Οι βαλκανικές διαστάσεις της απαρχής του Α΄ παγκοσμίου πολέμου. The Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914 by Christopher Clark

Η δολοφονία στο Σαράγεβο του αρχιδούκα Φραγκίσκου Φερδινάνδου, διάδοχου του αυστρο-ουγγρικού θρόνου, έγινε ο καταλύτης για τα λουτρά αίματος του Α΄παγκοσμίου πολέμου. The assassination of Archduke Franz Ferdinand, heir to the Austro-Hungarian throne. Illustration from La Domenica Del Corriere, July 5, 1914; photograph from Dea/A. Dagli Orti - De Agostini via Getty Images

Ειρήνη βασίλευε στη Γηραιά Ήπειρο το πρωί της Κυριακής 28 Ιουνίου 1914, όταν ο αρχιδούκας Φραγκίσκος Φερδινάνδος των Αψβούργων και η σύζυγός του, κόμισσα Σοφία φον Τσότεκ, έφτασαν στο σιδηροδρομικό σταθμό του Σαράγεβο. Τριάντα επτά ημέρες αργότερα, ολόκληρη η Ευρώπη είχε εμπλακεί σε πόλεμο.

 Franz Ferdinand, circa 1900. Hulton Archive/Getty Images

Στην πολυπλοκότητα και την ταχύτητα της κλιμάκωσής της, η «κρίση του Ιουλίου» του 1914 δεν έχει προηγούμενο στην παγκόσμια ιστορία. 

EUROPE'S 'BEST HOPE': Franz Ferdinand and his wife Sophie in 1914, an hour before they were shot dead.

Το πρωί της 28ης Ιουνίου, ο διάδοχος του θρόνου της Αυστρο-Ουγγαρίας και η σύζυγός του δολοφονήθηκαν στο Σαράγεβο από σερβοβόσνιους φοιτητές, που ενεργούσαν για λογαριασμό ενός μυστηριώδους υπερεθνικιστικού δικτύου με έδρα στο Βελιγράδι.

Send in the cavalry: the French head to the front (Mary Evans Picture Library).

Η κυβέρνηση της Αυστρίας στη Βιέννη απέστειλε τελεσίγραφο στη γειτονική Σερβία, καθιστώντας την υπεύθυνη για τη δολοφονία. Στις 5 Ιουλίου, το Βερολίνο υποσχέθηκε να στηρίξει την Αυστρία. Με την ενθάρρυνση του Παρισιού, η Ρωσία επέλεξε να υπερασπιστεί τους σέρβους, που ήταν υπό την επιρροή της, κινούμενη εναντίον της Αυστρίας και της Γερμανίας. Μένοντας ανικανοποίητη από τη σερβική απάντηση στο τελεσίγραφό της, η Αυστρία κήρυξε τον πόλεμο στη Σερβία. Η Ρωσία κήρυξε τον πόλεμο στην Αυστρία και τη Γερμανία. Η Γερμανία, με τη σειρά της, στράφηκε εναντίον της Γαλλίας και της Ρωσίας. Η Γαλλία απέστειλε έκκληση βοήθειας στο Λονδίνο. Στις 4 Αυγούστου 1914, ως συνέχεια της παραβίασης της ουδετερότητας του Βελγίου από τους γερμανούς, η Βρετανία ενεπλάκη στον πόλεμο.

In this 1914 poster originally produced in Britain, Britain is shown as a bulldog, France as a poodle, Germany as a dachshund, Austria-Hungary as a mongrel, Serbia by a wasp, and Russia as a steamroller (perhaps the artist was unacquainted with the Russian Wolfhound).

Ποτέ δεν ήταν εύκολο να εξηγηθεί τι προκάλεσε αυτόν τον πόλεμο. Η συζήτηση για τις απαρχές του είναι παλιά, για την ακρίβεια είναι παλαιότερη και από αυτόν τον ίδιο τον πόλεμο. Προτού καν πέσουν οι πρώτοι πυροβολισμοί, οι πολιτικοί της Ευρώπης κατασκεύασαν αφηγήσεις παρουσιάζοντας τους εαυτούς τους ως αθώους και τους αντιπάλους τους ως θηρευτές και υπονομευτές της ειρήνης. Έκτοτε, το θέμα της έναρξης του πολέμου έχει δημιουργήσει μια τεράστια ιστορική λογοτεχνία υψηλής ποιότητας και μεγάλης ηθικής έντασης.

German Troops Departing Berlin, August 1914.

Σε έρευνά του το 1991, ο αμερικανός ιστορικός John W. Langdon, καταμέτρησε 25.000 σχετικά βιβλία και άρθρα, μόνο στην αγγλική γλώσσα. Ορισμένες μελέτες επικεντρώθηκαν στην υπαιτιότητα του ενός «κακού» κράτους (η Γερμανία υπήρξε ο πιο δημοφιλής υπαίτιος), αλλά καμία από τις μεγάλες δυνάμεις δεν μπόρεσε να ξεφύγει την κατηγορία, ότι έφερε την κύρια ευθύνη για τα γεγονότα. Άλλες αναφορές μοίρασαν την ευθύνη ανάμεσα σε διάφορους, ενώ κάποιες άλλες αναζήτησαν σφάλματα στο «σύστημα».

Η Ευρώπη  το 1914. Europe in 1914.

Το γεγονός, ότι η συζήτηση για την απαρχή του πολέμου συνεχίζεται με ένταση έως και σήμερα, οφείλεται σε τρεις λόγους. Ο πόλεμος αυτός απελευθέρωσε τους δαίμονες της πολιτικής αταξίας, τού εξτρεμισμού και της αγριότητας, που παραμόρφωσαν τον εικοστό αιώνα. Κατέστρεψε τέσσερις πολυεθνικές αυτοκρατορίες (τη ρωσική, τη γερμανική, την αυστρο-ουγγρική και την οθωμανική) με συνέπειες, που εξακολουθούν να είναι αισθητές ακόμα και σήμερα. Στη διάρκειά του έχασαν τη ζωή τους τουλάχιστον δέκα εκατομμύρια νέοι άνδρες και τραυματίστηκαν τουλάχιστον άλλα είκοσι εκατομμύρια. Αποδιοργάνωσε το διεθνές σύστημα με καταστροφικούς τρόπους.

Η Ευρώπη το 1922. Europe in 1922.

Χωρίς τη σύγκρουση αυτή είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς την οκτωβριανή επανάσταση του 1917 και την επακόλουθη άνοδο του σταλινισμού, την άνοδο του ιταλικού φασισμού, την κατάληψη της εξουσίας από τους Ναζί. Η νίκη των δυτικών δυνάμεων της Αντάντ οδήγησε τη Μέση Ανατολή στη φάση της ύστατης επέκτασης του αγγλο-γαλλικού ιμπεριαλισμού, τις ολέθριες συνέπειες της οποίας βιώνουμε ακόμα σήμερα. 

Péronne in northern France, during the Battle of the Somme, 1916.

Προώθησε την παγκόσμια οικονομική ηγεμονία των ΗΠΑ, πολύ πριν η Ουάσινγκτον να είναι σε θέση να χειριστεί την κατάσταση αυτή. Βάθυνε την ένταση μεταξύ Κίνας και Ιαπωνίας. Ο πόλεμος ήταν αυτό ακριβώς, που δήλωσε ο ιστορικός Ftitz Stern: «H πρώτη συμφορά στον εικοστό αιώνα, η συμφορά, από την οποία ξεπήδησαν όλες οι άλλες». Μόλις και μετά βίας μπορεί να φανταστεί κανείς κάποια χειρότερη συνθήκη για την αρχή της σύγχρονης εποχής, της οποίας είμαστε κληρονόμοι.

Germany, France, Russia, Austria-Hungary, and Britain attempting to keep the lid on the simmering cauldron of imperialist and nationalist tensions in the Balkans to prevent a general European war. They were successful in 1912 and 1913 but did not succeed in in 1914.

