Χρήστος Χρηστοβασίλης, «Η Καθαρή Δευτέρα»

Σπύρος Βασιλείου, Το Τραπέζι της Καθαρής Δευτέρας, 1950.

Ήμουν τότε παιδί όχι πλειότερο από οχτώ χρονών και μαθήτευα στον παπα-Αντριά. Κοιμόμουν κι όταν ξύπνησα είχα μέσα μου όλο εκείνο το θλιβερό συναίσθημα, ότι είχε ξημερώσει η τρομερή Καθαρή Δευτέρα με τη μεγάλη σαρακοστή και με το σκολειό. Κι έπρεπε να περάσουν πενήντα μέρες ακέριες αυστηρή σαρακοστή με φασούλια, ρεβύθια, κουκιά, φακή και λαχανικά και να νηστεύουμε και το λάδι τα τετραδοπαράσκευα!

Αυγά, γάλα, τυρί, βούτυρο, ψάρι και προπάντων το κρέας δεν έπρεπε ούτε να τ’ αναφέρουμε με το στόμα μας, γιατί αυτό λογίζονταν αμαρτία! Κι όταν ακόμα το ‘φερνε ο λόγος για να ονοματίσει κανένας το γάλα, το βούτυρο, το τυρί, το ψάρι, ή-θεός φυλάξοι!- το κρέας, έπρεπε να συνοδεύει την απαγορευμένη λέξη με την έκφραση «μακριά από τη σαρακοστή κι από εμάς» π. χ. «ζυγιάσαμε το τυρί -μακριά από τη σαρακοστή κι από εμάς-και βγήκε δέκα οκάδες.

Μια μέρα μεγάλη λύπη είχε γραπωμένη την παιδική μου καρδιά και δεν μπορούσα να τιναχτώ πέρα από τα στρώματά μου, τρέφοντας κάποια πλάνα ελπίδα, ότι μπορούσε να μην ήταν αλήθεια ότι είχε ξημερώσει η ανεπιθύμητη Καθαρή Δευτέρα κι ότι κάποιο δυσάρεστο όνειρο γέννησε την ιδέα της.

Αλλ’ ήρθα λίγο λίγο στον εαυτό μου, πείστηκα ότι δεν ήταν ψέμα κι ότι αληθινά εκείνο το φως κι εκείνες οι αργυρόχρυσες ακτίνες πόμπαιναν από τις χαραμάδες των κλεισμένων παραθυριών του δωματίου μου ήταν της Καθαρής Δευτέρας. Θυμήθηκα περίλυπος ότι την περασμένη βραδιά είχαμε τυρινή αποκριά. Θυμήθηκα ότι είχαμε φάει κουλιάστρα, αυγά, τηγανισμένα, τυρί, ομορφοφκιασμένη αυγοτυρόπιτα, ψάρια, χέλια και θυμήθηκα ότι ύστερα απ’ το δείπνο είχαμε τραγουδήσει και χορέψει…

Όλα αυτά τα’ αναθυμήματα περνούσαν απ’ τη φαντασία μου σαν εικόνες φωτόλουστες, χαρωπές, όμορφες, γεμάτες τέρψη και ευθυμία, η μία πίσω από την άλλη, σαν κύμα που διδάχεται το κύμα, αλλ’ η Καθαρή Δευτέρα, γριά ψηλή, σεμνή, ασπροντυμένη και κατακάθαρη, σκυθρωπή, μ’ αυστηρό πρόσωπο και κάτασπρο φακιόλι, παρουσιάστηκε στη στιγμή μπροστά μου και μόσβησε όλες εκείνες τις όμορφες τερπνές εικόνες και με φοβέριζε μ’ ένα μακρύ ραβδί που κρατούσε στα χέρια της, απαράλλαχτη όπως μου την είχε παραστήσει η μάνα μου άλλες χρονιές, όταν ήθελα να φάγω πίτα ανήμερα.

Παναγιώτης Τέτσης, Τα Τραπέζια IV, 1985.

–Πεινώ μάνα! Είπα της μάνας μου που συγύριζε το μαγειρειό.

–Άνοιξε την άρκλα, μου είπε και πάρε ψωμάκι και φάε!

–Δεν έχεις τίποτε προσφάγι ρώτησα με δακρυσμένα μάτια.

–Σήμερα παιδί μου προσφάγι μου απολογήθηκε εκείνη, σαν να παραξενευόταν που της ζητούσα προσφάγι. Προσφάγι τρήμερο μέρα;

-Αλλά δεν τρων σήμερα τίποτε άλλο εξόν από ψωμί ξερό; την ξαναρώτησα απελπισμένα.

–Τίποτε, τίποτε! μου απολογήθηκε εκείνη αποφασιστικά. –Κανένα σύκο, καμιά σταφίδα να φάγω για προσφάγι;

-Σύκο, σταφίδα, τι λές μοναχέ μ’ κι ακριβέ μ’;

-Σήμερα τρήμερο Καθαροδευτέρα, σύκα και σταφίδες; Μόνο την Τετάρτη, ύστερα από δυο μέρες κάνει να φάμε σύκα και σταφίδες. Σήμερα κι αύριο καλά καλά δεν κάνει να φάμε ούτε ψωμί! Αλλά εσάς τα παιδιά σας το σχωρνάει ο Θεός αν φάτε ψωμί, αλλά μονάχα ψωμί και νερό και τίποτε, τίποτε άλλο!

-Πώς να κάνω, της είπα που εγώ θέλω και προσφάγι; Ελιές δεν κάνει να φάω;

-Μπα! μπα! μπα! Ξεφώνισε. Φτύσε γρήγορα μη μαγαρίσεις το στόμα σου και με τ ’ανάβαλμά τους μόνο. Το λάδι δε βγαίνει απ’ τις ελιές; Κι αναφέροντας τις λέξεις «λάδι» κι «ελιές» έφτυσε, για να ξεπλύνη το στόμα της να μη μαγαρίση.

-Πώς να κάνω της ξαναείπα,που δεν μπορώ να φάω χωρίς προσφάγι;

Κι αυτή κάνοντας πως θυμήθηκε κάτι, μου είπε για να με ξεφορτωθη:

-Αν θέλεις καλά και σώνει προσφάγι, να πας στην πλαγιά να βρης περδικαύγα στις περδικοφωλιές να φας.

Κι αναφέροντας τα περδικαυγά ξανάφτυσε.

Diego Vélasquez, Vieille Femme faisant cuire des oeufs, 1618, Huile sur Toile, 0,99x1,17 cm, Edimbourg, National Gallery of Scotland.

-Και τρων περδικαύγα μάνα; τη ρώτησα σαν να μην το πίστευα.

-Τρων, μου είπε. Όσα περδικαύγα (ξανάφτυσε πάλι) βρης, να μου τα φέρεις να στα ψήσω να τα φας.

-Δεν τα θέλω ψημένα. Τα θέλω τηγανισμένα.

-Μόνο ψημένα κάνει, γιατί τα τηγανισμένα θέλουν και αρτυμή… βούτυρο.

-Φτου! Φτου! Με κόλασες, γιε μου, σήμερα!

-Ας είναι και ψημένα… είπα με χριστιανική συγκατάβαση. Αλλ’ είναι νόστιμα τα περδικαύγα σαν τα κοτίσια;

-Και καλύτερα ακόμη.

