Οι Ιχθυοκένταυροι και οι Νηρηίδες του Έβρου

Ιχθυοκένταυροι, ημίγυμνες Νηρηίδες με φορέματα από υαλόμαζα και μικροί Έρωτες πάνω σε δελφίνια, ένας συναρπαστικός κόσμος της ελληνικής μυθολογίας ξετυλίχτηκε μπροστά στα μάτια των αρχαιολόγων, καθώς αποκάλυπταν τα ψηφιδωτά δάπεδα ρωμαϊκού λουτρού στο λόφο της Αγίας Πέτρας, έξω από το Διδυμότειχο.

Το λουτρό -άγνωστο αν ήταν δημόσιο ή τμήμα πολυτελούς έπαυλης- είναι ένα μόνο δείγμα της δόξας της αρχαίας Πλωτινόπολης, πόλης που άκμασε για αιώνες πάνω στο ρου του ποταμού Έβρου.

Αναπαράσταση του ποταμού Έβρου

Τη σπουδαιότητα του ποταμού για τη ζωή της πόλης μαρτυρά και η κεντρική παράσταση του ψηφιδωτού που έφερε πρόσφατα στο φως η ανασκαφή της ΙΘ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, με επικεφαλής τον αρχαιολόγο Ματθαίο Κουτσουμανή. Πρόκειται για μία αντρική νεανική μορφή, που δείχνει να αναδύεται μέσα από το νερό. Αξιοποιώντας και πληροφορίες που δίνει ο Πλούταρχος, οι αρχαιολόγοι αναγνωρίζουν στον όμορφο αυτό νέο τον ίδιο τον Έβρο: «Ηταν πρίγκιπας, γιος του βασιλιά της Θράκης Κάσσανδρου, τον οποίο ερωτεύτηκε η μητριά του και, επειδή δεν ενέδωσε στις ορέξεις της, αυτή τον κατηγόρησε στον Κάσσανδρο. Για να αποφύγει τον ατιμωτικό θάνατο, ο Έβρος έπεσε στα νερά του ποταμού, που στη συνέχεια πήρε το όνομά του», εξηγεί ο κ. Κουτσουμανής. Δίπλα στον Έβρο απεικονίζεται γυναικεία μορφή -δυστυχώς δε σώζεται το κεφάλι της- που κρατάει σκήπτρο με κεφάλι φιδιού. «Κατά πάσα πιθανότητα η μορφή αυτή είναι η ίδια η πόλη, η Πλωτινόπολη», λέει ο υπεύθυνος αρχαιολόγος.

Ιχθυοκένταυροι και Νηρηίδες κοσμούν το ψηφιδωτό

Οι ιχθυοκένταυροι ήταν μυθικά όντα: από τη μέση και πάνω έχουν ανθρώπινη μορφή, ενώ στο κάτω μέρος φέρουν πόδια αλόγου και ουρά ψαριού. «Παραστάσεις με τέτοια όντα έχουν βρεθεί στο βωμό της Περγάμου και στην Ιταλία, αλλά στην Ελλάδα είναι σπάνιες», λέει ο κ. Κουτσουμανής. Τον πλούτο της Πλωτινόπολης μαρτυρούν και άλλα πρόσφατα ευρήματα, όπως ένα γλυπτό από ελεφαντόδοντο που αναπαριστά ερωτική σκηνή σε ανάκλιντρο και χάντρες από κεχριμπάρι, που προέρχονταν από τη Βαλτική.

Το ψηφιδωτό χρονολογείται στα τέλη του 2ου - αρχές 3ου αι. μ.Χ. και ανήκει σε triclinium (αίθουσα συνεστιάσεων με τρεις κλίνες) λουτρού. Δυστυχώς, όλο το ψηφιδωτό καταστρέφεται από μεταγενέστερους τοίχους του 4ου και 5ου μ.Χ., όταν το άλλοτε πολυτελές κτίριο κατέληξε να χρησιμοποιείται ως πιθεώνας (βρέθηκαν τεράστια πιθάρια αποθήκευσης σιτηρών).

Βόρεια και νότια της κεντρικής διακόσμησης υπάρχουν διάχωρα με πτηνά και γεωμετρικά μοτίβα. Μέχρι στιγμής αποκαλύφθηκαν 70 τ.μ. του ψηφιδωτού, ενώ η έρευνα θα συνεχιστεί και την επόμενη περίοδο.

