Arts Universe and Philology

Arts Universe and Philology
The blog "Art, Universe, and Philology" is an online platform dedicated to the promotion and exploration of art, science, and philology. Its owner, Konstantinos Vakouftsis, shares his thoughts, analyses, and passion for culture, the universe, and literature with his readers.

Σάββατο 13 Δεκεμβρίου 2014

Ο βυθός των Αντικυθήρων κρύβει πολλά ακόμα, εκτιμούν οι ερευνητές. Antikythera shipwreck revisited

Ανέλκυση χάλκινου δόρατος με σαυρωτήρα από το Ναυάγιο των Αντικυθήρων. Section of a bronze spear recovered that would have belonged to a larger-than-life statue. Photo credit: ARGO, Brett Seymour.

Ήταν ένα ή δύο τα πλοία που ναυάγησαν στην περιοχή των Αντικυθήρων; Ήταν ένα τεράστιο πλοίο που μετέφερε σιτηρά για τη σίτιση κατοίκων της Ρώμης; Υπάρχουν κι άλλα θαυμαστά έργα τέχνης ή προηγμένης τεχνολογίας αντικείμενα όπως ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων ακόμα κρυμμένα στον βυθό;

The lagynos discovered near the shipwreck exhibited at the Aikaterini Laskaridis Foundation during the presentation of the findings.

Η εξαιρετική επιστημονική παρουσίαση των αποτελεσμάτων και συμπερασμάτων από την πρόσφατη ενάλια έρευνα στην περιοχή των Αντικυθήρων, που πραγματοποιήθηκε την Τετάρτη 10 Δεκεμβρίου 2014 στην κατάμεστη από κόσμο Βιβλιοθήκη του «Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη» στο Πασαλιμάνι, μπορεί να μην απάντησε στα παραπάνω. Έδωσε ωστόσο εξαιρετικές πληροφορίες ως προς τα ευρήματα που εντοπίστηκαν, όπως το χάλκινο συμπαγές δόρυ με τη σαυρωτήρα του, μήκους 2,02 μ., το οποίο επειδή ακριβώς ήταν συμπαγές δεν μπορεί να ανήκε σε πολεμιστή επιβάτη του πλοίου, αλλά σε άγαλμα, καθώς και το σχεδόν ακέραιο αγγείο (λάγηνος), που αποτελούσε μέρος του φορτίου του πλοίου, τα οποία παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά στο κοινό. Τα ευρήματα αυτά πλαισίωναν επίσης ένα τμήμα μαδεριού από το πέτσωμα του ναυαγίου των Αντικυθήρων, το οποίο είχε βρεθεί παλαιότερα.

Metal detector survey of the shipwreck area. Photo Credit: ARGO, Brett Seymour.

Στην εκδήλωση μίλησαν η Αγγελική Σίμωσι, προϊσταμένη της Εφορείας Ενάλιων Αρχαιοτήτων, η οποία έκανε κυρίως αναφορά στο ιστορικό των ερευνών από τις αρχές του 20ού αιώνα, ο Θεοτόκης Θεοδούλου, επιστημονικός υπεύθυνος της ανασκαφής από τη διεύθυνση της Εφορείας, ο οποίος παρουσίασε ένα-ένα τα ευρήματα, κάνοντας εύστοχες ερωτήσεις και δίνοντας κάποιες πιθανές απαντήσεις ως προς αυτά, καθώς και ο Μπρένταν Φόλεϊ, αρχαιολόγος, διευθυντής ανασκαφής και ερευνητής του Ωκεανογραφικού Ινστιτούτου Woods Hole των ΗΠΑ, ο οποίος χαρακτήρισε το ναυάγιο ως τον «Τιτανικό της Αρχαιότητας», τόσο εξαιτίας του μεγέθους του όσο κι επειδή έχει τραβήξει τόσο πολύ την παγκόσμια προσοχή.

Ο ανδριάντας του «Φιλοσόφου των Αντικυθήρων». Πρόκειται για το πορτρέτο ενός γενειοφόρου ηλικιωμένου άνδρα, στο οποίο αποδίδονται με ρεαλισμό τα ατομικά του χαρακτηριστικά. Η σχετικά μεγάλη κεφαλή στρέφεται ελαφρώς προς τα αριστερά. Σχεδόν τετράγωνο είναι το σχήμα του κρανίου, ενώ κοντός και στιβαρός ο λαιμός. Τα μαλλιά σχηματίζουν αχτένιστους, ακατάστατους βοστρύχους, σε αντίθεση με τα γένια που είναι πιο ήρεμα και καλοχτενισμένα. Η μύτη είναι μακριά, με πλατιά πτερύγια, και τα χείλη λεπτά, κρυμμένα κάτω από το παχύ μουστάκι. Τα μάτια είναι μικρά και στρογγυλά και τα βλέφαρα ασυνήθιστα πλατιά. Τα ανασηκωμένα παχιά φρύδια και οι βαθιές ρυτίδες στο μέτωπο προσδίδουν εκφραστικότητα και ζωντάνια στο πρόσωπο. Η ατημέλητη εμφάνιση της μορφής παραπέμπει σε κυνικό φιλόσοφο. Για το λόγο αυτό έχει διατυπωθεί η άποψη ότι παριστάνει τον Αθηναίο κυνικό Αντισθένη (450/445-365 π.Χ.) που υπήρξε δάσκαλος του Διογένη.