Ένας δεύτερος λόγος είναι ο εξαιρετικά πολύπλοκος χαρακτήρας της κρίσης, που προκάλεσε τον πόλεμο στην Ευρώπη το 1914. Για να καταλάβουμε πώς προέκυψε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος πρέπει να κατανοήσουμε τις πολύπλευρες αλληλεπιδράσεις μεταξύ πέντε αυτόνομων και ισάξιων παικτών -της Γερμανίας, της Αυστρο-Ουγγαρίας, της Γαλλίας, της Ρωσίας και της Βρετανίας- έξι εάν προσθέσουμε και την Ιταλία, συν διάφορων άλλων αυτόνομων κυρίαρχων δυνάμεων στρατηγικής σημασίας, όπως η οθωμανική αυτοκρατορία και τα κράτη της βαλκανικής χερσονήσου, μιας περιοχής, που βίωνε μεγάλη ένταση και αστάθεια στην πολιτική της ζωή πριν το ξέσπασμα του πολέμου. 

Φωτογραφία στο ελληνικό Γενικό Στρατηγείο στο Χατζή-Μπεηλίκ, προ της Συνδιάσκεψης του Βουκουρεστίου, 1913. Από αριστερά: αρχηγός επιτελείου, Βίκτωρ Δούσμανης, Βασιλεύς Κωνσταντίνος, πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος. Ο Ιωάννης Μεταξάς φαίνεται δεύτερος από δεξιά.

Και σαν να μην έφτανε αυτό, οι φορείς της εκτελεστικής εξουσίας σε κάθε κράτος κάθε άλλο παρά ενωμένοι ήταν μεταξύ τους. Υπήρχε αβεβαιότητα (όπως υπάρχει έκτοτε και μεταξύ των ιστορικών) ποιος είχε την εξουσία να χαράξει πολιτική σε κάθε κυβέρνηση. Το χάος, που προκάλεσαν οι αντικρουόμενες φωνές, είναι σημαντικό για να κατανοήσουμε τις αναταραχές, που προκαλούνταν κατά περιόδους στο ευρωπαϊκό σύστημα τα τελευταία χρόνια πριν τον πόλεμο. Αυτή η περιπλοκότητα της δομής εξηγεί γιατί εξακολουθούμε να διαφωνούμε σχετικά με τα αίτια του πολέμου: τα πράγματα ήταν ανέκαθεν εξαιρετικά πολύπλοκα, ώστε να τρέφουν ακόμη τη συζήτηση.

Lithograph inspired by this photograph. It shows the Greek General Headquarters at the end of the Second Balkan War in the village of Hadji-Beylik, conferring on Greece's demands prior to the Treaty of Bucharest. From left to right are depicted: Chief of Staff Major General Viktor Dousmanis, King Constantine I of Greece, Prime Minister Eleftherios Venizelos, Lt. Colonel (Engineers) Ioannis Metaxas, Major General Xenofon Stratigos, Captain (Cavalry) St. Staikos, Major (Engineers) Konstantinos Pallis, Major (Infantry) G. Tseroulis. ca. 1913.

Τέλος, αν και η συζήτηση είναι παλιά τα θέματα, που εγείρει, είναι ακόμα επίκαιρα. Κάποιος θα μπορούσε μάλιστα να πει, ότι η πολιτική κρίση του Ιουλίου του 1914 είναι λιγότερο μακρινή από εμάς -λιγότερο δυσανάγνωστη- τώρα από ό,τι ήταν τριάντα ή και σαράντα χρόνια πριν.

Αφίσα της εποχής, σχετική με την εδαφική επέκταση της Ελλάδας. Poster celebrating the "New Greece" after the Balkan Wars. Credit: Macedonian Heritage, an online review of the affairs, history and culture of Macedonia.

Όταν για πρώτη φορά ήρθα αντιμέτωπος με το θέμα αυτό ως μαθητής στο Σύδνεϋ της Αυστραλίας, η περίοδος του 1914 καλυπτόταν από ένα πέπλο γοητείας στη λαϊκή συνείδηση. Ήταν εύκολο να φανταστεί κανείς την καταστροφή του «τελευταίου καλοκαιριού» της Ευρώπης ως θεατρικό δράμα της εποχής του Εδουάρδου.

The apple of discord: King George I of Greece and Tsar Ferdinand of Bulgaria at Thessaloniki, December 1912. Despite their alliance, Greco-Bulgarian antagonism over the city and Macedonia in general did not abate.

Τα στείρα τελετουργικά και οι φανταχτερές ενδυμασίες, ο «καλλωπισμός» ενός κόσμου, που ήταν ακόμα, σε μεγάλο βαθμό, οργανωμένος γύρω από την κληρονομική μοναρχία αποστασιοποιούσαν τα γεγονότα από την άμεση ανάκληση τους στη μνήμη. Οι πρωταγωνιστές της εποχής εκείνης  έμοιαζαν να είναι άνθρωποι από κάποιον άλλο, εξαφανισμένο κόσμο. Ενδόμυχα υπέθετε κανείς, ότι εάν τα καπέλα τους είχαν πάνω τους φανταχτερά πράσινα φτερά στρουθοκαμήλου τότε, πιθανότατα, τα ίδια είχαν, επίσης, οι σκέψεις και τα όνειρά τους.

June 28, 1914: Serbian nationalist Gavrilo Princip is captured in Sarajevo after assassinating Archduke Franz Ferdinand of Austria, along with his wife, Sophie. Wikimedia Commons.

Εντούτοις, αυτό, που πρέπει να τραβήξει την προσοχή τού σύγχρονου αναγνώστη, ο οποίος παρακολουθεί την πορεία της κρίσης, που ξέσπασε το καλοκαίρι του 1914, είναι το πόσο αμείλικτα σύγχρονη φαντάζει. Όλα ξεκίνησαν με μία αυτοκινητοπομπή και μία ομάδα αυτοκτονίας -οι νεαροί, που συγκεντρώθηκαν στο Σαράγεβο με βόμβες στις 28 Ιουνίου του 1914 είχαν λάβει διαταγή να αυτοκτονήσουν αμέσως μετά την ολοκλήρωση της αποστολής τους και για το σκοπό αυτό είχαν προμηθευτεί με φιαλίδια κυανιούχου καλίου.

Crowds on the streets in the aftermath of the Anti-Serb riots in Sarajevo, 29 June 1914.

Πίσω από τις αισχρότητες στο Σαράγεβο κρυβόταν αναμφίβολα μια μυστική τρομοκρατική οργάνωση, που πρέσβευε τη θυσία, το θάνατο και την εκδίκηση χωρίς συγκεκριμένη εθνική ταυτότητα και χωρισμένη σε μικρές ομάδες, που κινούνταν μεταξύ διαφόρων πολιτικών σχημάτων. Οι όποιες διασυνδέσεις της με νόμιμα εκλεγμένες κυβερνήσεις ήταν ασαφείς.

Serbien muss sterb[i]en! ("Serbia must die!"; last word altered to rhyme). The propaganda caricature shows an Austrian hand crushing a Serb.

Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, το παλιό σύστημα παγκόσμιας διπολικής σταθερότητας αντικαταστάθηκε από μια πιο πολύπλοκη και απρόβλεπτη συστοιχία δυνάμεων, που περιλαμβάνει αυτοκρατορίες σε πτώση και ανερχόμενες δυνάμεις, μια κατάσταση, που μας προκαλεί να τη συγκρίνουμε με την Ευρώπη του 1914.

Top to bottom, left to right: The Twin Towers of the World Trade Center on fire; A section of the Pentagon collapses; Flight 175 crashes into 2 WTC; A fireman requests help at Ground Zero; An engine from Flight 93 is recovered; Flight 77's collision with the Pentagon as captured by CCTV.

