπου το 25% του αρχαιολογικού χώρου.  Σήμερα, το Εμπορείον αποτελεί πια το πιο σημαντικό αρχαιολογικό μνημείο ολόκληρης της Ισπανίας, ανοιχτό βιβλίο ενός από τους πρώτους ιβηρικούς πολιτισμούς αλλά και «επιβεβλημένη» ιστορική επίσκεψη για όλους τους μαθητές και φοιτητές της Ισπανίας.

ΠΩΣ ΒΡΕΘΗΚΑΝ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΤΗΝ ΙΒΗΡΙΚΗ;

Ήδη από τον 7ο αι. π.Χ., αυτόχθονες Ίβηρες, συγκεντρωμένοι σε μικρούς οικισμούς, κατοικούσαν στη θέση που σήμερα βρίσκεται η Empuries, διατηρώντας συχνές εμπορικές επαφές με Φοίνικες και Έλληνες, ανταλλάσσοντας κυρίως σιτηρά με κρασί. Στα 576 π.Χ. Φωκείς έμποροι αποφάσισαν να εγκαθιδρύσουν μια δική τους βάση δίπλα σε αυτούς τους οικισμούς, δημιουργώντας μια από τις πρώτες ελληνικές αποικίες στην ιβηρική χερσόνησο. Ο αρχαίος γεωγράφος Στράβων γράφει πως η αρχική θέση της νέας βάσης, η Παλαιά Πόλις, ήταν σε ένα μικρό νησάκι ακριβώς στις τότε εκβολές του ποταμού Fluvia (Φλουβιά), που σήμερα πια αποτελεί μέρος της ξηράς. Καθώς ο οικισμός αναπτυσσόταν, η ανάγκη για περισσότερο χώρο ώθησε γρήγορα τους κατοίκους να μετακινηθούν περίπου μισό χιλιόμετρο νοτιότερα, στο κομμάτι της Νέας Πόλης, εκεί όπου σήμερα βρίσκεται ο αρχαιολογικός χώρος. Η αποικία ονομάστηκε Εμπόριον και η ανάπτυξή της, χάρη στη στρατηγική της θέση αλλά και τη συνεργασία αποίκων και αυτόχθονων Ιβήρων, έφτασε γρήγορα σε αξιοσημείωτα επίπεδα: ήδη από τον 4ο αι. π.Χ. το Εμπόριον έκοψε και χρησιμοποιούσε το δικό του νόμισμα, με τα διακριτικά της πόλης.

ΤΟ ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟ

Για την αμυντική προστασία του Εμπορίου, τον 4ο αι. π.Χ. κατασκευάστηκε τείχος από ασβεστόλιθο στη νότια πλευρά της Νέας Πόλης. Δύο αιώνες αργότερα το τείχος μετατοπίστηκε περίπου 25 μ. νοτιότερα, φτάνοντας να καλύπτει μια έκταση 200 μ. επί 130 μ., χωρίζοντας παράλληλα το Εμπόριον και από τους ιβηρικούς οικισμούς. Από αυτήν την οχυρωματική κατασκευή, αλλά και τις μεταγενέστερες προσθήκες που ιστορικά γνωρίζουμε πως έγιναν, έχουν ανακαλυφθεί μονάχα κάποια τμήματα, κυρίως στην πλευρά της σημερινής εισόδου στον αρχαιολογικό χώρο. Με την επέκταση των τειχών, ο χώρος που απελευθερώθηκε χρησιμοποιήθηκε κυρίως για την ανέγερση λατρευτικών κτιρίων και ναών, όπως το Σαραπείον, ναός αφιερωμένος στον Δία Σάραπιν και την Ίσιδα. Σημαντικότερο όλων, όμως, ήταν ασφαλώς το Ασκληπιείο, αφιερωμένο στον θεραπευτή θεό της ιατρικής. Λατρευτικό και θεραπευτικό κέντρο συνάμα, το Ασκληπιείο συγκέντρωνε αμέτρητους πιστούς που έρχονταν από πολύ μακριά με την ελπίδα να απαλλαγούν από μακροχρόνια προβλήματα υγείας που τους ταλαιπωρούσαν. Το συγκρότημα του Ασκληπιείου αποτελούσαν τρεις συνολικά ναοί και το άδυτον, όπου διανυκτέρευαν οι ασθενείς, προκειμένου να εξαγνιστούν και στη συνέχεια να περιμένουν υπομονετικά τη σειρά τους για να λάβουν την πολυπόθητη θεραπεία από τον Ασκληπιό. Στο βάθος του κυρίως ναού, εκεί που μόνο ο αρχιερέας είχε δικαίωμα να μπει, βρισκόταν το μεγαλοπρεπές άγαλμα του Ασκληπιού, με ύψος πάνω από δύο μέτρα. Δεν είχε φτιαχτεί εδώ στο Εμπόριον αλλά μάλλον στη Δήλο και για την κατασκευή του χρησιμοποιήθηκε πεντελικό μάρμαρο για το μεγαλύτερο μέρος του και παριανό για το τμήμα από το στέρνο και πάνω. Είναι το ίδιο άγαλμα που έπειτα από 2.000 χρόνια θα ανακαλύψει η αρχαιολογική ομάδα του Emili Gandia· μέχρι τότε όμως θα μεσολαβήσουν πολλά ακόμη...

Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΚΑΙ Η ΠΑΡΑΚΜΗ


Μέχρι τα τέλη του 2ου αι. π.Χ. το Εμπόριον διατηρούσε ακόμη τη μεγάλη οικονομική του ισχύ στη Δυτική Μεσόγειο, απολαμβάνοντας την ευημερία που του εξασφάλιζαν οι εμπορικές του δραστηριότητες. Από το Εμπόριον θα πάρει μάλιστα το όνομά της και ολόκληρη η ευρύτερη περιοχή, που σήμερα ονομάζεται Empurda (Εμπουρδά), εύγλωττη απόδειξη του κύρους της πόλης. Η εποχή αυτή, ωστόσο, σηματοδοτεί την όλο και αυξανόμενη παρουσία των Ρωμαίων στην περιοχή, κάτι που σε βάθος χρόνου θα σημάνει και την αρχή του τέλους για την ελληνική πόλη. Το 218 π.Χ., κατά τη διάρκεια του 2ου Καρχηδονιακού Πολέμου, αποβιβάστηκε στο Εμπόριον ισχυρή στρατιωτική δύναμη από τη Ρώμη, με επικεφαλής τον Γάιο Κορνήλιο Σκιπίωνα. Σκοπός τους ήταν να ανακόψουν τον ανεφοδιασμό του Καρχηδόνιου στρατηλάτη Αννίβα, που κατευθυνόταν προς την Αιώνια Πόλη· θα καταφέρουν, ωστόσο, κάτι παραπάνω: να θεμελιώσουν τη ρωμαϊκή παρουσία στην ιβηρική, φτάνοντας μέχρι τη σημερινή Ταρραγόνα και την ευρύτερη περιοχή του ποταμού Έβρου. Το 195 π.Χ. ο Μάρκος Πόκιος Κάτων εγκατέστησε δίπλα ακριβώς στο Εμπόριον μια στρατιωτική βάση, που δεν άργησε να αναπτυχθεί και γύρω στα τέλη του 1ου αι. π.Χ. έφτασε ουσιαστικά να ενωθεί με το Εμπόριον, σχηματίζοντας τη ρωμαϊκή πια πόλη Municipium Emporiae. Μετά την ολοκληρωτική κατάκτηση της Ισπανίας από τους Ρωμαίους και ιδιαίτερα μετά το 48 π.Χ. και την επικράτηση του Ιούλιου Καίσαρα στην αναμέτρησή του με τον Πομπήιο το Emporiae είχε ταχθεί υπέρ του δεύτερου? η πόλη άρχισε πλέον να παρακμάζει.  Τρεις αιώνες αργότερα, η Νέα Πόλη και το ρωμαϊκό τμήμα του Emporiae όπως το ονόμαζαν οι Ρωμαίοι είχε ήδη εγκαταλειφθεί από τους κατοίκους, που μετοίκησαν στην Παλαιά Πόλη και τον σημερινό Sant Marti d'Empuries (Σαντ Μαρτί ντ'Εμπούριες). Κατά την περίοδο αυτή, ένα κομμάτι της εγκαταλελειμμένης πόλης χρησιμοποιήθηκε μάλιστα ως νεκροταφείο. Χρειάστηκε να περάσουν κοντά πέντε αιώνες και οι Φράγκοι να επικρατήσουν των Αράβων στην περιοχή, για να ακουστεί και πάλι το όνομα του Εμπορίου. Τον 8ο αι. μ.Χ. έγινε πρωτεύουσα κομητείας, τίτλο που κράτησε μέχρι και τον 11ο αι. όταν και μεταφέρθηκε η πρωτεύουσα λίγο βορειότερα, στο Castello d'Empuries (Καστελιό ντ-Εμπούριες). Καθώς οι γειτονικές πόλεις Gerunda (Γερούνδα, σημερινή Girona, Τζιρόνα), Barcino (Μπαρκίνο, η σημ. Βαρκελώνη) και Tarraco (Ταράκο, η σημερινή Ταρραγόνα) αναδεικνύονταν σε νέα εμπορικά και οικονομικά κέντρα, το Sant Marti d'Empuries παρήκμασε πια οριστικά. Τον 17ο αι. ντόπιοι ψαράδες ίδρυσαν στη νότια πλευρά του κόλπου Roses την πόλη L'Escala (Λ'Εσκάλα) και για την κατασκευή των σπιτιών τους μετέφεραν αρκετές πέτρες από το Εμπόριον στη νέα πόλη, προκειμένου να χρησιμοποιηθούν ως οικοδομικό υλικό. Η πάλαι ποτέ ισχυρή εμπορική δύναμη της περιοχής έμελλε πια να παραδοθεί στην αφάνεια για πολλούς αιώνες...