Για το χρονικό των ερευνών του 1900-1901, «που κρύβει συγκλονιστικές στιγμές από τις άοκνες προσπάθειες του μικρού τότε ελληνικού κράτους να ανελκύσει τον θησαυρό του ναυαγίου», τον οποίο εντόπισαν και ανέλκυσαν Σύμιοι σφουγγαράδες, αλλά και για την πρώτη ανασκαφή που πραγματοποιήθηκε στην περιοχή με τη συμβολή του Κουστό και του βαθυσκάφους του, μίλησε μεταξύ άλλων η κα Σίμωσι, κάνοντας αναφορά στα εκπληκτικά ευρήματα στην περιοχή του ναυαγίου: Στον Μηχανισμό και στον Έφηβο των Αντικυθήρων, στον ανδριάντα του Φιλοσόφου, με τα χάλκινα τμήματα ποδιών, χεριών και ιματίου που του ανήκουν, στα δύο χάλκινα αγαλματίδια, το ένα πάνω σε διπλή βάση, καθώς, όπως πληροφόρησε στη δική του ομιλία ο κ. Θεοδούλου, έκρυβε μηχανισμό και κουρντιστήρι για την περιστροφή του αγάλματος, τα 36 μαρμάρινα αγάλματα, πολλά από τα οποία αποτελούν αντίγραφα γνωστών έργων της αρχαιότητας (όπως ο Ηρακλής Φαρνέζε), αλλά και πολλά πρωτότυπα που αντικατοπτρίζουν την τέχνη του πρώτου μισού του 1ου αι. π.Χ., τα μοναδικά γυάλινα αντικείμενα, τα υπέροχα χρυσά ενώτια με τους έρωτες, τον θησαυρό αργυρών νομισμάτων, τους αμφορείς και σε πολλά ακόμα.

Στον ανδριάντα αποδίδονται η κεφαλή (Χ 13400), τα χέρια (X 15105, X 15108), τα άκρα πόδια που φορούν σανδάλια (X 15091, X 15090) και τα τμήματα ιματίου (X 18932, X 15088). Σύμφωνα με τη σχεδιαστική αναπαράσταση του Ι. Σβορώνου ο «φιλόσοφος» παριστανόταν όρθιος να πατάει σταθερά και με τα δύο πόδια στο έδαφος και να φοράει μακρύ ιμάτιο, που θα κάλυπτε το μεγαλύτερο μέρος του σώματος, ως τα γόνατα, και θα αναδιπλωνόταν στον αριστερό ώμο. Με το αριστερό χέρι κρατούσε ραβδί, ενώ το δεξί, λυγισμένο στον αγκώνα, ήταν προτεταμένο σε χειρονομία χαρακτηριστική των ρητόρων.

Για την ακριβή αποτύπωση του χώρου του ναυαγίου, που έγινε το 2014 και αφορά ένα τρισδιάστατο μοντέλο πάνω στο οποίο τοποθετήθηκαν τα ως σήμερα ευρήματα, έκανε λόγο ο κ. Θεοδούλου, που μίλησε μεταξύ άλλων και για το ίδιο το ναυάγιο (μια ρωμαϊκή ολκάς), με πέτσωμα που φτάνει τα 10-11 εκατοστά, «ίσως ένα από τα πιο ισχυρά κελύφη που έχουν διασωθεί από την αρχαιότητα», όπως τόνισε για το πλοίο, για το οποίο έθεσε το εξής ερώτημα: «Πρόκειται για ένα τεράστιο σιταγωγό πλοίο ή ένα πλοίο με ισχυρό σύστημα για τη μεταφορά λίθων;» Η απάντηση μένει να δοθεί, όπως και αν το χάλκινο συμπαγές δόρυ, με τις δύο απολήξεις, προέρχεται από χάλκινο ή λίθινο άγαλμα, εφόσον είναι γνωστό ότι και τα δεύτερα είχαν χάλκινα επιπρόσθετα διακοσμητικά στοιχεία. «Μέχρι στιγμής δεν έχει βρεθεί στο δόρυ σημείο που να ένωνε με άλλο μέταλλο. Μήπως αυτό σημαίνει ότι ήταν από λίθινο άγαλμα;» αναρωτήθηκε ο ομιλητής, ο οποίος αναφέρθηκε και σε ένα ακόμα, φαινομενικά ασήμαντο, εύρημα, που όμως δίνει πολύτιμες πληροφορίες για τη ναυπηγική της εποχής: Ένα κομμάτι διπλωμένο μολύβι το οποίο, όπως είπε, προέρχεται προφανώς από την επιμολύβδωση των υφάλων του σκάφους, που προσέδιδε σταθερότητα στο πλοίο. «Η αρχαιολογία δεν βγάζει συμπεράσματα από τα εντυπωσιακά ευρήματα αλλά από τα ελάχιστα», επεσήμανε.

Members of the Hellenic Navy Seal team providing support during expedition. Photo credit: ARGO, Brett Seymour.

Τέλος, αναφέρθηκε και στο φορτίο ειδών πολυτελείας που περιελάμβανε το πλοίο, όπως δείχνουν δύο τμήματα από ένα ανάκλιντρο που βρέθηκαν στις πρόσφατες έρευνες, ευρήματα σημαντικά και για έναν ακόμα λόγο: «Σύμφωνα με τον Πλίνιο, τέτοιες κλίνες κατασκεύαζαν εργαστήρια στη Δήλο. Ένας από τους προορισμούς από τον οποίο πιθανόν ξεκίνησε αυτό το πλοίο ήταν η Δήλος, η οποία ούσα αφορολόγητη συγκέντρωνε υλικά και αγαθά από πολλά μέρη και ξεκινούσαν από εκεί εμπορικές αποστολές για όλη τη Μεσόγειο», πληροφόρησε.

Exosuit was deployed as a new tool for deep water archaeology. Photo credit: ARGO, Brett Seymour.