-Δεν μου το’ λεγες λοιπόν από το πρωί, αλλά μ’ άφηνες να τυρρανιέμαι;

Και λέγοντας αυτά, ρούπησα σαν ελάφι έξω από τον αυλόγυρο. Στην αρχή σκέφτηκα να πάω στην πλαγιά μόνος μου. Αλλά δεν μου ’ρχόταν καλά. Ήθελα συντροφιά. Ήθελα να ’χω μαζί μου και τον αχώριστο φίλο μου τον Γιάννη. Σιμώνω στον αυλόγυρό του και του φωνάζω:

-Γιάννη! Γιάννη!

-Όρσε! μου απολογήθηκε εκείνος με ένα κομμάτι ψωμί στο χέρι.

-Έλα γρήγορα που σου λέω. Του πρόσταξα.

Βγήκε ο Γιάννης στον δρόμο, δαγκώνοντας ξέκαρδα το ξερό ψωμοκόμματο, σαν να ήταν ζυμωμένο μ’ αγκάθια.

-Τι με θέλεις; Μου ξαναείπε βγαίνοντας.

-Άφησε το ψωμί, του είπα σοβαρά, κι άιντε μας να πάμε πλαγινά να μαζέψουμε περδικαύγα.

-Τι να τα κάνωμε τα περδικαύγα; Με ρώτησε εκείνος.

-Τι να τα κάνωμε; του είπα. Να τα φάμε!

-Και τρων αυγά τώρα το μεγαλοσαράκοστο; με ρώτησε δισταχτικά πάλι εκείνος.

-Δεν τρων κοτίσια αυγά, του είπα. Μου το’ πε η μάνα μου!

Η μάνα μου ήταν η πολύξερη του χωριού μας  και πολλών άλλων χωριών τριγύρω μας, ας μην ήξερε ούτε την αλφαβήτα… Όλα τα’ άλλα τά ‘ξερε καλύτερα από κάθε άλλη γυναίκα, κι απ’τους πλειότερους άντρες ακόμα… Ήξερε τις γιορτές, ποιες είναι οι βαριές και ποιες οι αλαφριές, καθώς και ποιες κάνουν και τα γαϊδούρια σκόλη. Ήξερε να ζυγιάζη, ήξερε τις δρύμες, πότε αρχίζουν και πότε τελειώνουν. Ήξερε πότε είναι η χάση και πότε είναι η πιἀση του φεγγαριού. Ήξερε πότε ήταν δισεχτιά και είχε ο Φλεβάρης εικοσιεννιά μέρες και πότε εικοσιοχτώ. Ήξερε ποια τετραδοπαρασκευή αρταίνονται και ποια σαρακοστεύουν.

Ήξερε πότε ανοίγει το Τριώδι και πότε είναι η μεγάλη Πασκαλιά, λογαριάζοντας τη γιόμωση του φεγγαριού, και ποιοι μήνες έχουν τριάντα και ποιοι τριάντα μια. Ήξερε τέλος πάντων πολλά κι άμα τα’ἀκουσε ο φίκλος μου ο Γιάννης ότι το ‘χε πει η μάνα μου ότι τρων περδικαύγα την Καθαροδευτέρα, θυμήθηκε ότι του το ‘χε πει κι η μάνα του το πρωί, αλλά δεν το πίστεψε, νομίζοντας ότι τον γελούσε. Πέταξε λοιπόν αμέσως το ψωμοκόμματο απ’ τα χέρια του στις κότες πόβοσκαν στη χλόη γύρα μας κι έτρεξε μαζί μου για περδικαύγα.

Πήραμε ίσια τα πλάγια, πότε εγώ μπροστά κι αυτός πίσω και πότε πίσω εγώ και μπροστά αυτός. Εδώ νας βρούμε περδικοφωλιές με περδικαύγα, εκεί να βρούμε, τρέξε δεξιά, τρέξε ζερβιά, τρέξε ίσια πάνω και τρέξε ίσια κάτω, μέσα στα βράχια και στους γκρεμούς, στις γούβες και στις σπηλιές στα κράκουρα και στις νεροσυρμές, παντού στους γνώριμους τόπους του χωριού μας, βγάλαμε αλεπούδες από τις τρύπες τους, λαγούς από τις σμούλες τους, προντίσαμε γεράκια απ’τα προσήλια τους, περδίκια απ’ τις βοσκές τους αλλά περδικοφωλιές και περδικαύγα πουθενά!

Ψάξαμε όλη τη μέρα χωρίς να βρούμε τίποτε! Μήπως μας είχαν γελάσει οι μάνες μας; Αλλά γιατί να μας γελάσουν; Προπάντων η μάνα δε λέει ποτέ ψέματα κι οι ορμήνειες που μόδινε συχνά ήταν: «μη κλέψης, φονέψης, μη ψευδομαρτυρήσεις.»

Γυρίζοντας, γυρίζοντας όλη μέρα, ψάχνοντας εδώ κι εκεί βρεθήκαμε βασίλεμα ηλιού σε μια βαθιά λακιά, που είχαμε ένα φοβερό ανήφορο να κάνωμε για ν’ ανεβούμε στο χωριό. Αλλά τα ποδάρια μας ήταν κομμένα από την κούραση κι από την πείνα. Και τι πείνα! Πείνα με δόντια, που ρουφούσε τα σπλάγχνα μας. Για ένα κομμάτι ψωμί όχι σταρίσιο αλλά και αραποσίτικο αλλά και καλαμποκίσιο αλλά και κεχρίσιο ακόμα έδινα δεν ξέρω τι. Προσφάγι; Τυρί, αυγά, γάλα, ψάρια, κρέας… δεν περνούσαν καθόλου τότε απ’ το νου μας. Ψωμί , ψωμί να λέγονταν κι ας ήταν ό,τι. Πώς να βγάλωμε όμως τον ανήφορο και να φτάσωμε στο χωριό το γληγορότερο για να φάμε; Ιδού το μέγα ζήτημα! Δοκιμάσαμε να ανηφορέσωμε αλλά τα ποδάρια μας έκαναν προς τα πίσω κι όχι προς τα εμπρός. Έτσι, θέλοντας και μη, αποφασίσαμε να μείνουμε μέσα στη λακιά, ένα τέταρτο της ώρας μακριά από το χωριό. Τι να κάναμε; Να φωνάζαμε απ’ εκεί μέσα; Θα ήταν στα χαμένα… Δεν θα μπορούσε να μας ακούσει κανείς γιατί ερχόταν σαν απίκουπα το χωριό κι οι πιστικοί που θα μπορούσαν να ‘ναι εκεί γύρα, είχαν συμμαζευτεί με την ώρα τους στο χωριό. Δε συλλογιόμαστε την κακομοιριά μας που κιντυνεύαμε να κοιμηθούμε έξω Φλεβάρη μήνα, αλλ’ είχαμε και τη συλλογή του δασκάλου μας του φοβερού και τρομερού παπα-Αντριά, που θα μας ρήμαζε στις βεργιές, αν τύχαινε να ‘ρθη εκείνο το βράδυ στο χωριό και δε μας έβρισκε εκεί. Θα το θεωρούσε αυτό μεγάλη αταξία. Μη μπορώντας όμως να κάνωμε άλλο τίποτε, μαζευτήκαμε σε μιαν απόγωνη σμούλα να περάσωμε εκεί τη νύχτα! Αν είχαμε σπίρτα ή πυροβολκιά, μπορούσαμε να ανάψωμε φωτιά, αλλά πού σπίρτα! Αρχίσαμε να κρυώνωμε. Δοκιμάζω να ψάξω στις τσέπες μου μη βρω κανένα σπίρτο. Ένα σπίρτο έσωζε δύο ζωές εκείνη τη βραδιά! Ψάχνω ψάχνω…Δόξα τω θεώ. Βρίσκω δυο τρία σπίρτα!