Η χρυσή Πλωτινόπολη

 Υπόκαυστο (από Νότια), ανασκαφή Πλωτινόπολης Διδυμοτείχου Έβρου

Η πρώτη έρευνα στην Αγία Πέτρα έγινε το 1977 από τον καθηγητή Γιώργο Μπακαλάκη και τον αρχαιολόγο Διαμαντή Τριαντάφυλλο, ενώ στα μέσα της δεκαετίας του '80 αποκαλύφθηκε κτίριο με ψηφιδωτά που έφεραν παραστάσεις της Λήδας με τον κύκνο και τους 12 άθλους του Ηρακλή. Ο χώρος ήταν γνωστός ως αρχαιολογικός πριν ακόμη από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν είχαν περισυλλεγεί διάφορα ευρήματα, μεταξύ των οποίων και επιγραφές, στις οποίες μαρτυρείται και το όνομα της Πλωτινόπολης. Το 1965, σε κατασκευή χαρακώματος από στρατιώτες, βρέθηκε χρυσή προτομή του Σεπτίμιου Σεβήρου.

Νεολιθικό στρώμα, πασσαλότρυπες, ανασκαφή Πλωτινόπολης Διδυμοτείχου Έβρου

Η Πλωτινόπολη ιδρύθηκε από το Ρωμαίο αυτοκράτορα Τραϊανό, ο οποίος της έδωσε το όνομα της γυναίκας του Πλωτίνης. Αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν ότι στη θέση υπήρχε ήδη προχριστιανική πόλη. Υπολογίζεται ότι η πρώτη κατοίκηση στο λόφο της Αγίας Πέτρας χρονολογείται γύρω στο 5.000 π.Χ., στη νεολιθική εποχή.

Το άνοιγμα του πηγαδιού προς τον θάλαμο (φαίνεται και η πλάκα που έφρασσε το άνοιγμα)

Οι αρχαιολόγοι εντόπισαν διάφορες φάσεις της ζωής της πόλης, που συνέχισε να υπάρχει ως το τέλος 6ου αι. μ.Χ. Σε παλαιότερες έρευνες αποκαλύφθηκε δάπεδο κτιρίου με υποδαπέδιο σύστημα αγωγών και συγκρότημα ύδρευσης (πηγάδι και θάλαμος). Το εντυπωσιακών διαστάσεων πηγάδι (2,20 μ. διάμετρος και 12,60 μ. βάθος μέχρι στιγμής) είναι το μοναδικό τόσο καλά διατηρημένο εύρημα του είδους σε ολόκληρο το ρωμαϊκό κόσμο, όπως λέει ο κ. Κουτσουμανής.

Μια γεύση από την τέχνη της Ανατολής - Ισλάμ και Κίνα. A taste of the art of the East - Islam and China

Nezâmi, Le Livre d'Alexandre, Eskandar sur le trône, Tabriz, 1540.

Η παρούσα ανάλυση φιλοδοξεί να υπαινιχθεί απλώς ορισμένες από τις κατευθύνσεις προς τις οποίες κινείται η καλλιτεχνική παραγωγή της Ανατολής.

Η περιορισμένη πρόσληψη σχετικών δεδομένων σε συνδυασμό με την προσανατολισμένη προς τη δύση παιδεία μας:

• αφενός περιορίζουν τις δυνατότητες ουσιαστικής εξοικείωσής μας με το συγκεκριμένο υλικό και

• αφετέρου προωθούν αναγνώσεις αναπόφευκτα ανεπαρκείς, αφού τις περισσότερες φορές ξεκινούν από παραδοχές συνυφασμένες με τις αρχές του δικού μας πολιτισμού.

Paysage riverain, détail l'hippodrome, mosaïque, Grande Mosquée Damas.

Παρόλα αυτά, οι σκέψεις που θα ακολουθήσουν φιλοδοξούν να λειτουργήσουν ως ένα ικανό ερέθισμα για περαιτέρω μελέτη και ενδεχομένως εμβάθυνση σε ζητήματα που σχετίζονται με την ευρύτερη θεματική.

Ο ρόλος της εικόνας

Chardonneret et branche de Narcisse, Ispahan, Iran, 1652.