Πού βρίσκεται το τέταρτο άλογο από το τέθριππο που εντοπίστηκε στον τόπο του ναυαγίου και από το οποίο έχουν ανελκυστεί τα τρία από αυτά; «Χάθηκε κατά τη διάρκεια της ανέλκυσης. Πρέπει να πάμε σε βάθος ως και 160 μ. για να το βρούμε. Ευτυχώς έχουμε το exosuit», δήλωσε από την πλευρά του ο κ. Φόλεϊ, μιλώντας για το εύρημα που αποσπάστηκε από τα σκοινιά στις αρχές του 20ού αιώνα, αλλά και στο υποβρύχιο ρομπότ που μπορεί το περασμένο φθινόπωρο να μην μπόρεσε να κάνει πολλά λόγω καιρού, ωστόσο στις έρευνες του 2015, που θα ξεκινήσουν τον Μάιο, φαίνεται ότι θα έχει πολλές ευκαιρίες δράσης. Ο ίδιος, όπως και οι υπόλοιποι ομιλητές, πιστεύουν ότι θα βρεθούν ακόμα πολλά αντικείμενα και έργα τέχνης. «Ποιος ξέρει πόσοι άλλοι θησαυροί υπάρχουν», αναρωτήθηκε ο κ. Φόλεϊ, κλείνοντας την ενδιαφέρουσα ομιλία του.

Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ (Ελ. Μάρκου).


Γενετικά δεδομένα ξαναγράφουν την ιστορία των πτηνών. Flock of geneticists redraws bird family tree

Τα νέα δεδομένα επιτρέπουν στους ορνιθολόγους να προσδιορίσουν τις σχέσεις συγγένειας ανάμεσα σε όλες τις βασικές ομάδες πτηνών, αλλά και να ταυτοποιήσουν κρίσιμες φάσεις στην εξέλιξή τους. Birds get fresh perches in revamped tree of life built by vast collaboration. PHOTO: (CLOCKWISE) © PAUL SOUDERS/CORBIS; © PETER JOHNSON/CORBIS; © ALFRED SCHAUHUBER/IMAGEBROKER/CORBIS; © MICHAEL MELFORD/NATIONAL GEOGRAPHIC SOCIETY/CORBIS; © JAN VAN DER GREEF/BUITEN-BEELD/MINDEN PICTURES/CORBIS; © JARED HOBBS/ALL CANADA PHOTOS/CORBIS

Περισσότεροι από 200 επιστήμονες σε 20 χώρες συνεργάστηκαν για μια από τις μεγαλύτερες γενετικές μελέτες της Ζωολογίας, την αλληλούχιση των γονιδιώματος 48 ειδών από όλες τις βασικές ομάδες των πτηνών. Ο ωκεανός δεδομένων που προέκυψε δείχνει πώς τα πτηνά, απόγονοι των δεινόσαυρων, διαφοροποιήθηκαν και κατέκτησαν τους αιθέρες.

«Καμία [γενετική] μελέτη μέχρι σήμερα δεν έχει εξετάσει όλη την ποικιλία μιας μεγάλης ομάδας σπονδυλωτών ζώων» καμαρώνει ο Τομ Γκίλμπερτ του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας της Δανίας, ο οποίος ουσιαστικά ξεκίνησε τη μελέτη.

Τα αποτελέσματα της προσπάθειας, τα οποία αλλάζουν το εξελικτικό δέντρο των πτηνών, παρουσιάζονται σε 29 ταυτόχρονες επιστημονικές δημοσιεύσεις, από τις οποίες οι 21 στην επιθεώρηση «Science» και οι υπόλοιπες σε άλλες επιθεωρήσεις.

Τα νέα δεδομένα

Δείτε το νέο φυλογενετικό δέντρο των πτηνών. The tree of life for birds has been redrawn by geneticists. Names on branches denote orders (-iformes); drawings are of the 48 species sequenced. To the right are superorder names (-imorphae) and higher names. The grey dashed line at 50 million years ago shows when the neoavian orders were established. The small black arrow marks the Cretaceous–Palaeogene boundary 66 million years ago, when non-bird dinosaurs went extinct. Credit: Science/AAAS

Προηγούμενες μελέτες στη φυλογενετική των πτηνών εξέταζαν λίγες περιοχές του γονιδιώματος και συχνά έδιναν αντιφατικά αποτελέσματα. Τα νέα δεδομένα επιτρέπουν στους ορνιθολόγους να προσδιορίσουν τις σχέσεις συγγένειας ανάμεσα σε όλες τις βασικές ομάδες πτηνών. Επιτρέπουν επίσης την ταυτοποίηση κρίσιμων φάσεων στην εξέλιξή τους.

Τα ευρήματα αφορούν την ομάδα Neoaves, η οποία περιλαμβάνει όλα τα σύγχρονα πτηνά -σχεδόν 10.000 είδη- εκτός από αυτά που δεν πετούν (στρουθοκάμηλος, έμου), τις κότες, τις πάπιες και άλλα πουλερικά.

Μερικά από τα ευρήματα:
  • Τα είδη των πτηνών άρχισαν να αυξάνονται εκρηκτικά πριν από 67 εκατομμύρια χρόνια, λίγο μετά την πρόσκρουση του αστεροειδή που εξαφάνισε όλους τους δεινόσαυρους, εκτός από εκείνους που μετεξελίχθηκαν σε πτηνά. Η εξαφάνιση των τεράστιων ερπετών άφησε ανοιχτό το πεδίο για τα πτηνά και τα θηλαστικά.
  • Τα γονιδιώματα των πτηνών είναι περίπου 70% μικρότερα από των θηλαστικών.
  • Οι πρόγονοι των πτηνών έχασαν τα δόντια τους πριν από περίπου 116 εκατομμύρια χρόνια.
  • Το κελάηδισμα των πουλιών και η ανθρώπινη ομιλία παρουσιάζουν ομοιότητες ως προς τα μοτίβα έκφρασης των γονιδίων.
  • Η φωνητική μάθηση που επιτρέπει το κελάηδισμα εξελίχθηκε ανεξάρτητα στους προγόνους των παπαγάλων, των κολιμπρί και των ωδικών πτηνών. Οι παπαγάλοι έχουν πιο περίπλοκο φωνητικό σύστημα, ίσως γι΄αυτό μπορούν να μιμηθούν την ανθρώπινη ομιλία.
  • Ο πρόγονος όλων των χερσαίων πτηνών, από τα κοράκια μέχρι τους παπαγάλους, πρέπει να ήταν αρπακτικό πτηνό.
  • Το γονιδίωμα των κροκόδειλων, των πλησιέστερων σύγχρονων συγγενών των πτηνών, επέτρεψε την ανακατασκευή του γονιδιώματος του κοινού προγόνου των ερπετών και των κροκοδείλων, ο οποίος ήταν πρόγονος και όλων των δεινοσαύρων. Έζησε πριν από περίπου 240 εκατομμύρια χρόνια.
Όλα τα γενετικά δεδομένα της ερευνητικής προσπάθειας θα εισαχθούν τώρα σε βάση δεδομένων για ελεύθερη χρήση από άλλους ερευνητές. H πλήρης λίστα των 29 δημοσιεύσεων είναι διαθέσιμη εδώ.