Είναι ίσως λιγότερο προφανές τώρα, ότι θα έπρεπε να απορρίψουμε τις δύο δολοφονίες στο Σαράγεβο ως ένα απλό ατυχές γεγονός χωρίς καμία πραγματική αιτιολογική βαρύτητα. Η επίθεση στους Δίδυμους Πύργους το Σεπτέμβριο του 2001 αποσαφήνισε τον τρόπο, με τον οποίο ένα μεμονωμένο, συμβολικό γεγονός -ανεξάρτητα από το πόσο βαθιά ενταγμένο μπορεί να είναι σε μεγαλύτερες ιστορικές ζυμώσεις -έχει την ικανότητα να αλλάξει αμετάκλητα τον τρόπο, που εξασκείται η πολιτική, καθιστώντας παλιές επιλογές ξεπερασμένες και εισάγοντας -με απίστευτα επείγουσες διαδικασίες- νέες πρακτικές.

Clockwise from the top-left: Slovenian police escort captured JNA soldiers back to their unit during the 1991 Slovenian war of independence; A destroyed tank during the Battle of Vukovar; Anti-tank missile installations in the siege of Dubrovnik; Reburial of victims from the 1995 Srebrenica massacre on 11 July 2010; UN vehicle driving on the streets of Sarajevo during the siege.

Ο πόλεμος στη Γιουγκοσλαβία τη δεκαετία του ‘90 μάς υπενθύμισε τις πιθανές θανατηφόρες συνέπειες του εθνικισμού στα Βαλκάνια. Αυτές οι αλλαγές προοπτικής μάς ωθούν να ξανασκεφτούμε το πώς ξεκίνησε ο πόλεμος στην Ευρώπη το 1914. Η αποδοχή αυτής της πρόκλησης δεν σημαίνει αυτομάτως, ότι ενστερνιζομαστε μια χαμηλού επιπέδου παροντοκρατία, που επαναπροσδιορίζει το παρελθόν, ώστε να εξυπηρετεί τις ανάγκες του παρόντος. Αντίθετα, σημαίνει, ότι αναγνωρίζουμε αυτά τα χαρακτηριστικά του παρελθόντος, για τα οποία η δική μας διαφορετική σκοπιά μας προσφέρει μια σαφέστερη εικόνα.

British troops go over the top in the Somme offensive. Photograph: Popperfoto/Getty Images

Ο αντίκτυπος των αλλαγών αυτών είναι εμφανής σε πρόσφατες μελέτες σχετικά με τα αίτια του πολέμου. Ο τρόπος αντίληψης του θέματος έχει μια χροιά παγκοσμιοποίησης. Η πόλωση της προπολεμικής Ευρώπης, που χωρίστηκε σε αντίθετα συμμαχικά στρατόπεδα μοιάζει σήμερα λιγότερο με ιστορία, που αφορά αποκλειστικά την ευρωπαϊκή ήπειρο και περισσότερο με τη συνέπεια πάνω στην Ευρώπη ιστορικών ανακατατάξεων παγκοσμίως, την οποία προκάλεσαν συγκρούσεις κατά μήκος της περιφέρειας των αυτοκρατοριών στην Κίνα, την Αφρική, την κεντρική και νότια Ασία. 

Το «Κινεζικό Ζήτημα» της δεκαετίας του 1890, το οποίο προκάλεσε εν μέρει η αντίσταση των γηγενών κινέζων στον ιμπεριαλισμό των δυτικών δυνάμεων, αύξησε την ένταση μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών. Η τρωτότητα της Ινδίας έναντι της αυξανόμενης στρατιωτικής δύναμης της ρωσικής αυτοκρατορίας στην κεντρική Ασία ενθάρρυνε τους φορείς χάραξης της πολιτικής στη Μεγάλη Βρετανία αρχικά να αντιταχθούν και στη συνέχεια να κατευνάσουν την Αγία Πετρούπολη με κόστος την αναζήτηση καλύτερων σχέσεων με το Βερολίνο.

Η Ελλάδα πανηγύριζε για τη δημιουργία του κράτους «των πέντε θαλασσών και των δύο ηπείρων». Greece in the Treaty of Sèvres.

Ίσως το πιο περίεργο ζήτημα αναφορικά με την κρίση, που προκάλεσε τον πόλεμο το 1914, είναι η γεωγραφία του χώρου από όπου ξεκίνησε. Ο Α΄παγκόσμιος πόλεμος ήταν ο τρίτος βαλκανικός πόλεμος, προτού γίνει ο Α΄ παγκόσμιος πόλεμος. Πώς είναι δυνατό κάτι τέτοιο;

Italian battery near Tripoli. c.1911.

Οι συγκρούσεις και οι κρίσεις στη νοτιο-ανατολική περιφέρεια, όπου η οθωμανική αυτοκρατορία συνόρευε με τη χριστιανική Ευρώπη, δεν ήταν κάτι νέο. Το ευρωπαϊκό σύστημα είχε ανέκαθεν συνυπάρξει με τις καταστάσεις αυτές, χωρίς να θέτει σε κίνδυνο την ειρήνη στο σύνολο της ηπείρου. Αλλά τα τελευταία χρόνια πριν το 1914 έφεραν θεμελιώδεις αλλαγές. Το φθινόπωρο του 1911, η Ιταλία ξεκίνησε πόλεμο για την κατάκτηση της Τριπολίτιδας (σημερινή Λιβύη), μιας επαρχίας της Αφρικής που ανήκε στην οθωμανική αυτοκρατορία, κάτι, που πυροδότησε αλυσιδωτές ευκαιριακές επιθέσεις σε περιοχές της οθωμανικής αυτοκρατορίας κατά μήκος των Βαλκανίων. Το σύστημα των γεωπολιτικών ισορροπιών, που μέχρι τότε επέτρεπε περιορισμένες τοπικές συγκρούσεις, είχε διαλυθεί.

Languages in Asia Minor, 1910, since Baldamus, Alfred; Koch, Julius; Schwabe, Ernst: "Historischer Schulatlas", ed. Putzger, Leipzig 1910, p.28.

Στον απόηχο των δύο βαλκανικών πολέμων του 1912 και του 1913, η Αυστρο-Ουγγαρία ήρθε αντιμέτωπη με ένα νέο απειλητικό αστερισμό στη νοτιοανατολική περιφέρειά της, ενόσω η υποχώρηση της οθωμανικής κυριαρχίας έθετε στρατηγικά ζητήματα, που οι ρώσοι διπλωμάτες και πολιτικοί ήταν αδύνατο να αγνοήσουν. Ένας τοπικός ανταγωνισμός για ναυτικούς εξοπλισμούς ανάμεσα στην οθωμανική αυτοκρατορία και την Ελλάδα προκάλεσε όξυνση της ανησυχίας στην Αγία Πετρούπολη. Οι δύο ηπειρωτικοί συμμαχικοί συνασπισμοί παρασύρθηκαν βαθύτερα μέσα στο κλίμα αντιπάθειας μιας περιοχής, η οποία εισερχόταν σε περίοδο πρωτοφανούς αστάθειας. 

Great Fire of Smyrna as seen from an Italian ship. L'incendie de Smyrne.

Στην πορεία, οι συγκρούσεις στο θέατρο της βαλκανικής χερσονήσου κατέληξαν να είναι στενά συνυφασμένες με τη γεωπολιτική του ευρωπαϊκού συστήματος, δημιουργώντας έτσι ένα σύνολο αλληλένδετων μηχανισμών, που θα επέτρεπε σε μία σύγκρουση, που ξεκίνησε στα Βαλκάνια, να «καταβροχθίσει» ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο μέσα σε διάστημα πέντε εβδομάδων το καλοκαίρι του 1914.

Situation de Chypre, 1970 et 1998, selon Marie-Pierre Richarte, La partition de Chypre: étude géopolitique, Univ. Paris IV, 1998.