Η συζήτηση σε βασικά εγχειρίδια ιστορίας της τέχνης, όπως Το Χρονικό της Τέχνης του E. H. Gombrich, ορίζει εξ’ αρχής μια oυσιαστική παράμετρο, προσπαθώντας να προσδιορίσει το ρόλο της εικόνας στο πλαίσιο των πολιτισμών της Ανατολής, εκείνη της θρησκείας.

Coran d'Arghoûm Châh, page de fontispice, Egypte, 1368.

Και μάλιστα, συσχετίζοντας άμεσα το θέμα με την αντιπαράθεση εικονομάχων και εικονολατρών και θεωρώντας -όχι εσφαλμένα, αλλά πάντως ως ένα βαθμό μονοδιάστατα- πως η εξέλιξη της τέχνης της Ανατολής προσδιορίζεται αποφασιστικά από τις αρχές του Μουσουλμανισμού, και πιο συγκεκριμένα, από την απαγόρευση των εικόνων και την συνεπαγόμενη αποκλειστική ενασχόληση των τεχνιτών με φόρμες και σχήματα.

Socrate et deux étudiants, Les meilleures sentences et les Plus Précieux Dictons d'al-Moubashshir, Syrie, 1250. 

Με άλλα λόγια, η εικόνα ενισχύει τη διδασκαλία του Μωάμεθ, ωθώντας τη σκέψη του θεατή σε ένα σύμπαν ονειρικό, υπερβατικό, που δεν παρουσιάζει αντιστοιχίες με την υλική πραγματικότητα του φυσικού κόσμου, από την οποία εξάλλου ο πιστός καλείται να αποδεσμευτεί. 

 Anthologie poétique persanne, femme et musician, Hérât, 1480.

Ωστόσο, από την τέχνη της Ανατολής δεν απουσιάζει εντελώς η απεικόνιση μορφών και επεισοδίων. Σε αυτές τις περιπτώσεις τα εικονιζόμενα πρόσωπα και τα ευρύτερα περιστατικά εξακολουθούν να μη σχετίζονται με τη θρησκεία και αφορούν στην εικονογράφηση ποιημάτων, μύθων, ειδυλλίων αλλά και ιστορικών γεγονότων.

Sa'di, La Roseraie et le Verger, Scène de banquet dans un jardin, Chirâz, 1569.

Ποιος είναι ο τρόπος με τον οποίο δομούνται οι συγκεκριμένες εικόνες; Κοιτάζοντας τη σελίδα ενός περσικού χειρογράφου καθίσταται προφανές ότι ο δημιουργός τους δεν ενδιαφέρεται για την πιστή αναπαράσταση των φυσικών δεδομένων ή για την επίτευξη ψευδαίσθησης. Περισσότερο φαίνεται να έχει μελετήσει τις συμβάσεις που του έχουν παραδώσει οι δάσκαλοι του στην απόπειρά του να τις αναπαράγει με συνέπεια.

Folio 27r from the Lindisfarne Gospels contains the incipit from the Gospel of Matthew.

Όσο για το θεατή, αυτός καλείται να λειτουργήσει περισσότερο ως αναγνώστης (πράγμα που είδαμε να συμβαίνει και σε παραδείγματα της μεσαιωνικής τέχνης, όπως το μανουάλι του Γκλώστερ ή μια σελίδα από το Ευαγγέλιο Lindisfarne).

The Sakyamuni Buddha, by Zhang Shengwen, 1173–1176 AD, Song Dynasty period.

Αλλά και στην Κίνα είναι η επιρροή της θρησκείας που τονίζεται εμφατικά, είτε πρόκειται για τα έθιμα ταφής που ακολουθούνται γύρω στον 1ο αιώνα προ και μετά Χριστόν (χρονολόγηση που ακριβώς αποδεικνύει τη σκοπιά από την οποία προσεγγίζουμε το υλικό), είτε για τη μετέπειτα επιρροή του Βουδισμού.

Le Danseur (Hercule), Traité sur les Etoiles fixes d'as-Soûfi, Maroc, 1224.

Στην πρώτη περίπτωση, θεωρείται πως η τέχνη λειτουργεί διδακτικά υποδεικνύοντας πρότυπα ηθικής και ανδρείας από το παρελθόν, ενώ στη δεύτερη -του Βουδισμού- ως μέσο πνευματικής συγκέντρωσης και ανύψωσης, ουσιαστικό βοήθημα στην άσκηση του στοχασμού και άρα, ως οργανικό μέρος της θρησκευτικής διαδικασίας.