Παρασκευή 12 Δεκεμβρίου 2014

Γιάννης Δάλλας, «Ως ευ παρέστητε...»

Otto Dix, Le sous-officier S., 1917. Gouache sur carton, 39,5x41 cm, Stuttgart, Galerie Valentien.

Εν έτει 2013
«Ως εύ παρέστητε κλεινέ Γερμανικέ!...»
είπε ένας τεχνουργός που σ' αναγνώρισε
»Γερμανικέ του Τρίτου Ράιχ άλλοτε,
»τώρα της Ευρωζώνης... Ευ παρέστητε

»σ' αυτήν τη βαρωνία σας, του Νότου»

Massani Pompeo, The Money Counter, 1920.

Εν έτει 2013, ναι!... Όπου το θύμα υποχρεώνεται ν' ανακηρύξει και τον θύτη του ευεργέτη Με το κορμί του μες στα χρέη να αιμορραγεί και την ψυχή του έξω ν' αντιστέκεται Σαν δουλοπάροικος που σήκωσε κεφάλι

Honoré Daumier, The Uprising (L’Emeute), 1848.

Τί οργή λαού, ψυχή, και ποιός σε συγκρατεί;

Και στις εισόδους του Προεδρικού τα Μ.Α.Τ. με τον αντίχειρά τους να περνά από τις στρόφιγγες νερού στα δακρυγόνα και ακαριαία εν ανάγκη στη σκανδάλη

H τελετή συνετελέσθη στα ενδότερα,
η υποδοχή, η παράταξη του αγήματος
κι η ανάκρουση των ύμνων: ελεγειακός
ο ένας «Απ' τα κόκκαλα βγαλμένη...»
κι αγέρωχος κι εμβατηριακός

ο τόνος του ηγεμονικού σας «...über alles»

Albert Birkle, Leipziger Straße Berlin, 1923.

Μια φιέστα κεκλεισμένων των οδών

Να μας ξανάρθετε, μαγιόροι, να ξανάρθετε
και το χαλί που τότε θα ξεδιπλωθεί,
ξανάπε ο τεχνουργός που παραβρέθηκε,
α! το χαλί να 'ναι χαλί του αίματος
χρώματος ερυθρού βαθέος ερυθρού
tapisserie σπουδαίου κολoρίστα

απ' την παλέττα ενός σφαγείου αλά Μπέικον

Φράνσις Μπέικον, Αριθμός στο πλαίσιο, 1950.

Γιάννης Δάλλας (1924-2020)

Όταν ο Προμηθέας χάρισε τη φωτιά στη Μεσόγειο. When Prometheus Brings Fire in the Mediterranean

Prometheus Brings Fire by Heinrich Friedrich Füger. Μελέτη σε σπηλιά του Ισραήλ έδειξε ότι η φλόγα άναψε πριν από περίπου 350.000 χρόνια. Prometheus brings fire to mankind as told by Hesiod, with its having been hidden as revenge for the trick at Mecone. Burnt flints from Tabun Cave in northern Israel may help to rewrite history of human evolution and development of culture.

Η χρήση της φωτιάς ήταν μια εξέλιξη κεφαλαιώδους σημασίας στην ιστορία του ανθρώπου. Το πότε συνέβη αυτό, όμως, αποτελεί αντικείμενο καυτής διαμάχης. Μελέτη σε σπηλιά του Ισραήλ δείχνει τώρα ότι ο Προμηθέας πρέπει να μας χάρισε τη φωτιά πριν από περίπου 350.000 χρόνια, την εποχή του προγόνου μας Homo erectus.

The Tabun Cave was discovered in the limestone cliffs of Mount Carmel around 14 miles south of Haifa, Israel.

Ισραηλινοί και αμερικανοί ερευνητές μελέτησαν την σπηλιά του Ταμπούν, περίπου 24 χιλιόμετρα νότια της Χάιφας, η οποία κατοικήθηκε από ανθρώπους για διάστημα 500.000 ετών. Προκειμένου να προσδιορίσουν πότε οι κάτοικοι της σπηλιάς άρχισαν να χρησιμοποιούν συστηματικά τη φωτιά, εξέτασαν τα λίθινα εργαλεία που βρέθηκαν στις βαθύτερες αποθέσεις του σπηλαίου, πάχους 16 μέτρων.

Flint handaxes are among the stone tools to have been discovered in sediment layers in Tabun Cave in Israel.

Σχεδόν κανένα από τα εργαλεία που χρονολογούνται πριν από τα 350.000 χρόνια δεν φέρει ενδείξεις έκθεσης σε φωτιά, αναφέρουν οι ερευνητές στο «Journal of Human Evolution».

Flints found in the Tabun Cave showed signs of having been blackened and turned red by flames while others showed characteristic round pits where part of the stone had flaked off in the heat in what are called 'pot lids'.