Σε αυτήν ακριβώς την εμπλοκή μιας τοπικής διένεξης με τις σχέσεις ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις το 1914 αντιλαμβανόμαστε τις πιο σκοτεινές προειδοποιήσεις για το παρόν. Όταν αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα επιδιώκουν να ελέγχουν αμφισβητούμενες περιοχές επιλέγοντας από κοινού τοπικούς πελάτες, πολύ εύκολα ξεχνιέται, το ότι ακόμα και οι πιο ενθουσιώδεις πληρεξούσιοι σπάνια είναι απόλυτα υπάκουοι στη θέληση των αυτόκλητων χορηγών τους. 

Ukraine protest January 2014. Photo: Ilya Varlamov

Η τοπική αστάθεια συγκλόνισε τα Βαλκάνια το 1914, όπως συγκλονίζει σήμερα την Ουκρανία. Σημαίνει άραγε αυτό, ότι σήμερα βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τον κίνδυνο να «υπνοβατούμε» μπροστά σε άλλη μία μεγάλη εκρηκτική κατάσταση; Δεν το νομίζω. Στην παρούσα κρίση δεν υπάρχει (τουλάχιστον προς το παρόν) κάποια αντίστοιχη δέσμευση να εμπλακεί κανείς στρατιωτικά στα Βαλκάνια, όπως όταν ξέσπασε ο πόλεμος το 1914. 

«Υπνοβατούμε» σήμερα μπροστά σε άλλη μια επίσης εκρηκτική κατάσταση; No Man's Land Near Lens, France.

Αλλά το φάντασμα της κρίσης του 1914 εξακολουθεί να αποτελεί την απόλυτη υπενθύμιση του πόσο τρομερό μπορεί να αποβεί το κόστος, όταν η πολιτική αποτυγχάνει, οι συνομιλίες σταματούν και ο συμβιβασμός καθίσταται αδύνατος.

Ο Christopher Clark είναι καθηγητής στο St Catharine's College του πανεπιστημίου του Cambridge. Christopher Clark is professor of modern European history and a fellow of St. Catharine's College at the University of Cambridge in England. Thomas Meyer/Harper

Το παραπάνω κείμενο αποτελεί περίληψη διάλεξης του Dr. Clark στο Αmerican Schοοl of Classical Studies at Αthens στις 18 Μαρτίου 2014 με τίτλο: «Τhe Sleepwalkers. Hοw Eurοpe went tο war in 1914».

Πηγή: Ελεύθερη Έρευνα

Νέα θεωρία για την καθολική θεραπεία του καρκίνου, New general concept for treatment of cancer

Ο αναστολέας του ΜΤΗ1 που ανέπτυξαν οι ερευνητές φάνηκε να είναι άκρως αποτελεσματικός ενάντια σε όγκους μελανώματος, της πιο επιθετικής μορφής καρκίνου του δέρματος. A team of researchers from five Swedish universities has identified a new way of treating cancer. The concept is based on inhibiting a specific enzyme called MTH1, which cancer cells, unlike normal cells, require for survival. Without this enzyme, oxidized nucleotides are incorporated into DNA, resulting in lethal DNA double-strand breaks in cancer cells. Credit: Helleday Laboratory

Ερευνητές από πέντε πανεπιστήμια της Σουηδίας με επικεφαλής ειδικούς του Ινστιτούτου Καρολίνσκα στη Στοκχόλμη και του Εργαστηρίου Science for Life βρήκαν έναν νέο τρόπο θεραπείας του καρκίνου. Τα άκρως εντυπωσιακά ευρήματά τους τα οποία αφορούν αναστολή ενός συγκεκριμένου ενζύμου που ονομάζεται ΜΤΗ1, δημοσιεύονται στην επιθεώρηση «Nature». Το ένζυμο αυτό είναι απαραίτητο για την επιβίωση μόνο των καρκινικών κυττάρων όχι όμως και των φυσιολογικών.

Οι αναστολείς σε ερευνητές ανά τον κόσμο

Dr. Thomas Helleday of Karolinska Institutet and his colleagues have identified a new way of treating cancer by inhibiting the enzyme MTH1, which cancer cells require for survival. Credit: Ulf Sirborn

«Προκειμένου να επιταχυνθεί η ανάπτυξη τέτοιου είδους θεραπειών και να περάσουμε σε κλινικές δοκιμές σε ανθρώπους το συντομότερο δυνατόν, έχουμε ήδη ακολουθήσει ένα ανοιχτό μοντέλο καινοτομίας. Πριν καν γίνει η δημοσίευση, στείλαμε τους αναστολείς ΜΤΗ1 που αναπτύξαμε σε ερευνητικές ομάδες ανά τον κόσμο» ανέφερε ο Τόμας Χελεντέι, επικεφαλής της μελέτης από το Ινστιτούτο Καρολίνσκα, σύμφωνα με δελτίο Τύπου του Ινστιτούτου.

Τις τελευταίες δεκαετίες η ανάπτυξη νέων αντικαρκινικών παραγόντων έχει επικεντρωθεί στη στόχευση συγκεκριμένων γενετικών ελαττωμάτων των καρκινικών κυττάρων. Τέτοιου είδους παράγοντες είναι συνήθως αποτελεσματικοί στην αρχή, ωστόσο εμφανίζεται γρήγορα ανθεκτικότητα του καρκίνου σε αυτούς. Είναι σημαντικό ότι στη νέα μελέτη οι ερευνητές εντόπισαν ένα ένζυμο, στη δραστηριότητα του οποίου βασίζονται όλοι οι καρκίνοι που μελετήθηκαν. Παράλληλα η ενζυματική αυτή δραστηριότητα φαίνεται να είναι ανεξάρτητη από τις γενετικές μεταλλάξεις που εντοπίζονται σε κάθε μορφή καρκίνου. Η ερευνητική ομάδα έδειξε ότι όλοι οι όγκοι που εξέτασε χρειάζονταν το ΜΤΗ1 για να επιβιώσουν. Έδειξε επίσης ότι τα φυσιολογικά κύτταρα δεν χρειάζονται αυτό το ένζυμο.

Εντελώς νέος δρόμος στη θεραπεία του καρκίνου

«Η σύλληψή μας βασίζεται στο γεγονός ότι τα καρκινικά κύτταρα διαθέτουν ‘μεταλλαγμένο’ μεταβολισμό ο οποίος οδηγεί σε οξείδωση των νουκλεοτιδίων. Το ΜΤΗ1 ‘καθαρίζει’ τα οξειδωμένα νουκλεοτίδια, προλαμβάνοντας την ενσωμάτωση του οξειδωτικού στρες στο DNA η οποία καταλήγει σε βλάβες στο γενετικό υλικό. Έτσι τα καρκινικά κύτταρα μπορούν να διαιρούνται και να πολλαπλασιάζονται ανεξέλεγκτα. Ωστόσο, με έναν αναστολέα του ΜΤΗ1, το ένζυμο μπλοκάρεται με αποτέλεσμα την εισαγωγή κατεστραμμένων νουκλεοτιδίων στο DNA, τα οποία προκαλούν βλάβη και σκοτώνουν τα καρκινικά κύτταρα» σημείωσε ο δρ Χελεντέι και προσέθεσε: «Τα φυσιολογικά κύτταρα δεν χρειάζονται το ΜΤΗ1 αφού διαθέτουν έναν ρυθμισμένο μεταβολισμό ο οποίος από μόνος του προλαμβάνει τις βλάβες των νουκλεοτιδίων. Το γεγονός ότι εντοπίσαμε τη συγκεκριμένη ενζυμική δραστηριότητα η οποία αφορά μόνο την επιβίωση των καρκινικών κυττάρων, ανοίγει έναν νέο, εντελώς καινούργιο δρόμο στη θεραπεία του καρκίνου».

Με βάση αυτή τη νέα γνώση οι επιστήμονες δημιούργησαν έναν ισχυρό αναστολέα του ΜΤΗ1 ο οποίος φάνηκε να σκοτώνει τα καρκινικά κύτταρα σε όγκους που είχαν αφαιρεθεί από ασθενείς με καρκίνο του δέρματος.