Το Εμπόριον είναι η μοναδική ελληνική αποικία στην Ιβηρική χερσόνησο. Ιδρύθηκε από τους Φωκαείς στα μέσα του 6ου π.Χ. αιώνα και η ονομασία της ήταν δηλωτική της κύριας ασχολίας των κατοίκων, που ήταν η εκμετάλλευση μιας αγοράς άγνωστης για τους έλληνες εμπόρους. Ο φακός της εκπομπής μας ξεναγεί στον αρχαιολογικό χώρο και το μουσείο του Εμπορίου, στο χωριό Άγιος Μαρτίνος που είναι κτισμένο πάνω στην παλιά ελληνική πόλη, καθώς και στα ερείπια της ρωμαϊκής πόλης η οποία κτίστηκε δίπλα στην ελληνική, την περίοδο της κατάκτησης της περιοχής από τους Ρωμαίους. Ο διευθυντής του Ινστιτούτου Cervantes στην Αθήνα, Eusebi Ayensa Prat μιλά στην εκπομπή για τον ιερό χώρο του Εμπορίου και πώς επηρέασε τα καλλιτεχνικά κινήματα των αρχών του περασμένου αιώνα, καθώς και το έργο του Salvador Dali ο οποίος καταγόταν από τη γειτονική πόλη Figueres. Επίσης ο καταλάνος τραγουδοποιός Josep Tero, το μεγαλύτερο μέρος του έργου του οποίου είναι εμπνευσμένο από τις ελληνικές ρίζες της περιοχής, τραγουδάει ανάμεσα στα αρχαία ερείπια του Εμπορίου το Quan dic l’ Escala, ένα από τα ωραιότερα τραγούδια του, το οποίο και δανείζεται η σειρά «Μεσόγειος, η ελληνική λίμνη» για τους τίτλους της.