Peach Festival of the Queen Mother of the West, a Chinese Ming Dynasty painting from the early 17th century, by an anonymous artist. From the Freer and Sackler Galleries of Washington D.C.

Η δεύτερη αυτή θεώρηση ειδικά καταξίωσε διαφορετικά και το ρόλο του καλλιτέχνη-δημιουργού (όχι πια τεχνίτη) σε μια σφαίρα διανοητή.

  Shitao, Automne à la montagne, 24,5x38 cm, 1699, Shangai musée.

«Ευλαβικοί καλλιτέχνες άρχισαν να ζωγραφίζουν το νερό και τα βουνά μ’ ένα πνεύμα σεβασμού, όχι για να διδάξουν ή απλώς για να διακοσμήσουν, αλλά για να προσφέρουν υλικό για βαθύ διαλογισμό. Οι εικόνες πάνω σε μετάξι, που τυλίγονταν σε κύλινδρο, φυλάγονταν σε πολύτιμες θήκες. Τις ξετύλιγαν μόνο σε στιγμές ηρεμίας, για να τις κοιτάξουν και να τις σκεφτούν, όπως ανοίγουμε μια ποιητική συλλογή και διαβάζουμε ένα ωραίο ποίημα. Γι’ αυτό το σκοπό έγιναν τα σπουδαιότερα κινέζικα τοπία του δωδέκατου και του δέκατου τρίτου αιώνα. […] 

Shitao, En méditation, au pied des monts impossibles, 1695, Sichuan musée.

Οι Κινέζοι καλλιτέχνες δεν πήγαιναν στο ύπαιθρο για να καθίσουν αντίκρυ σε κάτι και να το σχεδιάσουν. Μάθαιναν μάλιστα την τέχνη τους με μια παράξενη μέθοδο στοχασμού και αυτοσυγκέντρωσης. Έτσι, διδάσκονταν αρχικά “πώς ζωγραφίζονται τα πεύκα”, “πώς ζωγραφίζονται οι βράχοι”, “πώς ζωγραφίζονται τα σύννεφα”, μελετώντας όχι τη φύση αλλά τα έργα μεγάλων δασκάλων. Μόνο όταν γίνονταν άριστοι τεχνίτες, άρχισαν να ταξιδεύουν και να μελετούν την ομορφιά της φύσης, για να συλλάβουν κάθε φορά την έκφραση του τοπίου.»

Playing Children, by Song artist Su Hanchen, c. 1150 AD.

Παρά το γεγονός ότι τα παραδείγματα που έχουμε μπροστά μας προέρχονται από μια πρώιμη σχετικά χρονική περίοδο, έχει νόημα να πούμε πως η κινεζική τέχνη περιορίζεται -ηθελημένα ασφαλώς- σε συγκεκριμένα μοτίβα, τα οποία αναπαράγει με αξιοθαύμαστο τρόπο και στη διακόσμηση αντικειμένων από πολύτιμα υλικά.

Katsushika Hokusai, Red Fuji southern wind clear morning.

Η τέχνη των Ιαπώνων, που παρουσιάζει κοινή προβληματική, θα επιχειρήσει να εφαρμόσει τις παραδοσιακές της μεθόδους σε νέες θεματικές, ύστερα από την επαφή με τη δυτική τέχνη στο 18ο αιώνα. Αυτούς ακριβώς τους πειραματισμούς θα γονιμοποιήσει με τη σειρά της η δυτική τέχνη στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αι., στο πλαίσιο των νέων της πειραματισμών.

H τάξη του Star Treκ. The 'Star Trek' style touchscreen classroom of the future that's set to replace books and blackboards

The experts from Durham University have designed the 'classroom of the future'.

Επιστήμονες του Πανεπιστημίου Durham στη Βρετανία κατασκεύασαν οθόνες αφής σε μέγεθος τραπεζιών και στη συνέχεια ανέπτυξαν ειδικά εκπαιδευτικά λογισμικά. 

The technology allows all students to take part rather than one individual dominating.

Ομάδες μικρών μαθητών επιλέχθηκαν για να διδάσκονται αποκλειστικά στις οθόνες αυτές. Δημιουργήθηκαν τάξεις χωρίς τους παραδοσιακούς μαυροπίνακες αλλά και χωρίς να χρησιμοποιούνται βιβλία. 