Θεραπεία όγκων μελανώματος

Όπως ανέφερε ο Ρότζερ Ολοφσον Μπάγκε, χειρουργός από το Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Σαλγκρένσκα, που συμμετείχε στη μελέτη «όταν είδαμε πως ο όγκος ενός ασθενούς μου με μελάνωμα ο οποίος είχε εμφανίσει αντίσταση σε όλες τις υπάρχουσες θεραπείες, αποκρίθηκε πολύ καλά στον πειραματικό αναστολέα, αισθανθήκαμε ιδιαίτερη ευχαρίστηση. Είναι σπάνιο το να γίνεσαι μάρτυρας ενός τέτοιου επιτεύγματος».

Σε ένα-δύο χρόνια οι δοκιμές σε ανθρώπους

Δείτε το σχετικό βίντεο σχετικά με το ένζυμο ΜΤΗ1 . The Helleday Laboratory proudly presents a novel concept of treating cancer, based on a general non-oncogene addition in cancer cells. The new concept is that cancer cells are killed by their own high level of intrinsic oxidative stress, not present in normal cells. We target the MTH1 protein required to prevent oxidative stress in cancer to become DNA damage. Normal cells have low level of oxidative stress and don't need the MTH1 protein. See how the concept works!

Παρά τα τόσο ενθαρρυντικά αποτελέσματα, υπάρχει ακόμη αρκετός δρόμος προτού φθάσει η στιγμή των κλινικών δοκιμών σε ανθρώπους – σύμφωνα με τον δρα Χελεντέι αυτό αναμένεται να συμβεί σε ένα με δύο χρόνια.

Σε άλλο άρθρο που δημοσιεύεται στο ίδιο τεύχος του Nature, ορισμένοι από τους ερευνητές της σουηδικής ομάδας σε συνεργασία με συναδέλφους τους από την Αυστρία και τη Βρετανία παρουσιάζουν αποτελέσματα, σύμφωνα με τα οποία, υπάρχουσες ουσίες που εξολοθρεύουν τα καρκινικά κύτταρα δρουν αναστέλλοντας τη δραστηριότητα του ΜΤΗ1, κάτι που δεν είχε γίνει αντιληπτό μέχρι σήμερα. «Το γεγονός ότι υπάρχοντες αντικαρκινικοί παράγοντες χτυπούν το ένζυμο ΜΤΗ1 δείχνει ότι η σύλληψή μας είναι σωστή. Τώρα που γνωρίζουμε πλέον τον μηχανισμό, θα μπορέσουμε να αναπτύξουμε άκρως επιλεκτικούς αναστολείς του ενζύμου» κατέληξε ο Τόμας Χελεντέι.

Μικρόβια προκάλεσαν τη μεγαλύτερη εξαφάνιση των ειδών στη Γη. Microbes May Have Caused Earth's Biggest Extinction

Η μεγαλύτερη εξαφάνιση ειδών που γνωρίζουμε στον πλανήτη συνέβη στο τέλος της Πέρμιας περιόδου, πριν από περίπου 250 εκατομμύρια χρόνια, όταν το 96% των θαλάσσιων και το 7% των χερσαίων ειδών που ζούσαν τότε στη Γη εξαλείφθηκαν. A little over 250 million years ago, our planet experienced a mass extinction the likes of which have never been seen before or since. About 90% of all species were suddenly wiped out. And new study suggests it wasn't caused by an asteroid or super-volcano — but rather methane-spewing microbes. It's known as the Permian-Triassic Extinction Event. By the time it ended, some 96% of all marine animals were gone, and about 70% of terrestrial vertebrates. It's also the only known mass extinction of insects, in which some 57% of all families and 83% of all genera disappeared. Image: Chris Butler/science Photo

Η μαζικότερη εξαφάνιση των ειδών που γνώρισε ο πλανήτης - και η οποία θεωρείται ότι απείλησε σοβαρά το μέλλον της ζωής επάνω σε αυτόν - συντελέστηκε πριν από περίπου 252 εκατομμύρια χρόνια, στο τέλος της Πέρμιας περιόδου. Το γεγονός αυτό είναι γνωστό, αλλά δεν ισχύει το ίδιο για τις αιτίες που μπορεί να το προκάλεσαν. Μια ομάδα ερευνητών από το Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Μασαχουσέτης υποδεικνύει ως «ένοχο» ένα είδος μικροοργανισμού το οποίο «δηλητηρίασε» την ατμόσφαιρα και τους ωκεανούς της Γης παράγοντας τεράστιες ποσότητες μεθανίου.

Ο «μεγάλος αφανισμός»

Οι τριλοβίτες ευημερούσαν στις θάλασσες της Γης επί εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια, αλλά εξαφανίστηκαν για πάντα στον «μεγάλο αφανισμό» του τέλους της Πέρμιας περιόδου. A fossil of a trilobite, a horsecrab-like creature that thrived in the seas for hundreds of millions of years before becoming one of many kinds of animals wiped out in a mass extinction that befell the planet 252 million years ago, is shown in this handout photo provided by the University of Chicago. REUTERS/UNIVERSITY OF CHICAGO

Τα γεωλογικά στοιχεία που μαρτυρούν τη λεγόμενη Πέρμια-Τριασική εξαφάνιση - την οποία πολλοί αποκαλούν επίσης «μεγάλο αφανισμό» ή «μεγάλο θανατικό» - είναι πολλά. Σύμφωνα με αυτά, στο διάστημα λίγο πριν από το τέλος της Πέρμιας ως την αρχή της Τριασικής περιόδου, πριν από περίπου 252 εκατομμύρια χρόνια, το 96% των θαλάσσιων και το 70% των χερσαίων ειδών που ζούσαν τότε στη Γη εξαλείφθηκαν (το «χτύπημα», το οποίο σηματοδοτεί επίσης το όριο ανάμεσα στην Παλαιοζωική και στην Καινοζωική εποχή, ήταν τόσο μεγάλο ώστε υπολογίζεται ότι η ζωή χρειάστηκε 10 εκατομμύρια έτη για να ανακάμψει). Παράλληλα την ίδια εποχή σημειώθηκε δραματική μείωση των επιπέδων οξυγόνου στην ατμόσφαιρα και στα νερά των ωκεανών.

Lava flows exposed near Norilsk, Russia, are part of the Siberian Traps, the largest set of volcanic eruptions in recorded geologic history.  Credit: Siberian lava flows image via Shutterstock

Αν και τα δύο συγκεκριμένα γεγονότα, τα οποία σε έναν βαθμό συνδέονται μεταξύ τους, είναι σαφή, τα ακριβή αίτια και οι μηχανισμοί που οδήγησαν σε αυτά δεν είναι γνωστά στην επιστήμη. Μια θεωρία υποστηρίζει ότι ο «μεγάλος αφανισμός», ο οποίος συντελέστηκε μέσα σε λιγότερο από 20.000 χρόνια, προκλήθηκε από μαζικές ηφαιστειακές εκρήξεις  οι οποίες διοχέτευσαν τεράστιες ποσότητες διοξειδίου του θείου και διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα. Το επιχείρημα αυτό φαίνεται να έχει μια λογική βάση, εφόσον την ίδια περίπου περίοδο σημειώθηκε ένα από τα μεγαλύτερα ηφαιστειακά «γεγονότα» των τελευταίων 500 εκατομμυρίων ετών, με δραστηριότητα η οποία υπολογίζεται ότι διήρκεσε ένα εκατομμύριο χρόνια και οδήγησε στον σχηματισμό των «Σκαλιών της Σιβηρίας», μιας περιοχής από ηφαιστειογενή πετρώματα έκτασης 2 εκατ. τ.χλμ. στα βόρεια της Ρωσίας. Δεν πείθει όμως απόλυτα τους επιστήμονες καθώς πολλοί υποστηρίζουν ότι η ηφαιστειακή δραστηριότητα δεν αρκεί από μόνη της για να εξηγήσει την τόσο εκτεταμένη εξαφάνιση των ειδών που ακολούθησε.