-Σπίρτα, Γιάννη! Φωνάζω και στη στιγμή κατορθώσαμε κουτσά κουτσά να μάσωμε στα σκοτεινά μερικά φύλλα και ξερόκλαδα κι ανάψαμε φωτιά! Δόξα σοι ο μεγαλοδύναμος που μας λεημονήθηκε! Και θα ζεσταινόμαστε και τα ισκιώματα και τα κάθε λογής δαιμονικά δε θα ‘χαν ανάκρα να μας ζυγώσουν! Αν είχαμε και κανένα κομμάτι θυμίαμα ή κανένα σπυρί αλάτι, θα ήταν ακόμα καλύτερα για τα δαιμονικά, τις νεράιδες και τις ξωτικές αλλά δεν είχαμε. Η φωτιά μας φάνηκε σαν καλός σύντροφος. Πήραμε θάρρος κι αρχίσαμε να ξεχνούμε λιγάκι την πείνα κι εκεί που γλυκοπυρωνόμαστε ναρκωμένοι από την κούραση και από την πείνα, ακούμε να φωνάζουν τα ονόματά μας από τη ράχη, αλλά εμείς δεν είχαμε δύναμη ν’ απολογηθούμε και να δώσουμε να καταλάβουν που βρισκόμαστε για να ‘ρθουν να μας σηκώσουν.                       

Εκεί που καθόμαστε απελπισμένοι και βλέπαμε να μαυρίζη και να αγριεύη πλειότερο η νύχτα, να σου ακούμε πολύ κοντά μας, σαν είδος απολογίας σ’ εκείνους που μας φώναζαν, ένα δυνατό γκάρισμα γαϊδουριού. Γκάααααρρρρ! Μάλιστα το γνωρίσαμε κι από τη γκαριξιά τίνος γαϊδούρι ήταν.

Πιο χαρμόσυνο άγγελμα δε θα μπορούσε να μας γένη σε κείνες τις απελπιστικές στιγμές. Μας φάνηκε γλυκότερο κι από λάλημα αηδονιού εκείνο το γκάρισμα. Ήταν γκάρισμα γεμάτο ελπίδα και χαρά για μας τους αποκαμωμένους και καταπεινασμένους! Βάλαμε την τελευταία μας δύναμη για να μπορέσουμε να πάμε κοντά του. Το βρήκαμε ξεσαμάρωτο και ξεκαπίστρωτο αλλά δε μας πείραζε αυτό. Το καπιστρώσαμε αμέσως με τα ζωνάρια μας και το καβαλικέψαμε, εγώ μπροστά κι ο Γιάννης πίσω και ξεκινήσαμε τον ανήφορο για το χωριό. Προχωρούσαμε αγάλια αγάλια κι άναργα λαναργα και σε μια ώρα και πλειότερο φτάσαμε στα πρόθυρα του χωριού. Το χωριό ήταν άνω κάτω για το χαμό μας κι ο ζευγίτης ρωτούσε τον πιστικό κι ο πιστικός το ζευγίτη αν είχαμε φανεί πουθενά. Κοντά στις μάνες μας και στους δικούς μας που στενοχωριόνταν κι έκλαιγαν για μάς κι έτρεχαν  απ’ εδώ κι απ’ εκεί στενοχωριόνταν κι η γειτόνισσά μας για το χαμένο της το γαϊδούρι μην της το φάει τη νύχτα κανένας λύκος. Το γαϊδούρι μπαίνοντας στο χωριό άρχισε να γκαρίζη χαρούμενα και μια τσιούπρα που μας πρωτόειδε στα σκοτάδια και μας γνώρισε, έτρεξε να το πεί στα σπίτια μας για να πάρη σχαρίκια. Σε μια στιγμή και πριν φτάσωμε στο μεσοχώρι, έτρεξε όλο το χωριό μ’ αναμμένα δαδιά και μας ρωτούσαν με περιέργεια πως είχαμε χαθεί. Αλλά οι πλειότεροι είχαν την ιδέα πως μας είχαν πάρει ξωτικιές ή νεράιδες και μας άφηκαν γιατί ήμαστε μικρά ακόμα. Μέσα σ’ εκείνη την αναμπομπούλα ένιωσα ότι μ’ είχε αρπάξει κάποιος στη αγκαλιά του κι έχασα από κάτω μου το γάιδαρο που με κουβαλούσε. Ήταν η μάνα μου, που με φιλούσε κλαίγοντας και ρωτώντας.

-Τι μόγινες σήμερα μονάκριβέ μου;

-Είχαμε πάει για περδικαύγα με το Γιάννη.

-Χαλασιά μου και φορτούνα μου παιδάκι μου, τι πήγα να σου κάνω σήμερα η στρίγγλα, εγώ.

-Είχαμε μπεί πια στην αυλή του σπιτιού μας.

-Ψωμί, ψωμί, φώναξα μ’ αδυνατισμένη φωνή.

-Ψωμή, μωρή. Φώναξε κι η μάνα μου στην αδερφή μου.

-Ψωμί γρήγορα, γιατί μας λιγώθηκε το παιδί απ’ την πείνα!

Και πριν μπούμε ακόμα στο σπίτι, μου παρουσίασε έναν κόμματο ψωμί η αδερφή μου.

Άρχισα να το καταπίνω. Νόμιζα πως ήταν ζυμωμένο με μέλι. Τόσο γλυκό μου φαινόταν!

Όταν άνοιξα τα μάτια, που μου τα ’χε κλεισμένα η πείνα, είπα στη μάνα μου.

-Μάνα… με μέλι το ‘χεις ζυμωμένο σήμερα το ψωμί;

-Όχι παιδί μου.

-Τότε γιατί είναι έτσι γλυκό;

Έτσι είναι μοναχέ μου κι ακριβέ μου, το ψωμί της Καθαρής Δευτέρας για κείνους που δεν τρώνε καθόλου όλη την μέρα…

Και μ’ όλα ταύτα εγώ είχα την ιδέα ότι μου το ‘ χε ζυμώσει με μέλι το ψωμί εκείνο η μάνα μου, για να με ικανοποιήσει για το γέλιο των περδικαύγων, που μού ‘χε κάνει εκείνο το πρωί.   

Χρήστος Χρηστοβασίλης (1861-1937)                                                         

        

                                          

Αδιάψευστοι μάρτυρες της Ιστορίας

Το χρυσό στεφάνι της Ανθηδόνας.

Μυστικά για τη φημισμένη, πολύτιμη πορφυρή βαφή, που χρησιμοποιούνταν για το ανεξίτηλο βάψιμο των υφασμάτων. Τα βήματα των πρώτων κατοίκων της πόλης, οι οποίοι περιδιάβαιναν σε δρόμους που βρίσκονται σε θέσεις ίδιες με σημερινούς, αλλά και ο τάφος της στεφανοφορεμένης Ανθηδόνας (που σημαίνει «μέλισσα»), μιας εκ των πρώτων κατοίκων της πόλης, είναι μερικές από τις πολύτιμες μαρτυρίες για τη ζωή των κατοίκων στη Θεσσαλονίκη κατά την αρχαιότητα, που ήρθαν στο φως από τις ανασκαφές κατά τη διάρκεια των εργασιών του μετρό.