Μετά τη χρονολογία αυτή,  τα ίχνη πυράς στα λίθινα εργαλεία ήταν όλο και συχνότερα. Δεδομένου ότι είναι δύσκολο να ξεσπάσουν φυσικές πυρκαγιές σε ένα σπήλαιο, η ερμηνεία είναι ότι οι ένοικοι της σπηλιάς είχαν μάθει πλέον να δαμάζουν το θείο δώρο.

Παραμένει ασαφές αν οι άνθρωποι αυτοί γνώριζαν πώς να ανάβουν φωτιά, ή αν απλώς την έπαιρναν από φυσικές πυρκαγιές και την κρατούσαν αναμμένη στη σπηλιά τους. Το σημαντικό όμως είναι ότι τα ευρήματα βρίσκονται σε συμφωνία με προηγούμενες μελέτες στον ευρωπαϊκό χώρο, σύμφωνα με τις οποίες η συστηματική χρήση φωτιάς χρονολογείται στα 300 με 400 χιλιάδες χρόνια πριν.

«Φωτιά» στον ανθρώπινο εγκέφαλο

Prometheus creating man in the presence of Athena, painted in 1802 by Jean-Simon Berthélemy, painted again by Jean-Baptste Mauzaisse in 1826. The use of fire is central to human survival and to the processes of becoming human. The earliest evidence for hominin use of fire dates to more than a million years ago. However, only when fire use became a regular part of human behavioral adaptations could its benefits be fully realized and its evolutionary consequences fully expressed. It remains an open question when the use of fire shifted from occasional and opportunistic to habitual and planned. Understanding the time frame of this 'technological mutation' will help explain aspects of our anatomical evolution and encephalization over the last million years. It will also provide an important perspective on hominin dispersals out of Africa and the colonization of temperate environments, as well as the origins of social developments such as the formation of provisioned base camps.

Είναι όμως απίθανο να λυθεί η διαφωνία των παλαιονθρωπολόγων με τη νέα μελέτη. Δύσπιστος δηλώνει για παράδειγμα ο Ρίτσαρντ Ράνγκαμ του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, ο οποίος πιστεύει ότι ο άνθρωπος άρχισε να χρησιμοποιεί τη φωτιά στο μαγείρεμα πριν από 2 εκατομμύρια χρόνια. Είναι μάλιστα υποστηρικτής της ιδέας ότι τα μαγειρεμένα, εύπεπτα τρόφιμα επέτρεψαν στο είδος μας να αναπτύξει τόσο μεγάλο εγκέφαλο.

Ο Ράνγκαμ δηλώνει στο δικτυακό τόπο του «Nature» ότι δεν πείθεται από τα συμπεράσματα της τελευταίας μελέτης. Ίσως οι πρώτοι κάτοικοι της σπηλιάς γνώριζαν να χρησιμοποιούν τη φωτιά, δεν είχαν όμως εστία μέσα στη σπηλιά για να αφήσουν ίχνη.

Thousands of flints fragments with signs of exposure to heat and fire have been discovered in the Tabun Cave. They begin appearing in the lower Paleaolithic period around 350,000 years ago but none are seen before then.

Σε κάθε περίπτωση, η ανατολική Μεσόγειος ίσως ήταν η τοποθεσία όπου εφευρέθηκε η χρήση της φωτιάς καθώς οι πρόγονοί μας μετανάστευαν από τη ζεστή Αφρική προς την Ευρώπη και την Ασία. Μελέτη του 2008 έδειχνε ότι αρκετές προϊστορικές κοινότητες του βόρειου Ισραήλ γνώριζαν πώς να χρησιμοποιούν τσακμακόπετρες πριν από 790.000 χρόνια.

Η διαμάχη για το πότε άρχισε η χρήση της πυράς δεν έχει λυθεί ακόμα, φαίνεται όμως σίγουρο ότι πρόκειται για εφεύρεση όχι του Homo sapiens αλλά του προγόνου του Homo erectus.

Ο θάνατος και η ζωή μετά στην αρχαία Ελλάδα. Death and Afterlife in Ancient Greece

Μαρμάρινο ανάγλυφο με τον Ορφέα, την Ευρυδίκη και τον Ερμή με την ιδιότητα του Ψυχοπομπού. Ρωμαϊκό αντίγραφο του 1ου αι. π.Χ./1ου αι. μ.Χ. από ελληνικό έργο του 5ου αι. π.Χ. Νάπολη, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Marble relief with Orpheus, Eurydike and Hermes as Psychopompos (guide of souls) Roman copy of the 1st c. BC/1st c. AD after a 5th c. BC Greek relief. Napoli, Museo Archeologico Nazionale Photo © Su concessione del Ministero dei Beni e delle Attività Culturali e del Turismo – Soprintendenza per i Beni Archeologici di Napoli. Did you know that ancient Greeks regarded Death and Hypnos twins? The exhibition BEYOND. Death and Afterlife in Ancient Greece which opens at the Cycladic Art Museum in Athens, explores one of the most important issues that puzzled and continues to concern humans; the fate of the immortal soul after the death of the mortal body.

Το ξέρατε πως οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν τον Θάνατο και τον Ύπνο, αδέλφια; Και μάλιστα δίδυμα; 

Η έκθεση Επέκεινα, που παρουσιάζεται από σήμερα στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, εξετάζει ένα από τα σημαντικότερα μυστήρια που απασχόλησε και εξακολουθεί να απασχολεί τον άνθρωπο: την τύχη της αθάνατης ψυχής μετά τον θάνατο του φθαρτού σώματος. Η έκθεση παρουσιάζει τα τελετουργικά και τις συνήθειες, καθώς και τις κυρίαρχες αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων για τη ζωή μετά τον θάνατο από την εποχή των ομηρικών επών έως τον Πλάτωνα.