Researchers found that multi-touch, multi-user desks can boost skills in mathematics.

Όπως διαπιστώνεται αυτή η διαδικασία ενισχύει τις ικανότητες των μαθητών ειδικά στον τομέα των μαθηματικών. Οι τάξεις αυτές μάλιστα ονομάστηκαν «τάξεις του Star Trek».

Τα αποτελέσματα

The teacher plays a key role in the classroom and can send tasks to different tables to individuals and groups.

Η χρήση των μεγάλων οθονών αφής από πολλούς μαθητές ταυτόχρονα αύξησε επίσης το πνεύμα συνεργασίας και ομαδικότητας ανοίγοντας νέους τρόπους στην εκπαιδευτική διαδικασία. 

«Στόχος μας ήταν να ενθαρρύνουμε την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ενεργοποίηση της συνεργασίας των μαθητών όπου η γνώση αποκτιέται μέσα από την ανάπτυξη δημιουργικότητας και ανταλλαγής απόψεων από την παραδοσιακή μέθοδο της παθητικής λήψης γνώσης, με τους μαθητές μόνους τους στα θρανία του με τα βιβλία και τα τετράδια τους. 

Results from a three-year project working with over 400 pupils, mostly eight to 10 year olds, show that collaborative learning increases both fluency and flexibility in maths.

Αυτές οι τάξεις και οι συγκεκριμένες οθόνες επιτρέπουν τη συνεργασία και τη δημιουργικότητα» αναφέρει ο καθηγητής Λιζ Μπερντ, επικεφαλής της ομάδας των ερευνητών.

Φουντώνουν (για άλλη μια φορά) οι φήμες για ζωή στον Άρη, Curiosity Rover’s Secret Historic Breakthrough? Speculation Centers on Organic Molecules

Ιδού τι ανακάλυψε το Curiosity σύμφωνα με τον ιστότοπο bad astronomy. Mars Curiosity rover. Alien sold separately. Image credit: NASA/JPL-Caltech/Malin Space Science Systems (rover) & Shutterstock (alien)

Μετά τη ”διαρροή” του John Grotzinger, ενός από τους επιστήμονες της αποστολής Curiosity στον Άρη, ότι «συλλέχθηκαν συναρπαστικά δεδομένα από το μίνι χημικό εργαστήριο SAM του Curiosity, που θα γραφούν στα βιβλία ιστορίας», άρχισαν προφανώς να οργιάζουν οι φήμες στο διαδίκτυο.

Στην ουσία ο  Grotzinger υπονοεί ότι η ανακάλυψη αφορά την παρουσία οργανικών μορίων στον Άρη – συνεπώς υπήρχε ζωή ή μεταφέρθηκε από μετεωρίτες. Την άποψη αυτή συμμερίζεται o Peter Smith, πλανητολόγος του Πανεπιστημίου της Αριζόνα, σύμφωνα με τις δηλώσεις του στο wiredscience: «Αν πρόκειται να περάσει στα βιβλία της Ιστορίας, αυτό που θα περίμενα να έχει ανακαλυφθεί είναι οργανικά μόρια». Ο Peter Smith ήταν επιστημονικός υπεύθυνος της αποστολής Phoenix που έφτασε στον Άρη το 2008. Το στατικό ρομπότ Phoenix συνέλεξε ένα δείγμα εδάφους του Άρη  αναζητώντας οργανικές ουσίες, ωστόσο το εγχείρημα απέτυχε λόγω της παρουσίας υπερχλωρικών αλάτων, τα οποία καταστρέφουν τα οργανικά μόρια σε υψηλές θερμοκρασίες. Ο Smith δήλωσε ότι δεν θα του προκαλούσε έκπληξη αν υπήρχαν απλά οργανικά μόρια στον Άρη, δεδομένου ότι τέτοιες ενώσεις είναι γνωστό ότι υπάρχουν σε αστεροειδείς που πέφτουν στον πλανήτη ως μετεωρίτες.