Αυτές, σε συνδυασμό με στοιχεία για το κρηναίο οικοδόμημα αυτοκρατορικών χρόνων στη Μέση Οδό της Θεσσαλονίκης, ναός άγνωστης προς το παρόν θεότητας που αποκαλύφθηκε στην Αγορά της Αρχαίας Πέλλας, αλλά και η μελέτη και σύγκριση γνήσιων χρυσών στεφανιών με κάλπικα θα παρουσιαστούν κατά τη διάρκεια της φετινής 26ης επιστημονικής συνάντησης για το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη, η οποία θα πραγματοποιηθεί από 20-22 Μαρτίου, στην αίθουσα τελετών του παλιού κτιρίου της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Η προϊσταμένη της ΙΣΤ' Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Βασιλική Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, σε ανακοίνωσή της την Πέμπτη 21 Μαρτίου, στις 11.30, θα αναφερθεί στο έργο της εφορείας και τα ευρήματα από τις εργασίες του μετρό Θεσσαλονίκης κατά το 2012. Η ίδια υπογράμμισε τη σημασία του οικισμού που ήρθε στο φως στην περιοχή του αμαξοστασίου της Πυλαίας, όπου εντοπίστηκαν ευρύχωρες κατοικίες και μια οικοτεχνική δράση, με κανονική πολεοδόμηση -με οριζόντιους και κάθετους δρόμους- αλλά και με εκτεταμένη παραγωγή της πολύτιμης πορφυρής βαφής: «Στο αμαξοστάσιο της Πυλαίας αποκαλύφθηκε τμήμα ενός οργανωμένου προκασσάνδρειου πολίσματος που αναπτύχθηκε επάνω σε χαμηλό, φυσικό έξαρμα του εδάφους στο μυχό του Θερμαϊκού κόλπου και χρονολογείται από τις αρχές του 4ου έως τις αρχές του 3ου αι. π.Χ. Δυο μεγάλοι διασταυρούμενοι δρόμοι δημιουργούν οικοδομικές νησίδες στις οποίες αναπτύσσονται μεγάλα κτίρια, κατοικίες με ευρύχωρα δωμάτια, λιθόστρωτες αυλές, θυραία ανοίγματα και υπόστυλους χώρους. Εντοπίστηκαν, ακόμα, δύο κεραμικοί κλίβανοι, πλήθος άλλων αρχιτεκτονικών καταλοίπων, όπως λιθόστρωτες επιφάνειες, κτιστές κατασκευές, απορριμματικοί λάκκοι, καθώς και σημαντικός αριθμός κινητών ευρημάτων, όπως αλιευτικά και υφαντικά βάρη. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν, όμως, και οι μεγάλες ποσότητες θρυμματισμένων οστρέων για την παραγωγή πορφύρας, που υποδεικνύουν τις δραστηριότητες των κατοίκων του οικισμού, συγκεκριμένα την παραγωγή της πολύτιμης πορφυρής βαφής για το βάψιμο των υφασμάτων. Επεξεργάζονταν τον αδένα του όστρακου, έπαιρναν το υγρό και το χρησιμοποιούσαν για την ανεξίτηλη βαφή».

Η στεφανοφορεμένη Ανθηδόνα

Έφερε ένα από τα πολυσυζητημένα χρυσά στεφάνια -το ένατο για την ακρίβεια, που ήρθε στο φως κατά τη διάρκεια των εργασιών του μετρό- μια από τις πρώτες κατοίκους της πόλης, αφού η ταφή της προσδιορίζεται τις πρώτες δεκαετίες του 3ου αι. π.Χ. Εξίσου ενδιαφέρον, όμως, φαίνεται ότι ήταν και το όνομά της, όπως αποκαλύπτει εγχάρακτη επιγραφή που βρέθηκε εντός του τάφου της, στο νεκροταφείο που αποκαλύφθηκε στο σταθμό Δημοκρατίας. Η κ. Μισαηλίδου εξηγεί: «Στο σταθμό Δημοκρατίας βρέθηκε το νεκροταφείο δίπλα στο δρόμο, που αναπτύσσεται έξω από το δυτικό τείχος της αρχαίας πόλης και στα βόρεια της αρχαίας οδού που ξεκινούσε από την Πύλη του Βαρδαρίου με κατεύθυνση προς τα δυτικά, προς την ύπαιθρο χώρα. Αποκαλύφθηκε ένας σημαντικός αριθμός τάφων ποικίλης τυπολογίας (λακκοειδείς με ή χωρίς κάλυψη, κτιστοί κιβωτιόσχημοι, κεραμοσκεπείς, εγχυτρισμοί), αρκετοί εκ των οποίων σηματοδοτούνταν με βωμοειδείς κατασκευές. Βασικές ταφικές πρακτικές αποτελούν ο ενταφιασμός και η καύση, ενώ τους νεκρούς συνόδευαν προσωπικά αντικείμενα και προσφορές των οικείων τους, όπως νομίσματα, αγγεία, λυχνάρια, κοσμήματα, ειδώλια, εργαλεία κ.ά. Κατάλοιπα νεκρικών τελετών αποτυπώνονται σε πλήθος ταφικών πυρών με προσφορές πήλινων αγγείων καθημερινής χρήσης, λυχναριών, καθώς και μεγάλου αριθμού μυροδοχείων. Ανάμεσα στα σημαντικότερα ευρήματα είναι ο τάφος της Ανθηδόνας στον οποίο η νεκρή φορούσε χρυσά σκουλαρίκια και στο κεφάλι της ένα χρυσό στεφάνι ελιάς. Πρόκειται για ένα όνομα που δε συναντιέται στη Μακεδονία, υπήρχε μια βοιωτική πόλη μ' αυτό το όνομα, και ως ουσιαστικό σημαίνει ''μέλισσα''».

Δρόμος ελληνιστικών χρόνων που αποκαλύφθηκε στο σταθμό της Αγίας Σοφίας.

Η ίδια, τέλος, υπογραμμίζει την ολοφάνερη συνέχεια της πόλης και τη μεγάλη της έκταση ήδη από τα πρώτα χρόνια της ίδρυσής της, όπως προκύπτει και από τις εργασίες στο σταθμό Αγίας Σοφίας: «Εκεί αποκαλύφθηκε τμήμα του πολεοδομικού ιστού της αρχαίας πόλης. Συγκεκριμένα, κάτω από το μαρμαρόστρωτο δρόμο βρέθηκαν τα επάλληλα οδοστρώματα ενός δρόμου τον οποίο χρησιμοποιούσαν ακόμα και οι πρώτοι κάτοικοι της πόλης μετά την ίδρυσή της από το βασιλιά Κάσσανδρο, δρόμος που ήταν σαφώς φαρδύτερος και μεγαλύτερος του μαρμαρόστρωτου δρόμου».

Το διοικητικό και εμπορικό κέντρο μιας κοσμοκρατορίας

 Το ναόσχημα οικοδόμημα, που εντοπίστηκε στην Αγορά Πέλλας.

Πιθανότατα ναός, σημαντικής για την περιοχή θεότητας, εντοπίστηκε στην Αγορά της Αρχαίας Πέλλας, ενώ επιβεβαιώνεται η ύπαρξη δεύτερου ορόφου του οικοδομήματος. Ο αρχαιολόγος Γιάννης Ακαμάτης μιλώντας για την πανεπιστημιακή ανασκαφή στην περιοχή το 2012 στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ (σχετική ανακοίνωση στις 21 Μαρτίου, στις 9.15) εξηγεί: «Στην πρωτεύουσα του Φιλίππου και του Αλεξάνδρου και των διαδόχων τους, την Πέλλα, ανασκάπτεται το εμπορικό και διοικητικό της κέντρο. Σε μια έκταση πάνω από 70.000 τ.μ., στην καρδιά της αρχαίας πόλης, γύρω από μια τεράστια κεντρική πλατεία σταδιακά αποκαλύπτεται ένα συγκρότημα από στοές και σειρές χώρων πίσω τους, στους οποίους ήταν εγκατεστημένα τα αρχεία, η έδρα των αρχόντων της πόλης, άλλες δημόσιες υπηρεσίες, εργαστήρια και καταστήματα. Αποδεικνύεται πέρα από κάθε αμφιβολία ότι το οικοδόμημα ήταν διώροφο αφού εντοπίστηκαν περίπου σε 50 χώρους του τα πρώτα σκαλοπάτια. Επιπλέον, πάρα πολλά κεραμίδια έχουν τη σφραγίδα ''ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ'' που φανερώνει ότι προέρχονται από το βασιλικό εργαστήριο και ότι το κτίριο ήταν από τα σημαντικότερα».