The Permian extinction, which occurred around 250 million years ago, was one of the biggest catastrophes that caused a majority of the land and aquatic species to become extinct. Pictured is the fossil skull of Dinogorgon Rubidgei, which did not survive the Permian extinction.

Σύμφωνα με μια άλλη άποψη, η παρακμή της ζωής ξεκίνησε εξαιτίας της υποβάθμισης του περιβάλλοντος αλλά η χαριστική βολή ήρθε... εξ ουρανού, από μια βροχή αστεροειδών ή μετεώρων, ενώ μια τρίτη θεωρία μιλάει για καταστροφή από μαζικές πυρκαγιές. Μια τέταρτη ιδέα, τέλος, καταδεικνύει ως καίριο παράγοντα την απελευθέρωση μαζικών ποσοτήτων μεθανίου από τον βυθό των ωκεανών όπου ήταν παγιδευμένες.

Μικρόβια που λατρεύουν το νικέλιο

Methanosarcina: αυτός ο μικροοργανισμός που παράγει μεθάνιο θεωρείται ότι συνέβαλε σημαντικά στη μαζική εξαφάνιση των ειδών στο τέλος της Πέρμιας περιόδου. Climate-changing microbes, known as Methanosarcina (pictured), may have caused the biggest mass extinction in history.

Η μελέτη των επιστημόνων του ΜΙΤ, η οποία δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση «Proceedings of the National Academy of Sciences» (PNAS), έρχεται να προσφέρει στήριξη σε αυτή την τέταρτη θεωρία. Όπως υποστηρίζει, πράγματι τεράστιες ποσότητες μεθανίου εκλύθηκαν από τον ωκεανό στο όριο της Πέρμιας-Τριασικής περιόδου, αυτές όμως δεν απελευθερώθηκαν από τα βάθη του αλλά παρήχθησαν από μια μορφή μικροβίων. Πρόκειται για ένα είδος μονοκύτταρων μεθανογόνων οργανισμών γνωστό ως Methanosarcina, το οποίο θεωρείται ότι αποτελεί την «πηγή» του μεγαλύτερου μέρους των βιολογικής προέλευσης αποθεμάτων μεθανίου που υπάρχουν σήμερα στη Γη. Σύμφωνα με τα συμπεράσματα της νέας μελέτης, οι πληθυσμοί του συγκεκριμένου αρχαιοβακτηρίου πολλαπλασιάστηκαν ξαφνικά σε εκρηκτικό βαθμό εκείνη την περίοδο αλλάζοντας, με την άφθονη παραγωγή μεθανίου, δραματικά το κλίμα και τη χημεία των ωκεανών.

Η ομάδα των ερευνητών του ΜΙΤ, με επικεφαλής τον Ντάνιελ Ρόθμαν, εξετάζει το συγκεκριμένο ζήτημα εδώ και αρκετό καιρό - μια πρώτη παρουσίαση των ευρημάτων της είχε γίνει το 2012 στο ετήσιο συνέδριο της Αμερικανικής Γεωφυσικής Ένωσης, τώρα όμως η δημοσίευση στο «PNAS» συμπληρώνεται με νέες αναλύσεις. Οι επιστήμονες έχουν «χτίσει» σταδιακά την ιδέα τους βασιζόμενοι σε στοιχεία που προέρχονται από τρεις διαφορετικές «πλευρές». Πρώτον, οι γεωχημικές αναλύσεις τους δείχνουν ότι την εποχή του «μεγάλου θανατικού» το διοξείδιο του άνθρακα στους ωκεανούς αυξήθηκε με γεωμετρική πρόοδο (ή και ακόμη ταχύτερα). Δεύτερον, η ανάλυση του γονιδιώματος του Methanosarcina στην οποία προέβησαν δείχνει ότι το αρχαιοβακτήριο απέκτησε την ικανότητα να παράγει μεθάνιο περίπου την ίδια περίοδο, κάτι το οποίο, όπως αναφέρουν, σημαίνει ότι, αν συναντούσε τις κατάλληλες συνθήκες, θα μπορούσε να πολλαπλασιαστεί θεαματικά διασπώντας τα τεράστια αποθέματα οργανικού άνθρακα που υπήρχαν στα ιζήματα των ωκεανών.

Τα τρίτο στοιχείο, το οποίο οι συγγραφείς της μελέτης αποκαλούν «το τελευταίο κομμάτι του παζλ», βρίσκεται στο νικέλιο - ένα μέταλλο που αποτελεί τη βασική τροφή των συγκεκριμένων μικροοργανισμών - και βάζει επίσης στο παιχνίδι τη «θεωρία των ηφαιστείων» αλλά με διαφορετικό τρόπο. Νέες αναλύσεις που πραγματοποιήθηκαν σε ιζήματα της Πέρμιας-Τριασικής από την Κίνα έδειξαν ότι η παρουσία του νικελίου αυξήθηκε επίσης δραματικά μετά τις ηφαιστειακές εκρήξεις της Σιβηρίας. Η έντονη ηφαιστειακή δραστηριότητα εκείνης της περιόδου (η οποία είναι άλλωστε γνωστό ότι έχει παραγάγει μερικά από τα μεγαλύτερα κοιτάσματα νικελίου του πλανήτη) έδωσε, όπως υποστηρίζουν οι ερευνητές, στους πληθυσμούς του Methanosarcina το απαραίτητο «καύσιμο» για να «εκτοξευθούν». Η τεράστια αύξηση του μεθανίου που προέκυψε αύξησε απότομα τα επίπεδα διοξειδίου του άνθρακα στους ωκεανούς προκαλώντας την οξίνισή τους αλλά και στην ατμόσφαιρα αλλάζοντας ριζικά το κλίμα και το περιβάλλον του πλανήτη.

Αστείρευτη πηγή αρχαιολογικών αποκαλύψεων οι νομισματικές έρευνες του Osmund Bopearachchi, Prof. Osmund Bopearachchi: Uncovering the True Face of Alexander The Great

Το αναμνηστικό μετάλλιο που κόπηκε μετά τη Μάχη του Υδάσπη Ποταμού και την ήττα του Ινδού βασιλιά Πώρου από τον Μεγάλο Αλέξανδρο, σύμφωνα με τον δρα Osmund Bopearachchi (φωτ. ΑΠΕ-ΜΠΕ / Osmund Bopearachchi). Embossed on the gold coin is the arrogant profile of Alexander the Great. On it, the young conqueror’s features endure: his luxuriant curly hair and the crooked line of his broken nose; his elongated cheeks and large, unblinking eyes. Curiously though, his head is covered in the scalp of an elephant, its trunk curling triumphantly over his brow. Around his neck is the image of the Gorgon, the coiling snakes worn as an aegis. The horn of Ammon protects his temple. The striking image is valued for far more than its obvious beauty. It is believed to be the only portrait actually created during the lifetime of Alexander the Great to survive into modernity. This is Alexander as he saw himself – invulnerable, verging on godhood, immortalized in the moment of his triumph.

Το μοναδικό σωζόμενο χρυσό νόμισμα με το πορτρέτο του Αλεξάνδρου, που κυκλοφόρησε κατά τη διάρκεια της ζωής του μεγάλου στρατηλάτη, πιστεύει ακράδαντα ότι ανακάλυψε μέσα από περιπετειώδεις διαδρομές ο δρ Osmund Bopearachchi, καθηγητής των Πανεπιστημίων Σορβόννης και Μπέρκλεϊ, διευθυντής του Τμήματος Αρχαιολογίας «Ελληνισμός και Πολιτισμοί της Ανατολής» του Γαλλικού Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (CNRS-ENS).

Και δεν είναι το μόνο που έχει να καταθέσει. Η παρουσία του σε ταραχώδεις περιοχές του Αφγανιστάν και του Πακιστάν τον συνδέει με την ανακάλυψη νομισμάτων που φέρουν ονόματα άγνωστων έως πρότινος Ελληνο-ινδών βασιλιάδων, με τον εντοπισμό αρχαίων ελληνικών πόλεων, καθώς και με την εξερεύνηση ενός θησαυρού νομισμάτων 4 τόνων, από τους μεγαλύτερους που έχουν βρεθεί ποτέ.