Ο Smith ανέφερε επίσης ότι κανείς δεν μπορεί να καταλήξει σε ασφαλή συμπεράσματα μέχρι να αποσαφηνιστεί η κατάσταση από τη NASA. Αναφέρθηκε μάλιστα σε ένα ατυχές περιστατικό στη διάρκεια της αποστολής Phoenix, όταν η ομάδα του εξέταζε υπό άκρα μυστικότητα τα δεδομένα για τα υπερχλωρικά άλατα. Η μυστικοπάθεια της ομάδας του οδήγησε σε φήμες για την ανακάλυψη ζωής στον Άρη, οι οποίες κορυφώθηκαν όταν ένα αμερικανικό μέσο ανέφερε εσφαλμένα ότι ένας από τους επιστήμονες της αποστολής βρισκόταν ήδη σε επαφή με τον Λευκό Οίκο.

Φήμες για την ανακάλυψη εξωγήινης ζωής είχαν κυκλοφορήσει και το 2010, όταν η NASA προανήγγειλε μια ανακοίνωση για παράξενο μικρόβιο που θα προσέφερε «στοιχεία για την εξωγήινη ζωή». Η ανακάλυψη τελικά αφορούσε ένα βακτήριο που υποτίθεται ότι χρησιμοποιούσε στο DNA του το δηλητηριώδες στοιχείο αρσενικό στη θέση του φωσφόρου. Στη συνέχεια, όμως, μετά από εξονυχιστική έρευνα τα ευρήματα της NASA διαψεύστηκαν.

O Smith είπε επίσης πως, «όταν κανείς κρατά μυστικά, ο κόσμος αρχίζει να σκέφτεται τα πιο τρελά πράγματα».

Σούπερ κοσμική «γέφυρα», First "Cosmic Bridge" Connecting Galaxies Discovered!

Το διαστημικό παρατηρητήριο Planck του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος εντόπισε μια κοσμική γέφυρα η οποία ενώνει δύο γειτονικά σμήνη γαλαξιών. Πρόκειται για ένα νέφος καυτού αερίου που ενώνει τα γαλαξιακά σμήνη Abell 399 (στο κάτω μέρος της εικόνας) και Abell 401 (επάνω αριστερά). Τα δύο σμήνη βρίσκονται σε απόσταση ενός δισ. ετών φωτός από τη Γη. Η κοσμική «γέφυρα» εκτείνεται σε μήκος 10 εκατομμυρίων ετών φωτός.

Η εικόνα δείχνει τα δύο σμήνη γαλαξιών, όπως φαίνονται στα οπτικά μήκη κύματος με τα επίγεια τηλεσκόπια και αποτυπώνει ταυτόχρονα (με το πορτοκαλί χρώμα) το φαινόμενο Sunyaev-Zel’dovich όπως ανιχνεύεται από το διαστημικό τηλεσκόπιο Planck.

Illustration explaining how the Sunyaev-Zel'dovich effect arises due to an intervening galaxy cluster between the Cosmic Microwave Background and an observer. Credit: ESA/Planck Collaboration

Το φαινόμενο Sunyaev–Zel’dovich (SZ) είναι το αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης μεταξύ ηλεκτρονίων υψηλής ενέργειας και φωτονίων μικροκυματικής ακτινοβολίας υποβάθρου , διαμέσου της αντίστροφης σκέδασης Compton.

Στην συνήθη σκέδαση Compton ένα φωτόνιο σκεδάζεται από ένα ελεύθερο ηλεκτρόνιο, με αποτέλεσμα την μείωση της ενέργειάς του (και αύξηση του μήκους κύματός του). Αντίθετα, στην αντίστροφη σκέδαση Compton τα μικρής ενέργειας φωτόνια της μικροκυματικής ακτινοβολίας υποβάθρου μετά από την σύγκρουσή τους με τα υψηλής ενέργειας σχετικιστικά ηλεκτρόνια, αυξάνουν την ενέργειά τους (και μειώνουν το μήκος κύματός τους). Αυτά τα φωτόνια «βλέπει» το διαστημικό τηλεσκόπιο Planck (το προτοκαλί χρώμα), το οποίο άλλωστε σχεδιάστηκε για να εντοπίσει τις ανισοτροπίες που παρουσιάζει η μικροκυματική ακτινοβολία υποβάθρου.