Ο ίδιος συμπληρώνει ότι στην περιοχή του δημόσιου αρχείου «εντοπίστηκε ορθογώνιο οικοδόμημα, ελεύθερο από όλες τις πλευρές και διαιρείται σε δύο άνισους χώρους με εγκάρσιο τοίχο. Η μορφή του είναι ναόσχημη και έχει εξωτερικές διαστάσεις 16,20 Χ 7,90, ενώ πιθανότατα η είσοδος διαμορφωνόταν στην πλευρά αυτή με δύο κίονες ανάμεσα σε παραστάδες. Η επιμέλεια τοποθέτησης του οικοδομικού υλικού και η άριστη επεξεργασία της επιφάνειάς τους δηλώνουν και την υψηλή ποιότητα της κατασκευής, πράγμα που επιβεβαιώνεται και από την παρουσία κονιαμάτων λευκού, ερυθρού και μαύρου χρώματος. Η θέση του είναι κεντρική και το οικοδομικό τετράγωνο στο οποίο κατασκευάστηκε ο ναός παρέμεινε ελεύθερο για την εξυπηρέτηση των αναγκών της λατρείας. Επομένως, και η λατρευόμενη σε αυτόν θεότητα ήταν σημαντική για την πόλη της Πέλλας και το μακεδονικό βασίλειο. Γενικά κατά τη φετινή ανασκαφική περίοδο βρέθηκε μεγάλος αριθμός νομισμάτων εκ των οποίων λίγα είναι και αργυρά. Μεταξύ των ευρημάτων είναι και πήλινα και αποθηκευτικά αγγεία, πολλά εκ των οποίων με ενσφράγιστες λαβές, αποσπασματικά ειδώλια, λυχνάρια, αλλά και μεταλλικά αντικείμενα (όπως τμήμα προστατευτικό της γνάθου από περικεφαλαία)».

Χρυσά στεφάνια και κρήνες

Στεφάνι κισσού που μελετήθηκε στο πρόγραμμα του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης.

Από ατόφιο χρυσάφι ήταν φιλοτεχνημένα τα περίφημα μακεδονικά στεφάνια, ενώ κίβδηλα αποδεικνύονται σε αρκετές περιπτώσεις τα προϊόντα λαθρεμπορίας ή αρχαιοκαπηλίας. Τις πληροφορίες αυτές προσφέρει το «Πρόγραμμα φυσικοχημικής μελέτης χρυσών τεχνουργημάτων του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης» για το οποίο θα μιλήσουν ο χημικός Χρήστος Κατσίφας και η αρχαιολόγος Δέσποινα Ιγνατιάδου στις 21 Μαρτίου, στις 13.45. Όπως διευκρίνισε ο κ. Κατσίφας, «το πρόγραμμα ξεκίνησε το 2011 από το εργαστήριο χημικών αναλύσεων του μουσείου σε συνεργασία με το τμήμα μεταλλοτεχνίας με σκοπό τη διαμόρφωση μιας βάσης δεδομένων που θα εμπλουτίζεται και η οποία θα καταστεί χρήσιμη και για τη σύγκριση με δεδομένα από προϊόντα λαθρεμπορίας ή λαθρανασκαφών. Η μελέτη ξεκίνησε με τα χρυσά μακεδονικά στεφάνια, ύστερης κλασικής περιόδου, από τάφους της κεντρικής Μακεδονίας όπως το Δερβένι, η Ευρωπός και η Πύδνα. Μελετώνται επίσης και μη ανασκαφικά στεφάνια, προϊόντα λαθρανασκαφών». Ο ίδιος διευκρίνισε ότι από την εφαρμογή συγκεκριμένων τεχνικών προέκυψε η τοις εκατό περιεκτικότητα σε χρυσό και άλλων δευτερευόντων στοιχείων ανάλογα με τη γεωγραφική περιοχή: «Διαπιστώθηκε υψηλή περιεκτικότητα σε χρυσό των στεφανιών που προέρχονται από τους τάφους του Δερβενίου (98%-99,4%) σε σχέση με εκείνα από τους τάφους της Πύδνας (80%-90%). Η χαμηλότερη περιεκτικότητα σε χρυσό εντοπίστηκε στα μη ανασκαφικά στεφάνια (70%-80%) τα οποία αποτελούν προϊόν λαθρανασκαφών και στερούνται ιστορικών στοιχείων. Με βάση τις παραπάνω ομαδοποιήσεις καθίσταται δυνατή η διαπίστωση κίβδηλων ή μη προϊόντων αρχαιοκαπηλίας».

Κρηναίο οικοδόμημα αυτοκρατορικών χρόνων στη Μέση οδό της Θεσσαλονίκης.

Το «Κρηναίο οικοδόμημα αυτοκρατορικών χρόνων στη Μέση Οδό της Θεσσαλονίκης» αφορά η ανακοίνωση των Πολυξένης Αδάμ-Βελένη και Γιώργου Βελένη, που θα γίνει στις 21 Μαρτίου, στις 11.00. H κ. Βελένη διευκρινίζει ότι «αφορμή γι’ αυτή την ανακοίνωση στάθηκε το μείζον ζήτημα που προέκυψε πρόσφατα στη Θεσσαλονίκη με τις σωστικές ανασκαφές στις δύο κεντρικές στάσεις του μετρό (της οδού Αγίας Σοφίας και της οδού Βενιζέλου στη διασταύρωσή τους με την Εγνατία). Πρόκειται για ένα μεγαλόπρεπο οικοδόμημα στη διασταύρωση των οδών Εγνατία και Μητροπολίτου Γενναδίου που είχε σκαφτεί το 1926, είναι σήμερα ακόμη ορατό και από παρερμηνεία ήταν γνωστό μέχρι πρόσφατα ως εξέδρα. Το 1994, καθαρίσαμε το μικρό αρχαιολογικό χώρο και με έκπληξη διαπιστώσαμε ότι αυτή ''πατούσε'' πάνω στο οδόστρωμα της Μέσης Οδού, της σημερινής Εγνατίας. Έτσι, πολύ πριν αρχίσουν οι εργασίες του μετρό γνωρίζαμε σε ποιο βάθος ακριβώς θα βρισκόταν το αρχαίο μαρμάρινο οδόστρωμα. Το κτίσμα είναι μία ημιεξαγωνική κρήνη με έναν κρουνό, ο οποίος κοσμούνταν με ένα γλυπτό από όπου έτρεχε το νερό. Ήταν διακοσμημένη με τέσσερις πεσσούς με φυτική διακόσμηση, οι οποίοι σώζονται μέχρι τις μέρες μας, και ήταν στεγασμένη με φατνώματα διακοσμημένα και πάλι με γιρλάντες ανθέων και φυτών. Όλος αυτός ο διάκοσμος ανέπλαθε ένα ειδυλλιακό περιβάλλον στην καρδιά της ρωμαϊκής Θεσσαλονίκης».