Ορειχάλκινος κρατήρας, 425-400 π.Χ. Από τον τάφο Α στο Δερβένι Θεσσαλονίκης. Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Bronze krater, 425-400 BC. From a tomb Α at Derveni, Thessaloniki Thessaloniki Archaeological Museum Photo © Hellenic Ministry of Culture and Sports. People have always sought to understand the unknown and over a broad field of inquiry – from explaining natural phenomena and exploring space to understanding how the human body functions and inquiring into the past or even the future. It is therefore entirely natural that we should wonder about the greatest unknown of all, the hereafter (the “beyond”). What awaits a human after the death of his or her mortal body? Is there a soul and, if so, just what is it? Do our actions in this life have repercussions on the fate of the soul in the next world? Is there any interaction between the living and the dead? Which doctrine can ensure eternal bliss?

Όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν οι διοργανωτές: «Μέσα από την έκθεση Επέκεινα ζητούμε από τον επισκέπτη να στοχαστεί πάνω στα πανανθρώπινα ζητήματα της ζωής και του θανάτου, να αναζητήσει και να βρει τις ομοιότητες και τις διαφορές με τις αντιλήψεις ανθρώπων που έζησαν χιλιάδες χρόνια πριν από εμάς, να αναρωτηθεί πόσα από τα στοιχεία επιβίωσαν στο πέρασμα των χρόνων, λαμβάνοντας νέες μορφές αλλά διατηρώντας τις παλιές αγωνίες. Ο επισκέπτης θα δει να ξεδιπλώνονται μπροστά του όλα αυτά που ο ίδιος φοβάται, πιστεύει ή ελπίζει».

Gold model of pair of scales, 16th c. BC. From a tomb at Mycenae. Athens National Archaeological Museum Photo © Hellenic Ministry of Culture and Sports, photographer Irene Miari. These questions transcend space and time, just as the inscrutable “beyond” transcends these earthly dimensions. These questions have preoccupied everyone at some point and they continue to do so at every age and in every part of the world because of the inescapability of death. Many scholars have addressed several aspects of death in the international literature, and we have made good use here of the results of their in-depth investigations into the subject. But the exhibition Beyond attempts to present not just the many different faiths and beliefs associated with the dead and death, but also various views of the next world, as expressed in ancient Greek art and literature.

Η έκθεση χωρίζεται σε 5 ενότητες: «Η στιγμή του θανάτου», «Έθιμα ταφής», και οι τρεις εκδοχές του Άδη: «Ο Ομηρικός Άδης», «Ο Βακχικός-Ορφικός Άδης», και «Ο Πλατωνικός Άδης». Οι τρεις αυτές εκδοχές αφορούν στις φιλοσοφικές και θρησκειολογικές τάσεις των διαφόρων περιόδων της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας. Η έκθεση θα παρουσιάσει 120 αρχαία αντικείμενα από 21 μουσεία της Ελλάδας και του εξωτερικού.

Through the 120 objects from 21 Greek and international museums emerges one of the most important issues that puzzled and continues to concern humans; the fate of the immortal soul after the death of the mortal body. The descriptions in the Homeric epics of the underworld as they were depicted on ancient works of different periods is the starting point of this exhibition. As epilogue, the Platonic concepts –which mark the shift of perceptions on the divine element– both as development and in contrast to the Homeric beliefs. The show will be divided into 5 thematic sections: The moment of death, Burial Customs, Homeric Hades, Bacchic-Orphic Hades and Platonic Hades. 

Την επιμέλεια της έκθεσης έχουν ο καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης, Διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, και η δρ Σταυρούλα Οικονόμου, επιμελήτρια αρχαιοτήτων του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης. Οργάνωση-Παραγωγή: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, σε συνδιοργάνωση με το Ίδρυμα Ωνάση και το Υπουργείο Πολιτισμού και  Αθλητισμού.

Οι ενότητες της έκθεσης

Επιτύμβια στήλη πολεμιστή, τέλος 5ου αι. π.Χ. Εικονίζεται ο νεκρός Αλκίας Φωκεύς ως νικητής οπλίτης που πατά νεκρό αντίπαλο. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Funerary stele of a warrior, late 5th c. BC. The dead Alkias Fokeus is depicted as a victorious hoplite. Athens National Archaeological Museum Photo © Hellenic Ministry of Culture and Sports, photographer Irene Miari

«Η Στιγμή του θανάτου»: Στην πρώτη αυτή ενότητα της έκθεσης παρουσιάζονται αντικείμενα με παραστάσεις της αρχαίας ελληνικής τέχνης που αφορούν στη στιγμή του θανάτου: από την απεικόνιση του Αχιλλέα που σκοτώνει την Πενθεσίλεια και ταυτόχρονα την ερωτεύεται, στον αμφορέα του Εξηκία του Βρετανικού Μουσείου, στην τιμωρία του Ακταίωνος από την Αρτέμιδα σε πήλινο πλακίδιο από τη Νάπολη. Έμφαση δίνεται στα ποικίλα συναισθήματα των πρωταγωνιστών: οίκτος, λύπη, θυμός, απελπισία, αποφασιστικότητα, αποδοχή, αντίσταση.

Πήλινο μικρογραφικό τραπέζι παιχνιδιού με θρηνωδούς, 580-570 π.Χ. Από τον Κεραμεικό. Αρχαιολογικό Μουσείο Κεραμεικού. Tabula Lusoria with mourners, 580-570 BC. From the Kerameikos cemetery. Kerameikos Archaeological Museum Photo © Hellenic Ministry of Culture and Sports.