Ο δρ Osmund Bopearachchi (φωτ. ΑΠΕ-ΜΠΕ / Osmund Bopearachchi). “It’s exactly Alexander, there is no doubt about that,” says Sri Lankan numismatist Prof. Osmund Bopearachchi. Having announced the find to the world, more recently Osmund co-authored a book with History professor Frank Holt which was titled ‘The Alexander Medallion: Exploring the Origins of a Unique Artefact’. Written partly in defence of the authenticity of the gold medallion, the book describes the extraordinary circumstances that led to the unveiling of the priceless artefact. Its historical significance far outweighing the value of the precious metal itself, its history is both the subject of the book and of Osmund’s long obsession.

Ο δρ Bopearachchi ήρθε πρόσφατα στην Ελλάδα για να εγκαινιάσει την έκθεση «Τα ελληνικά βασίλεια της Βακτρίας και της Ινδίας» στο Νομισματικό Μουσείο, που θα διαρκέσει ως τις 16 Ιουνίου 2014. Το ΑΠΕ-ΜΠΕ μίλησε με τον ερευνητή, που σαν σύγχρονος «Ιντιάνα Τζόουνς» ψάχνει στα παζάρια της Κεντρικής και Νότιας Ασίας, αλλά και σε ιδιωτικές συλλογές, ενώ εμπορικοί οίκοι τον καλούν συχνά για να εκτιμήσει την αυθεντικότητα αρχαίων νομισμάτων. Αυτά που ανακαλύπτει συχνά ξεπερνούν τη φαντασία, όπως το χρυσό νόμισμα (μετάλλιο) με τον Μεγάλο Αλέξανδρο.

«Είμαι σίγουρος ότι πρόκειται για αναμνηστικό μετάλλιο που κόπηκε μετά τη Μάχη του Υδάσπη Ποταμού και την ήττα του Ινδού βασιλιά Πώρου. Θα πρέπει να υπήρχαν κι άλλα τέτοια μετάλλια με το ίδιο πορτρέτο, που διανεμήθηκαν μεταξύ των στρατηγών του. Είναι το πρώτο πορτρέτο του Μεγάλου Αλεξάνδρου», εξηγεί για το νόμισμα που απεικονίζει τον Μακεδόνα βασιλιά να φέρει στην κεφαλή τη δορά ενός ελέφαντα (σύμβολο της Ινδίας), ενώ διακρίνονται η αιγίδα της Γοργόνας και το κέρατο του Διός Άμμωνος. Ωστόσο, η γνησιότητά του έχει αμφισβητηθεί από ορισμένους ερευνητές, τέσσερις για την ακρίβεια, όπως αναφέρει ο δρ Bopearachchi. Ο ίδιος όμως έχει στο πλευρό του σημαντικότατους ιστορικούς, όπως ο Άντριου Στιούαρτ και ο Φρανκ Χολτ (που είχε και την ιδέα για τον λόγο κοπής ενός τέτοιου νομίσματος), τα αποτελέσματα από όλες τις αναλύσεις του μετάλλου, και φυσικά τη γνώση του ως αυθεντίας στα νομίσματα.

Πίνακας του 1898-1899, του Αντρέ Καστενιέ, που απεικονίζει την επίθεση της μακεδονικής φάλαγγας στο κέντρο, κατά τη διάρκεια της Μάχης του Υδάσπη. A painting by Andre Castaigne depicting the phalanx attacking the centre during the Battle of the Hydaspes.

 «Στη Μάχη του Υδάσπη το 326 π.Χ., ο Αλέξανδρος είχε να αντιμετωπίσει έναν στρατό από 250.000 ελέφαντες, οι οποίοι έρχονταν κατά μέτωπο. Ο ίδιος δεν είχε ελέφαντες, παρά μόνον ιππικό. Έκανε λοιπόν κάτι πολύ ευφυές: Ένα τμήμα του ιππικού επιτέθηκε στη μέση και άλλα δύο από τα πλάγια. Οι ελέφαντες μέσα στη σύγχυσή τους άρχισαν να κάνουν σαν τρελοί, πετώντας και ποδοπατώντας τους Ινδούς στρατιώτες. Δεν μπορείς να αντιμετωπίσεις ελέφαντες αν δεν είσαι ιδιοφυία και ο Αλέξανδρος ήταν», τονίζει.

Το πηγάδι στο χωριό Mir Zakah του ανατολικού Αφγανιστάν, όπου βρέθηκε ο θησαυρός των νομισμάτων (φωτ. ΑΠΕ-ΜΠΕ / Osmund Bopearachchi). At the centre of the story is a humble village in Afghanistan. Located in one of the most hostile political and geographical landscapes on earth, Mir Zakah lies along the ancient trail that connects Ghazni in modern Afghanistan to Gandhara in what is now Pakistan. Travelling in the company of a French journalist and 12 bodyguards, Osmund made his way there in 2004. As the temperature plummeted to minus 15 degrees centigrade outside, the men covered themselves with carpets to keep warm and brushed their teeth with snow. Despite the abject poverty that surrounded them, in the evenings the numismatist would show his hosts pictures of incredible treasures – of gold, silver and bronze ornaments, vessels and coins – and ask them whether there were any among them they recognized. The pieces he was showing them were in the possession of a Japanese museum. The museum had been sold the pieces which had been deliberately misrepresented by corrupt agents as belonging to another set known as the Oxus treasure . Now, Osmund was unsurprised to discover the men had in fact seen many of the pieces before. After all, some of them had actually handled the objects themselves, pulling each piece fresh from the earth just a few feet away from where they now huddled together. Some shared their keepsakes with the visitors – on the palm of his hand, one man displayed a single diminutive gold coin. Unbeknownst to the Afghan farmer, the Indo-Scythian coin with the image of Azes stamped onto its face was a rarity, worth an estimated $20,000. Yet, this was only one of Mir Zakah’s treasures – and there are hundreds of thousands more. The Mir Zakah deposit is believed to contain roughly 550,000 coins alongside hundreds of other, larger objects. “When you look at the composition you get everything – from North India to Southern Uzbekistan and North Afghanistan,” says Osmund explaining that the pieces are equally diverse in their chronology, with some of the earliest dating to the 5th century B.C going up to the 2nd century A.D. How they came to be tossed together in the same well remains a matter of speculation. Osmund himself imagines a scenario where an army of Sassanians successfully plundered the treasuries and collections of temples and cities but was then faced with a sudden challenge from a rival group. They would have been forced to ditch their loot before going to battle. If so, clearly they lost and their treasure was left to languish unclaimed for centuries.

Πώς όμως βρέθηκε το νόμισμα, το οποίο κυκλοφόρησε, όπως υποστηρίζει ο ίδιος, για να μνημονεύσει το γεγονός που άλλαξε τον γεωπολιτικό χάρτη και την ιστορία της περιοχής; Σε έναν σωρό νομισμάτων 4 τόνων, που αποτελούνταν από 550.000 νομίσματα (από τον 5ο αι. π.Χ. ως και τον 2ο αι. μ.Χ.), καθώς και από άλλα αντικείμενα, χρυσά, επίχρυσα, ασημένια, ένας πραγματικός θησαυρός, ο οποίος αναδύθηκε μέσα από ένα μεγάλο πηγάδι στο χωριό Mir Zakah του ανατολικού Αφγανιστάν. Ήταν η δεύτερη φορά που το συγκεκριμένο πηγάδι «έβγαζε» θησαυρό. Η πρώτη ήταν το 1947, όταν βρέθηκαν περίπου 30.000 νομίσματα, τα οποία κατέληξαν στο Εθνικό Μουσείο της Καμπούλ, από όπου εκλάπησαν το 1993 με την καταστροφή του. Η δεύτερη ήταν το 1992 και, όπως λέει ο καθηγητής, το «απόθεμά» του δεν έχει τελειώσει, ωστόσο κανείς δεν μπορεί να το προσεγγίσει με ασφάλεια, καθώς βρίσκεται σε μια από τις πιο ταραγμένες περιοχές του πλανήτη. Όσο για τον λόγο που τόσα πολλά πολύτιμα αντικείμενα βρέθηκαν στο βυθό ενός πηγαδιού, που έχει το μέγεθος μικρής λίμνης, μόνον εικασίες μπορούν να ειπωθούν. Ίσως η πιο πειστική είναι αυτή που αναφέρεται σε αρχαίους συλητές, οι οποίοι αφού λεηλάτησαν παλάτια και ανάκτορα, έκρυψαν τους θησαυρούς τους στη λίμνη όπου, για άγνωστους λόγους, δεν επέστρεψαν ποτέ.