ΠΗΓΗ: Αγγελιοφόρος

ALMA, το μεγαλύτερο ραδιοτηλεσκόπιο του κόσμου, ALMA - In Search of our Cosmic Origins

Babak Tafreshi, one of the ESO Photo Ambassadors, has captured the antennas of the Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) under the southern sky in another breathtaking image.

Το μεγαλύτερο διεθνές ραδιοτηλεσκόπιο στη Γη, το ALMA (Atacama Large Millimeter/Submillimeter Array), που βρίσκεται στην κατάξερη, μονίμως ανέφελη και θεοσκότεινη έρημο Ατακάμα της Χιλής, σε υψόμετρο πάνω από 5.000 μέτρα στην οροσειρά των Άνδεων, μόλις εγκαινιάστηκε επίσημα. Εδώ και κάποιο διάστημα πάντως ήδη λειτουργούσε, αν και αρκετά κάτω από τις πλήρεις δυνατότητές του.

The view from the Office: The ALMA telescope is located deep in the Chilean desert, in one of the driest places on Earth - at an altitude of 16,400ft, roughly half the cruising height of a jumbo jet and almost four times the height of Ben Nevis.

Μάλιστα ανακοινώθηκαν κιόλας από τους αστρονόμους σημαντικές ανακαλύψεις του τηλεσκοπίου, το οποίο φαίνεται πως μπορεί να ξαναγράψει την ιστορία του σύμπαντος. Ήδη, το ALMA ανίχνευσε τα πιο μακρινά μόρια νερού που έχουν ποτέ βρεθεί στο διάστημα, σε απόσταση περίπου 12,7 δισεκατομμυρίων ετών φωτός.

A panoramic view of Llano de Chajnantors spacious grounds where the 66 antennas of the Atacama Large Millimetre/Submillimetre Array (ALMA) will be switched on today.

Στην πραγματικότητα πρόκειται όχι για ένα τηλεσκόπιο, αλλά για μια διάταξη 66 ξεχωριστών αλλά διασυνδεμένων ραδιοτηλεσκοπίων (τα περισσότερα με διάμετρο 12 μέτρων). Από κοινού συνεργάζονται για να δημιουργήσουν εικόνες τόσο λεπτομερείς, που μόνο ένα ενιαίο γιγάντιο τηλεσκόπιο διαμέτρου 16 χιλιομέτρων θα μπορούσε να δώσει. Προς το παρόν, λειτουργούν οι 56 αντένες, ενώ όλες θα τεθούν σε λειτουργία έως το καλοκαίρι (κάθε αντένα έχει βάρος ενός τόνου).

The Chilean desert was chosen because it is one of the few places in the world where it is still possible to find a high, dry location unaffected by pollution from artificial light.

Για την κατασκευή του, που διήρκεσε μία δεκαετία και κόστισε περίπου 1,4 δισεκατομμύρια δολάρια, συνέβαλαν 19 χώρες. Οι 15 χώρες-μέλη του Ευρωπαϊκού Νοτίου Αστεροσκοπείου, που βρίσκεται στην ίδια περιοχή, κατέχουν το 37,5%, ενώ σημαντικά μερίδια κατέχουν επίσης οι ΗΠΑ και η Ιαπωνία.

Για να επεξεργάζεται τα στοιχεία των παρατηρήσεων του ALMA, έπρεπε να κατασκευαστεί ένας σούπερ-υπολογιστής ικανός για 17 πεντάκις εκατομμύρια υπολογισμούς ανά δευτερόλεπτο, ο οποίος στεγάζεται σε ένα κτίριο που λέγεται πως είναι το δεύτερο μεγαλύτερο στη Γη (μετά από ένα κινεζικό σταθμό τρένων στο Θιβέτ).

Some of the ALMA antennae bathed in red light. In the background there is the southern Milky Way on the left and the Magellanic Clouds at the top.

Με αφορμή τα εγκαίνια του ALMA, μια ομάδα επιστημόνων, με επικεφαλής τον Γιοακίν Βιέιρα του Ινστιτούτου Τεχνολογίας της Καλιφόρνιας (Caltech), ανακοίνωσαν πως μέσω του ραδιοτηλεσκοπίου παρατήρησαν ότι οι πιο έντονες φάσεις εκρηκτικής δημιουργίας νέων άστρων στο σύμπαν έλαβαν χώρα πολύ νωρίτερα από ό,τι πίστευαν έως τώρα οι αστρονόμοι.

This 16-minute video presents the history of ALMA from the origins of the project several decades ago to the recent first science results. Illustrated by dramatic helicopter footage, the movie takes you on a journey to the 5000-metre-high Chajnantor Plateau, where ALMA stands, in the unique environment of the Atacama Desert of Chile. Credit: ALMA (ESO/NAOJ/NRAO).

Οι σχετικές επιστημονικές δημοσιεύσεις, που έγιναν στα περιοδικά «Nature» και «Astrophysical Journal», δείχνουν ότι απρόσμενα πρόωρα, στην «αυγή» κιόλας του σύμπαντος (που έχει ηλικία 13,7 δισεκατομμυρίων ετών φωτός), στο εσωτερικό γαλαξιών που βρίσκονται σε απόσταση άνω των 12 δισεκατομμυρίων ετών φωτός από τη Γη, ήδη υπήρχε ένας «οργασμός» γέννησης τουλάχιστον 1.000 άστρων κάθε χρόνο (έναντι μόλις ενός τον χρόνο στον δικό μας γαλαξία) και αυτό συνέβαινε περίπου ένα δισεκατομμύριο χρόνια νωρίτερα από τις μέχρι σήμερα εκτιμήσεις.

Under test: A spectacular sunset view of three prototypes of ALMA antennas, developed by Japan, North America and Europe, respectively, at the ALMA Test Facility (ATF) in Socorro, New Mexico, USA.

Μάλιστα, σε έναν από τους γαλαξίες-νήπια (που όμως ήσαν ήδη λαμπροί όσο 40 τρισεκατομμύρια Ήλιοι), ο οποίος είναι τόσο μακρινός, ώστε το φως του ξεκίνησε το μακρινό ταξίδι του προς τον πλανήτη μας όταν ακόμα το σύμπαν είχε ηλικία μόνο ενός δισεκατομμυρίου ετών φωτός, εντοπίστηκαν μόρια νερού. Είναι η πιο μακρινή στο χωρόχρονο ανίχνευση νερού που έχει γίνει ποτέ.

Τα πρώτα πουλιά είχαν επιπλέον δύο φτερούγες. Early birds had four wings, not two, study reports

Artist’s reconstruction of the basal bird Sapeornis, shown with its leg feathers. (Yike Xu)

Οι ερευνητές βρήκαν ενδείξεις φτερών στα πίσω άκρα 11 ειδών πουλιών, με μέγεθος από κοράκι έως γαλοπούλα, που έζησαν κατά την Ύστερη Κρητιδική περίοδο. Τα φτερά αυτά, ήταν κάθετα στα οστά των άκρων και είχαν μήκος από 30 έως περισσότερα από 50 χιλιοστά.

Αξίζει να σημειωθεί ότι όπως ανακαλύφθηκε πριν από περίπου δέκα χρόνια, οι δεινόσαυροι που έμοιαζαν με πουλιά -και θεωρούνται οι πρόγονοι των τελευταίων- είχαν μακριά και γερά φτερά και στα πίσω άκρα τους. Ωστόσο, μέχρι σήμερα οι επιστήμονες δεν μπορούσαν να πουν με σιγουριά αν τα πρώτα πουλιά που εμφανίστηκαν πριν από περίπου 121- 125 εκατομμύρια χρόνια, παράλληλα με τους δεινόσαυρους που τότε κυριαρχούσαν στη Γη, είχαν εγκαταλείψει ή όχι αυτά τα πρόσθετα φτερά.