«Έθιμα ταφής»: Η ενότητα περιλαμβάνει αναλυτική παρουσίαση του ταφικού τελετουργικού· πρόθεση, εκφορά και ενταφιασμός, μέσα από τις πολλές και διαφορετικές παραστάσεις των αρχαίων αντικειμένων. Εκτίθενται αγγεία, ειδώλια, και ποικίλα κτερίσματα που παρουσιάζουν την προετοιμασία του νεκρού, τον θρήνο, τη μεταφορά του στον τάφο και τον ενταφιασμό. Ειδικά επιλεγμένα αντικείμενα, όπως χρυσές μάσκες, χαρώνειοι οβολοί, στεφάνια και επιτύμβια σήματα δεικνύουν τις αντιλήψεις των αρχαίων για το ταξίδι του ανθρώπου στην άλλη ζωή.

Scene from Book XXIV of the Iliad: Hector's corpse brought back to Troy (detail). Roman artwork (ca. 180–200 CE), relief from a sarcophagus, marble. Louvre Museum.

Ξεχωριστά παρουσιάζονται οι «ειδικοί» νεκροί», δηλαδή οι πεσόντες στον πόλεμο, οι άωροι (άνθρωποι που πέθαναν νέοι, πριν παντρευτούν και αποκτήσουν παιδιά) και οι βιαιοθάνατοι (αυτοί που βρήκαν βίαιο θάνατο) για τους οποίους υπήρχε διαφορετικό τελετουργικό και ιδιαίτερα κτερίσματα.

Ερυθρόμορφος κρατήρας με παράσταση Νέκυιας (Κάτω Κόσμου). 450-440 π.Χ. Αττικό εργαστήριο, Αποδίδεται στον Ζωγράφο της Νέκυιας (επώνυμο αγγείο). New York, The Metropolitan Museum of Art. Photo © The Metropolitan Museum of Art. Image source: Art Resource, NY.

«Ο Ομηρικός Άδης»: Στα έπη, ιδιαίτερα του Ομήρου αλλά και άλλων επικών ποιητών της αρχαιότητας, υπάρχουν πολλές πληροφορίες σχετικά με τον Κάτω Κόσμο, πολλές από τις οποίες εικονίζονται στην αρχαία τέχνη. Στην ενότητα αυτή εκτίθενται αντικείμενα που εικονογραφούν τους θεούς του Κάτω Κόσμου και τους κατοίκους του: από την απαγωγή της Περσεφόνης και τον γάμο της με τον Άδη, τους ήρωες που κατέβηκαν ζωντανοί στον Άδη –όπως ο Οδυσσέας όπως απεικονίζεται σε ερυθρόμορφο κρατήρα της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας– στις θεότητες και τις άλλες μορφές που συνδέονται με τον Κάτω Κόσμο, όπως τους καταδικασμένους από τον Δία σε αιώνια τιμωρία. Τέλος, μία άλλη όψη που επίσης παρουσιάζεται στο έπος· την υπόσχεση της ευδαιμονίας στα Ηλύσια Πεδία.

Χρυσό ενεπίγραφο φύλλο μυρτιάς ή δάφνης, τέλος 4ου αι. π.Χ. Από το ανατολικό νεκροταφείο της Πέλλας. Φέρει στικτή επιγραφή σε τρεις στίχους: ΦΕΡΣΕΦΟΝΗΙ ΠΟΣΕΙΔΙΠΠΟΣ ΜΥΣΤΗΣ ΕΥΣΕΒΗΣ. Εφορεία Αρχαιοτήτων Πέλλας. Photo © ΥΠΠΟΑ.

«Ο Βακχικός-Ορφικός Άδης»: Μία τελείως διαφορετική προσέγγιση και αντίληψη του Κάτω Κόσμου που χρωστάει πολλά στις λεγόμενες μυστηριακές λατρείες που άνθησαν από τον 6ο αιώνα π.Χ. και εξής στον ελλαδικό χώρο. Λατρείες όπως του Διονύσου-Βάκχου, της Περσεφόνης και της Δήμητρας αλλά και τα λεγόμενα «ορφικά» δόγματα, πρόσφεραν στους πιστούς τους, δηλαδή στους μύστες, έναν «παράδεισο» προορισμένο μόνο γι’ αυτούς. Το εισιτήριό τους ήταν ένα μικρό έλασμα χρυσού που πάνω του ήταν χαραγμένες οδηγίες για το ταξίδι στον Κάτω Κόσμο ή απλά το όνομα του νεκρού μύστη. Στην ενότητα παρουσιάζεται ο θεός Διόνυσος, η Περσεφόνη, ο Ορφέας καθώς και επιλεγμένα χρυσά ελάσματα των μυστών από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας και τάφους της Μακεδονίας.

Μαρμάρινη βάση επιτύμβιου αγγείου με παράσταση καρπολογίας, 410-400 π.Χ. Από το Μοσχάτο. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Photo © ΥΠΠΟΑ, φωτογράφος Ειρήνη Μίαρη.

«Ο Πλατωνικός Άδης»: Η άποψη του Πλάτωνα για τη ζωή μετά τον θάνατο έχει διατυπωθεί σε πολλά από τα έργα του, αλλά εικονογραφείται καλύτερα στην Πολιτεία. Ο φιλόσοφος πρέσβευε ότι η ψυχή που είναι αθάνατη είναι εγκλωβισμένη μέσα στο θνητό σώμα και στόχος της είναι να απεγκλωβιστεί, να περάσει μία σειρά μετενσαρκώσεων ώσπου να μπορέσει να επιτύχει το τέλειο και να ενωθεί με την ουράνια ενέργεια.

Male bust (Dionysos? Plato? Dionysos-Plato? Priapus?). Bronze. 49—25 BCE. Naples, National Archaeological Museum. Origin: Herculaneum, Villa of the Papyri, 18 Apr. 1759.

Μια μοναδική χάλκινη προτομή που βρέθηκε στη βίλλα των παπύρων του Herculaneum, γνωστή ως Διόνυσος-Πλάτων, απεικονίζει με τον πλέον εύληπτο τρόπο τη μείξη και ανταλλαγή μεταξύ των διαφόρων φιλοσοφικών και θρησκειολογικών ρευμάτων της αρχαιότητας.