«Μου δόθηκε η ευκαιρία να πάω στο παζάρι του Πεσαβάρ (Πακιστάν) το 1994, όταν οι πρώτοι σάκοι με τα νομίσματα και τα άλλα αντικείμενα του θησαυρού θα κατέφθαναν. Βρέθηκα μπροστά σε μια “βροχή” από νομίσματα, ίσως τη μεγαλύτερη ποσότητα που έχει δει ποτέ του νομισματολόγος σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα. Είχα συγκλονιστεί. Το πρώτο και πιο άμεσο που μπορούσα να κάνω ήταν να καταλάβω τη σύνθεση του θησαυρού. Υπό κατάσταση εξαιρετικής πίεσης, άρχισα να τα ταξινομώ σε ομάδες, ανάλογα με τις κοπές τους: ινδικά, ελληνικά, ινδο-ελληνικά, ινδο-σκυθικά, της δυναστείας των Κουσάν. Μελετώ τα νομίσματα των δύο θησαυρών του Mir Zakah από το 1983. Το γεγονός αυτό με έχει σημαδέψει. Είναι ανείπωτη χαρά για μένα να μπορώ να δημοσιεύω νέους τύπους νομισμάτων και να συζητώ θέματα σχετικά με τη σημασία της νομισματικής κυκλοφορίας στην Ινδία και στην Κεντρική Ασία. Ταυτόχρονα όμως είναι και κατάρα να ξέρω ότι τα περισσότερα από αυτά τα νομίσματα είτε χάθηκαν για πάντα είτε κατέληξαν σε ιδιωτικές συλλογές στις οποίες δεν υπάρχει πρόσβαση. Το ενδιαφέρον πάντως είναι ότι το χρυσό μετάλλιο βρέθηκε σε αυτό τον θησαυρό και το δημοσίευσα. Σήμερα ανήκει σε συλλέκτη, ο οποίος σκοπεύει κάποια στιγμή να το δωρίσει σε μουσείο», δηλώνει.

Ο δρ Bopearachchi έχει κι άλλα εκπληκτικά πράγματα να διηγηθεί. Μεταξύ αυτών, η ανακάλυψη αρχαίων ελληνικών πόλεων σε περιοχές του Πακιστάν, όπως εκείνη που εντοπίστηκε συμπτωματικά από τον ίδιο στο χωριό Σαράι Σαλέχ του Χαριπούρ. «Βρισκόμουν στο παζάρι του Πεσαβάρ όταν έμαθα ότι βρέθηκε ένας θησαυρός στο Σαράι Σαλέχ. Είχαν αρχίσει οι εκσκαφές για το χτίσιμο του τάφου ενός μουλά, όταν η μπουλντόζα χτύπησε κάτι μεταλλικό, ένα δοχείο μέσα στο οποίο βρίσκονταν 2.500 νομίσματα – τα περισσότερα από τα οποία κατάφερα να δημοσιεύσω. Μόλις πήγα στην περιοχή κατάλαβα ότι πρόκειται για ελληνο-ινδική πόλη. Απευθύνθηκα άμεσα στους συναδέλφους μου στο πανεπιστήμιο του Πεσαβάρ και τους πρότεινα να ξεκινήσουν ανασκαφές, κάτι που έγινε. Και πράγματι, βρέθηκε μια ελληνο-ινδική πόλη, που χρονολογείται μεταξύ 2ου αι. π.Χ. και 1ου αι. μ.Χ., με κεραμική και κτίρια παρόμοια με εκείνα που υπάρχουν στην πόλη Τάξιλα, η οποία ανασκάφηκε τη δεκαετία του ’30 από τον Σερ Τζον Μάρσαλ», αναφέρει.

Caption: reverse. gold medal with the face of Andragoras (3 century before Alexander), the stolen mir zakah treasure.

Όσο για τη γλώσσα των επιγραφών τους, οι εκδοχές ήταν δύο. Οι βασιλιάδες της Βακτρίας «έκοβαν» νομίσματα στην ελληνική γραφή, καθώς οι λαοί της περιοχής γνώριζαν ελληνικά. Τα νομίσματα που κυκλοφόρησαν νότια του Ινδικού Καυκάσου έφεραν δίγλωσσες επιγραφές: Ελληνικά στην εμπρόσθια όψη και Πράκριτ, δηλαδή αρχαία ινδικά, στην οπίσθια, καθώς οι λαοί της περιοχής δεν μιλούσαν ελληνικά.

Χρυσό τετράγωνο νόμισμα με τον βασιλιά Ηλιόδοτο, περίπου 50 π.Χ. (φωτ. ΑΠΕ-ΜΠΕ / Osmund Bopearachchi).

Παράδειγμα δίγλωσσης επιγραφής είναι το χρυσό τετράγωνο νόμισμα με τον βασιλιά Ηλιόδοτο (περίπου 50 π.Χ.), ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον εύρημα που εντοπίστηκε πρόσφατα στο ινδικό Κασμίρ και μελέτησε ο δρ Bopearachchi. Στην εμπρόσθια όψη υπάρχει το πορτρέτο του ηγεμόνα και η επιγραφή «ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΗΛ(Ι)ΟΔΟΤΟ(Υ)» που επαναλαμβάνεται σε γλώσσα Πράκριτ (γραμμένη σε αλφάβητα βράχμι και χαρόστι) στην οπίσθια όψη, όπου απεικονίζεται ο Ηρακλής, όρθιος και κατά μέτωπο, να στεφανώνει τον εαυτό του με το δεξί χέρι και με το αριστερό να κρατά φοίνικα και ρόπαλο, ενώ η λεοντή του κρέμεται πάνω από τον ώμο.

Η οπίσθια όψη του χρυσού τετράγωνου νομίσματος του βασιλιά Ηλιόδοτου (φωτ. ΑΠΕ-ΜΠΕ / Osmund Bopearachchi).

«Ο Ηλιόδοτος βγήκε από την αφάνεια και προστέθηκε στους άλλους 44 ηγεμόνες οι οποίοι έγιναν γνωστοί από τα νομίσματα, μια ακόμα απόδειξη ότι η ιστορία των Ελληνο-Ινδών είναι πρωτίστως μια νομισματική ιστορία», επισημαίνει ο ερευνητής. Ταυτόχρονα δεν παραλείπει να τονίζει την τεράστια επίδραση που είχε ο ελληνικός πολιτισμός στους λαούς της περιοχής (σημερινό Αφγανιστάν, Πακιστάν, Ουζμπεκιστάν, Τατζικιστάν κ.λπ.). «Ακόμα και όταν η ελληνική ισχύς στην Ινδία ήρθε στο τέλος της (περίπου το 20 μ.Χ.), το ελληνικό αλφάβητο χρησιμοποιήθηκε για ακόμα δύο αιώνες. Επιπλέον, από την ελληνική μυθολογία ο βουδισμός δανείστηκε θεούς, όπως ο Ηρακλής και ο Διόνυσος. Οι Έλληνες είχαν τεράστια επίδραση στους λαούς αυτούς, τόση που δεν μπορούμε να φανταστούμε», καταλήγει.