Leg feathers in the basal avialan Sapeornis. Credit: Science/AAAS

Την απάντηση σε αυτό το ερώτημα δίνει η νέα έρευνα. Τα ευρήματα δείχνουν ότι όντως τα πρώτα πουλιά ακόμα χρησιμοποιούσαν τα επιπλέον φτερά, έχοντας έτσι τέσσερις φτερούγες, όμως δεν είναι σαφές αν τα χρησιμοποιούσαν για το «πλανάρισμα» στον αέρα, για την αλλαγή κατεύθυνσης κατά το πέταγμα ή και για τα δύο.

Anchiornis huxley, a small, feathered, dinosaur, showing a second set of wings on its legs.

Υπάρχουν ερευνητές όμως, όπως ο καθηγητής βιολογίας Κέβιν Πάντιαν του πανεπιστημίου της Καλιφόρνια-Μπέρκλεϊ, οι οποίοι θεωρούν ότι τα φτερά αυτά δεν ήταν κατάλληλα για βοηθητικά στο πέταγμα, αλλά εξυπηρετούσαν τελείως άλλους σκοπούς, όπως τον εντυπωσιασμό και την προσέλκυση του άλλου φύλου (η τακτική του παγωνιού). Από την πλευρά τους, οι κινέζοι επιστήμονες τόνισαν ότι θα προσπαθήσουν να αποδείξουν ότι ήταν αεροδυναμικά και κατάλληλα για πτήσεις.

Photographs of confuciusornithid (STM 13-32) and its leg feathers. Credit: Science/AAAS.

Παράλληλα, όπως επισημαίνει ο παλαιοντολόγος Μαρκ Νόρελ του Αμερικανικού Μουσείου Φυσικής Ιστορίας, δεν είναι βέβαιο αν οι τέσσερις φτερούγες ήταν ο κανόνας σε όλα τα πρώτα πουλιά ή μόνο σε μερικά.

Σήμερα, οι φολίδες έχουν αντικαταστήσει τα περισσότερα φτερά στα πίσω πόδια των σύγχρονων πουλιών. Σύμφωνα όμως με τους επιστήμονες, χρειάζονται μόνο λίγες γενετικές αλλαγές προκειμένου να «επιστρέψουν» τα πρόσθετα φτερά.

This ancient bird, one of 11 analysed by the China team, had stiff feathers on both arms and legs.

Οι ερευνητές εκτιμούν ότι τα πουλιά σταδιακά έμειναν με δύο φτερούγες, επειδή αυτό τους έδινε πλεονέκτημα να χρησιμοποιούν τα πίσω πόδια τους για να κινούνται καλύτερα στο έδαφος.

Οι ερευνητές, με επικεφαλής τον Σινγκ Σου, μέλος της Κινεζικής Ακαδημίας Επιστημών, καθηγητή παλαιοντολογίας και γνωστό διεθνώς «κυνηγό» δεινοσαύρων του Ινστιτούτου Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας της Σαντόνγκ, έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό «Science».

Αστροβιολόγοι βρήκαν αρχαία απολιθώματα σε μετεωρίτη, Astrobiologists Find Ancient Fossils in Fireball Fragments

Αστροβιολόγοι ανακάλυψαν δομές παρόμοιες με άλγη εντός ενός μετεωρίτη στη Σρι Λάνκα, γεγονός που ισχυρίζονται ότι αποτελεί απόδειξη της πανσπερμίας, δηλαδή της ιδέας ότι υπάρχει ζωή διάσπαρτη στο σύμπαν και διανέμεται από αστεροειδείς και μετεωρίτες.

Το απόγευμα της 29ης Δεκεμβρίου 2012 κομμάτια μετεωρίτη έπεσαν στην επαρχία Πολονναρούα της Σρι Λάνκα. Μέσα στις επόμενες ημέρες, οι τοπικές αρχές συνέλεξαν ένα μεγάλο αριθμό δειγμάτων και τις έστειλαν στο Ιατρικό Ινστιτούτο του Υπουργείου Υγείας στην πόλη Κολόμπο.

Αφού παρατήρησαν ορισμένα παράξενα χαρακτηριστικά στο εσωτερικό των δειγμάτων, οι ερευνητές του ινστιτούτου προώθησαν τα κομμάτια του μετεωρίτη σε ομάδα αστροβιολόγων του Πανεπιστημίου του Κάρντιφ στην Ουαλία για περαιτέρω ανάλυση. Οι Ουαλοί ερευνητές ανακάλυψαν ότι τα πετρώματα περιείχαν απολιθωμένες βιολογικές δομές, ενώ όλα τα τεστ απέκλεισαν το ενδεχόμενο επίγειας μόλυνσης των δειγμάτων.

Η ομάδα με επικεφαλής τον Τζέημι Γουώλλις παρέλαβε συνολικά 628 θραύσματα πετρωμάτων από τοπικούς ορυζώνες αλλά μπόρεσε να ταυτοποιήσει ξεκάθαρα μόνο τρία από αυτά ως πιθανούς μετεωρίτες.

Οι γενικές ιδιότητες των τριών αυτών δειγμάτων τα ξεχώρισαν αμέσως. Για παράδειγμα, μία από τις πέτρες είχε πυκνότητα λιγότερη από ένα γραμμάριο ανά κυβικό εκατοστό, μικρότερη από κάθε άλλο γνωστό ανθρακώδη μετεωρίτη. Υπήρχαν αποδείξεις ατμοσφαιρικής θερμότητας, ανθρακικό περιεχόμενο της τάξεως του 4%, και πληθώρα οργανικών ενώσεων με υψηλό μοριακό βάρος. Βάσει αυτών των ευρημάτων, η ομάδα του Γουώλλις κατέληξε πως πρόκειται για μικρό κομήτη.

Η εργασία των Jamie Wallis et al δημοσιεύεται στο arxiv.org με τίτλο: “The Polonnaruwa meteorite: oxygen isotope, crystalline and biological composition”. Algae-like structures inside a Sri Lankan meteorite are clear evidence of panspermia, the idea that life exists throughout the universe, say astrobiologists.

Ωστόσο η πιο εντυπωσιακή ανακάλυψη ήταν οι δομές εντός των πετρωμάτων όπως απεικονίστηκαν από μικροσκόπιο ηλεκτρονίων. Συγκεκριμένα μία από τις εικόνες φανερώνει ένα σύνθετο μικροαπολίθωμα πλούσιο σε άνθρακα, το οποίο έχει μήκος περίπου 100 μm και φέρει πολλές ομοιότητες με μία ομάδα θαλάσσιων δινομαστιγωτών φυκών που τώρα έχει εξαφανιστεί από τη Γη.

Μία άλλη εικόνα του δείγματος φανέρωσε ένα παρόμοιο μικροοργανισμό διαμέτρου 2 μm και μήκους 100 μm, γεγονός που σύμφωνα με τον Γουώλις αποτελεί απόδειξη σχηματισμού του οργανισμού σε ένα περιβάλλον χαμηλής βαρύτητας και πίεσης.