Πού και πότε

Ελεφαντοστέινο πλακίδιο από διακόσμηση νεκρικής κλίνης που εικονίζει Μαινάδα, 325-300 π.Χ. Από τάφο της Μεθώνης. Εφορεία Αρχαιοτήτων Πιερίας. Photo © ΥΠΠΟΑ.

Διάρκεια έκθεσης: 11 Δεκεμβρίου 2014 – 8 Φεβρουαρίου 2015. Χώρος: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Μέγαρο Σταθάτου, Βασ. Σοφίας & Ηροδότου 1 (τηλ.: 2107228321-3). Ωράριο λειτουργίας: Δευτέρα, Τετάρτη, Παρασκευή, Σάββατο: 10.00-17.00, Πέμπτη: 10.00-20.00, Κυριακή: 11.00-17.00, Τρίτη κλειστά. Ξεναγήσεις (με το εισιτήριο του μουσείου): Σάββατο και Κυριακή: 11.30 και 14.00.

Πολύχρωμα φωτεινά… νεύρα. Stain every nerve

To «ταξίδι» της αφής μέσα από φθορίζοντα χρώματα αποκαλύπτουν οι επιστήμονες του EMBL. A bundle of nerves that relays information from touch receptors on the skin to the spinal cord and ultimately the brain, imaged with the new technique. Credit: EMBL/L.Castaldi

Εντυπωσιακές εικόνες από τα νεύρα που «φωτίζονται» κάθε φορά που αγγίζουμε κάτι αποκαλύπτουν οι ερευνητές του Ευρωπαϊκού Εργαστηρίου Μοριακής Βιολογίας (EMBL), με τη βοήθεια μιας νέας απεικονιστικής μεθόδου.

Όπως αναφέρουν με δημοσίευσή τους στην επιθεώρηση «Nature Methods» η τεχνική SNAP-tagging – που αφορά στην πρωτεΐνη SNAP και μέχρι σήμερα χρησιμοποιούνταν για τη μελέτη κυτταρικών καλλιεργειών – δοκιμάστηκε επιτυχώς για πρώτη φορά στη μελέτη των αισθητήριων νεύρων ζωντανών ποντικιών. Η συγκεκριμένη μέθοδος επιτρέπει στους επιστήμονες να «σημάνουν» σημεία τα οποία υπό άλλες συνθήκες δεν θα ήταν σε θέση να διακρίνουν, προσφέροντας έτσι πολύτιμη βοήθεια κατά τη μελέτη της περίπλοκης δομής των ιστών.

«Βουτιά» στις αισθήσεις

Οι ειδικοί κατάφεραν να παρατηρήσουν για πρώτη φορά με τόση ακρίβεια τα «παρακλάδια» του νεύρου, με κόκκινο χρώμα. “This is my favorite image – we’d never seen anything like this until we used this technique,” says Heppenstall. “It shows that free nerve endings [red] in the skin split into an incredible number of branches.” IMAGE: EMBL/S. MORLEY

Στις εικόνες που παρουσιάζουν οι επιστήμονες εμφανίζονται τα νεύρα, οι υποδοχείς της αφής και θύλακες από το τρίχωμα των ποντικιών με φθορίζοντα χρώματα, αποκαλύπτοντας έναν νέο, καινοτόμο κόσμο της μικροσκοπίας.

The nerves (red) that branch into a ‘basket’ of endings around the base of each hair (thick blue line), in unprecedented detail. Credit: EMBL/Laura Castaldi

«Λεπτεπίλεπτες δομές όπως π.χ. τα νεύρα τα οποία περιβάλλουν τον θύλακα μιας τρίχας στο δέρμα, είναι πλέον ορατά. Πλέον μπορούμε να τα δούμε ξεκάθαρα κάτω από το μικροσκόπιο» εξηγεί ο επικεφαλής της μελέτης δρ Πάουλ Χέπενσταλ.

Previous approaches using labels that relied on antibodies had difficulty penetrating the skin. Credit: EMBL/Rahul Dhandapani

Με σκοπό να μελετήσουν το «ταξίδι» της αφής ενός ποντικιού, οι ερευνητές πραγματοποίησαν τη δοκιμή τους σε γενετικά τροποποιημένα πειραματόζωα, τα κύτταρα των οποίων παρήγαγαν πρωτεΐνη SNAP. Χρησιμοποίησαν ακόμα τεχνητές χρωστικές ουσίες, ικανές να διαπεράσουν το «φράγμα» του δέρματος και να ξεχωρίζουν από την εικόνα του δέρματος υπό συνθήκες φθορισμού.

Researchers can now use custom-made artificial labels, obtaining much more detailed images of the skin’s nerves. Credit: EMBL/Fernanda de Castro Reis

Οι χρωστικές αυτές, σε ρόλο «φάρου» προσδένονται σε συγκεκριμένες χημικές δομές, στις οποίες γαντζώνονται σαν μικροσκοπικές άγκυρες. Στην προκειμένη περίπτωση περιείχαν μια χημική ουσία που προσδενόταν στην πρωτεΐνη SNAP, με αποτέλεσμα οι ερευνητές να είναι σε θέση να τις παρακολουθούν κάτω από το μικροσκόπιο.

Στόχος του Χέπενσταλ είναι η εφαρμογή της συγκεκριμένης μεθόδου για την καταγραφή της δραστηριότητας μεμονωμένων νευρώνων. Όπως εξηγεί ο ίδιος, θα μπορούσε π.χ. προκαλώντας κάποιο ερέθισμα στο δέρμα του πειραματόζωου ή μέσω της αλλαγής θερμοκρασίας, να παρακολουθήσει το «ταξίδι» της πληροφορίας μέσω του αισθητηριακού νεύρου, στο νευρικό «δίκτυο» για να καταλήξει τέλος στον εγκέφαλο.