Planck has discovered a bridge of hot gas that connects galaxy clusters Abell 399 (lower centre) and Abell 401 (top left). The galaxy pair is located about a billion light-years from Earth, and the gas bridge extends approximately 10 million light-years between them. The image shows the two galaxy clusters as seen at optical wavelengths with ground-based telescopes and through the Sunyaev-Zel'dovich effect (in orange) with ESA's Planck satellite. Credits: Sunyaev–Zel’dovich effect: ESA Planck Collaboration; optical image: STScI Digitized Sky Survey

«Είδαμε» τον Μακεμάκε! Dwarf planet Makemake examined for the first time

Καλλιτεχνική απεικόνιση του Μακεμάκε. This artist’s impression shows the surface of the distant dwarf planet Makemake. This dwarf planet is about two thirds of the size of Pluto, and travels around the Sun in a distant path that lies beyond that of Pluto, but closer to the Sun than Eris, the most massive known dwarf planet in the Solar System. Credit: ESO/L. Calçada/Nick Risinger (skysurvey.org)

Οι περισσότεροι πιθανότατα δεν έχετε ακούσει τίποτε για αυτόν, όμως ο Μακεμάκε, εκτός από θεός της γονιμότητας των ιθαγενών των Νησιών του Πάσχα, είναι επίσης ένας από τους πλανήτες-νάνους που περιφέρονται γύρω από τον ήλιο μας. Αν και γνωρίζαμε ότι είναι γείτονας του Πλούτωνα και υποθέταμε ότι έχει πολλά κοινά στοιχεία με τον πρώην πλανήτη του ηλιακού μας συστήματος, κανένα γήινο μάτι δεν είχε ως τώρα «δει» τον Μακεμάκε. Μια ομάδα ερευνητών κατόρθωσε επιτέλους να τον «συλλάβει» σε μια σπάνια διάβασή του προσφέροντας την πρώτη περιγραφή του, η οποία συνοδεύεται από αρκετές εκπλήξεις.

Εμείς και οι πέντε (πλανητικοί) νάνοι

Dwarf Planets in Our Solar System (Infographic). Pluto was demoted to dwarf planet status in 2006, joining Eris, Haumea, Makemake and Ceres. Credit: Karl Tate

Οι πλανήτες-νάνοι της γειτονιάς μας έγιναν γνωστοί στο ευρύ κοινό το 2006, όταν ο Πλούτωνας «καθαιρέθηκε» από πλανήτης και πέρασε σε αυτήν την «υποδεέστερη» κατηγορία ύστερα από σχετική απόφαση της Διεθνούς Αστρονομικής Ενωσης. Εκτός από τον μέχρι πρόσφατα θεωρούμενο πιο απομακρυσμένο πλανήτη του ηλιακού μας συστήματος αυτή περιλαμβάνει τέσσερα ακόμη ουράνια σώματα, τη Δήμητρα, την Έριδα, τη Χαουμέα και τον Μακεμάκε.

Όλοι οι πλανητικοί νάνοι πλην του Μακεμάκε είχαν γίνει ορατοί είτε άμεσα, με τηλεσκόπια (όπως η Δήμητρα) είτε έμμεσα, μέσω των διαβάσεών τους μπροστά από άστρα (όπως η Έριδα και η Χαουμέα). Το 2011 μια ομάδα ερευνητών με επικεφαλής τον Χοσέ Λουίς Ορτίθ του Ινστιτούτου Αστροφυσικής της Ανδαλουσίας στη Γρανάδα (ο οποίος έχει επίσης ανακαλύψει τη Χαουμέα) κατόρθωσε να εντοπίσει τον έως τότε αόρατο πέμπτο νάνο στις λήψεις επτά τηλεσκοπίων από τη Νότιο Αμερική καθώς αυτός διάβαινε μπροστά από ένα μακρινό άστρο.

An artist's illustration of Makemake, a dwarf planet out beyond the orbit of Neptune that also qualifies as a plutoid. ViewCredit: IAU/M

Οι πρώτες παρατηρήσεις είχαν δώσει κάποιες ενδείξεις για τα χαρακτηριστικά του. Λαμβάνοντας υπόψη την απόστασή του από τον Ήλιο και το φως που εξέπεμπε οι αστρονόμοι είχαν εκτιμήσει ότι ο Μακεμάκε είχε μέγεθος όσο περίπου τα δυο τρίτα του μεγέθους του Πλούτωνα και ότι, όπως και οι άλλοι νάνοι του ηλιακού μας συστήματος, ήταν καλυμμένος από πάγο μεθανίου και αζώτου. Πίστευαν επίσης ότι, όπως ο Πλούτωνας, θα πρέπει να είχε μια λεπτή ατμόσφαιρα από άζωτο.