Ο Γουώλις και οι συνάδελφοί του εμφανίζονται σίγουροι ότι τα δείγματα δεν είναι γήινα και ότι η θεωρία της πανσπερμίας ισχύει. Αρκετά όμως μέλη της επιστημονικής κοινότητας υποστηρίζουν πως είναι πιο πιθανό τα πετρώματα να δημιουργήθηκαν από χτυπήματα κεραυνών ή να είναι υπολείμματα παλαιότερης σύγκρουσης αστεροειδούς με τη Γη, που συνέβη πριν από εκατομμύρια χρόνια και εκτόξευσε δισεκατομμύρια τόνους ύλης στο διάστημα.

Η θεωρία της πανσπερμίας δεν είναι προϊόν των καιρών μας. Ο πρώτος που τη διατύπωσε ήταν ο Αναξαγόρας (500-428 π.Χ.). Ο Γάλλος φυσιοδίφης Benoit de Maillet το 1743 απέρριψε τη μέχρι τότε επικρατούσα θεωρία της αβιογένεσης, ισχυριζόμενος ότι η ζωή μεταφέρθηκε στη Γη από το Διάστημα και αναπτύχθηκε στη θάλασσα αρχικά, ενώ οι πατέρες της σύγχρονης θερμοδυναμικής Lord Kelvin (William Thomson) (1824-1907) και Hermann von Helmholtz (1821-1894) υπήρξαν οι κύριοι υπέρμαχοί της τον 19ο αιώνα.

Το μακρινότερο νερό στο Σύμπαν. ALMA Rewrites History of Universe's Stellar Baby Boom

Η βαρύτητα ενός κοντινού γαλαξία (μπλε κουκκίδα στο κέντρο) δημιουργεί πολλαπλά είδωλα ενός μακρινού γαλαξία (κόκκινο). Cosmic donut: This image combines data from ALMA and the Hubble Space Telescope. Shown in red is the distant, background galaxy, being distorted by the gravitational lens effect produced by the galaxy in the foreground, depicted as the blue dot seen by Hubble. The background galaxy appears warped into a so-called Einstein ring: a circle of light around the foreground galaxy. Credit: Dan Marrone

Ένα οπτικό φαινόμενο, το οποίο προκαλεί η βαρύτητα καθώς παραμορφώνει τις ακτίνες φωτός, επέτρεψε στους αστρονόμους να μελετήσουν ορισμένους από τους πιο αρχαίους γαλαξίες του Σύμπαντος, οι οποίοι λειτούργησαν ως μαιευτήρια άστρων και επιπλέον περιέχουν τις πιο απομακρυσμένες ποσότητες νερού που γνωρίζουμε ως σήμερα.

This photo of the 10-meter South Pole Telescope was taken in January 2013, soon after its new extended shielding was complete. The discovery of the luminous star-forming galaxies from the early universe were found in the large millimeter-wave survey recently completed with the SPT. Credit: Erik Nichols

Οι νέες μελέτες βασίζονται σε παρατηρήσεις του ALMA, μιας γιγάντιας αλλά ημιτελούς συστοιχίας ραδιοτηλεσκοπίων στη Χιλή, η οποία εγκαινιάστηκε επίσημα μόλις την περασμένη Τετάρτη.

Όπως εξηγούν οι ερευνητές σε ανακοίνωσή τους, το νεαρό Σύμπαν παρήγαγε άστρα με πολύ μεγαλύτερο ρυθμό από ό,τι σήμερα. Από προηγούμενες μελέτες είναι γνωστό ότι αυτές οι εξάρσεις αστρογένεσης συνέβησαν σε γιγάντιους γαλαξίες που περιέχουν μεγάλες ποσότητες σκόνης.

This is an artist's impression of one of the South Pole Telescope-discovered sources based on observation by the Altacama Large Millimeter Array and Hubble Space Telescope (HST). The massive central galaxy (in blue, seen by HST) bends the light of a more distant, submillimeter-bright galaxy, forming a ring-like image of the background galaxy that is observed by ALMA (red). Credit: Y. Hezaveh

Τα δεκάδες μάτια του ALMA στράφηκαν σε ορισμένους από αυτούς τους αρχαίους γαλαξίες και αποκάλυψαν ότι η απόσταση που τους χωρίζει από τη Γη είναι έως και ένα δισεκατομμύριο έτη φωτός μεγαλύτερη από ό,τι νομίζαμε. Αυτό σημαίνει ότι οι γαλαξίες έχουν μέση ηλικία 12 δισεκατομμυρίων ετών, δημιουργήθηκαν δηλαδή λιγότερο από 2 δισ. χρόνια μετά τη γέννηση του Σύμπαντος.

Οι δύο πιο αρχαίοι από αυτούς τους γαλαξίες πηγαίνουν πίσω ακόμα 1 δισ. χρόνια και χρονολογούνται τώρα στα 12,7 δισεκατομμύρια έτη.

This montage combines data from ALMA with images from the NASA/ESA Hubble Space Telescope, for five distant galaxies. The ALMA images, represented in red, show the distant, background galaxies, being distorted by the gravitational lens effect produced by the galaxies in the foreground, depicted in the Hubble data in blue. The background galaxies appear warped into rings of light known as Einstein rings, which encircle the foreground galaxies. Credit: ALMA (ESO/NRAO/NAOJ), J. Vieira et al.

Σε έναν μάλιστα από αυτούς το ALMA ανίχνευσε τα πιο απομακρυσμένα και πιο αρχαία μόρια νερού που γνωρίζουμε στο Σύμπαν.

Τα δεδομένα του ALMA παρουσιάζονται τώρα σε τρεις δημοσιεύσεις, μία στο περιοδικό «Nature» και δύο στην επιθεώρηση «The Astrophysical Journal».

Βαρυτικός φακός

Σχηματική απεικόνιση του φαινομένου του βαρυτικού φακού. This schematic image represents how light from a distant galaxy is distorted by the gravitational effects of a nearer foreground galaxy, which acts like a lens and makes the distant source appear distorted, but brighter, forming characteristic rings of light, known as Einstein rings. An analysis of the distortion has revealed that some of the distant star-forming galaxies are as bright as 40 trillion Suns, and have been magnified by the gravitational lens by up to 22 times. Credit: ALMA (ESO/NRAO/NAOJ), L. Calçada (ESO), Y. Hezaveh et al.

Οι διεθνείς ομάδες αστρονόμων που υπογράφουν τις μελέτες αξιοποίησαν ένα παράξενο φαινόμενο που ονομάζεται βαρυτικός φακός: Καθώς το φως των αρχαίων γαλαξιών ταξιδεύει προς τη Γη, συναντά στην πορεία του άλλους γαλαξίες. Το ισχυρό βαρυτικό πεδίο καμπυλώνει τις ακτίνες φωτός, όπως προβλέπει η Σχετικότητα του Αϊνστάιν, και στέλνει στη Γη ένα μεγεθυμένο είδωλο των αρχαίων γαλαξιών στο φόντο.

Το φαινόμενο είναι σπάνιο, μπορεί όμως να αναγνωριστεί εύκολα: αυτό που βλέπει το τηλεσκόπιο είναι πολλαπλά είδωλα του απομακρυσμένου γαλαξία, διατεταγμένα συμμετρικά γύρω από το είδωλο του κοντινού γαλαξία.

Όπως επισημαίνουν οι ερευνητές, το φαινόμενο του βαρυτικού φακού μεγέθυνε τους απομακρυσμένους γαλαξίες κατά 22 φορές, διευκολύνοντας σημαντικά την παρατήρησή τους.

Στη μελέτη βοήθησε πάντως και η ακραία λάμψη αυτών των αρχαίων τεράτων: λόγω των μυριάδων νεογέννητων άστρων που περιέχουν, το φως των γαλαξιών εκτιμάται ότι είναι 40 τρισεκατομμύριο φορές πιο έντονο από το φως του Ήλιου.