Χωρίς ατμόσφαιρα

This diagram shows the path of the shadow of the dwarf planet Makemake during an occultation of a faint star in April 2011, which revealed that it lacked an atmosphere. Several sites in South America, including ESO’s La Silla and Paranal Observatories, saw the star disappear briefly as its light was blocked by Makemake. Credit: ESO/L. Calçada

Η πιο ολοκληρωμένη μελέτη των δεδομένων που δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση «Nature» ανατρέπει τις πρώτες εικασίες προσφέροντας την πρώτη σαφή εικόνα του Μακεμάκε. Κατ’ αρχάς δίνει μια ακριβέστερη εκτίμηση του μεγέθους του: ο πλανήτης-νάνος έχει πλάτος 1.430 χλμ και ύψος 1.500 χλμ, κάτι το οποίο σημαίνει ότι τελικά δεν είναι σφαιρικός. Η πυκνότητά του είναι 1,7 γραμ. ανά κυβικό εκατοστό, παρόμοια με αυτή του Πλούτωνα αλλά μικρότερη από το ένα τρίτο εκείνης της Γης.

An early artist's interpretation of the dwarf planet Makemake beyond Pluto. Credit: NASA

Αντίθετα από ό,τι υπολόγιζαν οι ειδικοί και κατά παρέκκλιση από όλους τους άλλους «συγγενείς» του, ο Μακεμάκε φαίνεται στη νέα μελέτη να μην έχει ατμόσφαιρα. Οι ερευνητές καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι ο πλανήτης-νάνος είναι τόσο ελαφρύς ώστε έχασε όλη την ατμόσφαιρά του «ωριμάζοντας».

The Dwarf Planet pass in front of a distant star (occulation) was witnessed from several locations in South America. Data from, European observatories in Chile shows it is not like Pluto as previously thought due to a lack of atmosphere.

«Πιστεύουμε ότι ο Μακεμάκε είχε άφθονο πάγο αζώτου στο πολύ μακρινό παρελθόν, όπως ο Πλούτωνας και η Έρις. Επειδή όμως ο Μακεμάκε δεν έχει μεγάλη μάζα η βαρύτητά του δεν μπόρεσε να συγκρατήσει το αέριο» δήλωσε ο δρ Ορτίθ μιλώντας στο περιοδικό «New Scientist». Το παγωμένο άζωτο, όπως εξηγεί, μετατράπηκε σε αέριο και διέφυγε, στο πέρασμα των χιλιετιών, αφήνοντας πίσω μόνο μεθάνιο.

Εμείς επινοήσαμε τον Θεό; Through the Wormhole: Did We Invent God?

Salvador Dali, Corpus Hypercubitus (Crufixion), 1954, New-York, The Metropolitan Museum of Art

Από την Αυγή της Ιστορίας, οι άνθρωποι πίστευαν σε θεϊκές δυνάμεις που δημιούργησαν τον κόσμο μας και σήμερα οι περισσότεροι ακόμα προσευχόμαστε σε μια ανώτερη δύναμη.

Αλλά υπάρχει πραγματικά ο Θεός εκεί έξω; Οι επιστήμονες τώρα ψάχνουν το θείο στα πιο απίθανα μέρη...

Επεισόδιο της σειράς "Through the wormhole" με παρουσιαστή τον δημοφιλή ηθοποιό Μόργκαν Φρήμαν.

Show Summary: Did God invent humanity? Or did we invent God? Pioneering scientists are trekking across new frontiers of neuroscience that may at last provide an answer to this ancient mystery. Neuroscientists are recreating out of body experiences in virtual reality laboratories to uncover what happens to the brain during profoundly spiritual journeys.

Yet, most of us do not need to leave our bodies to sense the divine. Psychologists are working to figure out why we sense a hidden supernatural plane in the world around us. Their work suggests that belief in the spiritual takes hold a young age, never leaves us, and is essential to how our highly developed brains see the world. What causes some to see the hand of God in humanity and the world around us, where others see randomness and chance? One psychologist believes she knows why, because her work is showing that our emotional states physically change how we see patterns of events in the world.

Our experience of God may be exclusively confined to our brains. But since our brains are where we experience reality, does imagining God make God real? One neuroscientist is trying to find the answer by peering into the human mind, and seeing what God really looks like!