Arts Universe and Philology

Arts Universe and Philology
The blog "Art, Universe, and Philology" is an online platform dedicated to the promotion and exploration of art, science, and philology. Its owner, Konstantinos Vakouftsis, shares his thoughts, analyses, and passion for culture, the universe, and literature with his readers.

Πέμπτη 26 Μαρτίου 2015

Μικρές Κυρίες. Small Ladies

Δύο από τις έντεκα γυάλινες χάντρες σε σχήμα γυναικείας μορφής που εκτίθενται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. 14ος-13ος αι. π.Χ. Έκθεση Μυκηναϊκών Αρχαιοτήτων, αίθουσα 4, προθήκη 31 (Αρ. ευρ. Π 2286). Φωτογραφία: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο/Γ. Πατρικιάνος, Μ. Κοντάκη.

Σε κάθε αίθουσα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου υπάρχουν εκθέματα που μπορεί να διαφύγουν την προσοχή του επισκέπτη, «κρυμμένα» στο πλήθος των αντικειμένων της έκθεσης. Μερικές φορές χρειάζεται να κοιτάξουμε από κοντά κάτι για να μας αποκαλυφθεί η ομορφιά, η γοητεία του, αλλά και η σημασία που είχε για την κοινωνία και τον πολιτισμό της εποχής του. Το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, θέλοντας να εμπλουτίσει την επικοινωνία με το κοινό, φέρνει στο προσκήνιο μη προβεβλημένα εκθέματα των προϊστορικών και ιστορικών χρόνων.

Στο κείμενο που ακολουθεί η δρ Ελένη Κωνσταντινίδη-Συβρίδη, αρχαιολόγος στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και επιμελήτρια της Συλλογής Προϊστορικών, Αιγυπτιακών, Κυπριακών και Ανατολικών Αρχαιοτήτων του Μουσείου, παρουσιάζει ένα χρυσό περίαπτο και έντεκα γυάλινες χάντρες, σε σχήμα γυναικείας μορφής, από την Έκθεση των Μυκηναϊκών Αρχαιοτήτων (Αίθουσα 4, Προθήκη 31, περίαπτο: Αρ. ευρ. Π 2946, χάντρες: Αρ. ευρ. Π 2286).

Μορφές και «πορτρέτα» Μυκηναίων στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Η προθήκη 31 στην Έκθεση Μυκηναϊκών Αρχαιοτήτων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Με τα βέλη δηλώνεται η θέση των εκθεμάτων. Φωτογραφία: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο/Γ. Πατρικιάνος, Μ. Κοντάκη.

Στην προθήκη 31 της Μυκηναϊκής Αίθουσας, ανάμεσα σε κοσμήματα από χρυσό, πολύχρωμους ημιπολύτιμους λίθους, κεχριμπάρι, γυαλί και φαγεντιανή, εκτίθενται ένα μικροσκοπικό χρυσό κόσμημα λαιμού (περίαπτο) και έντεκα γυάλινες χάντρες, σε σχήμα γυναικείας μορφής. Τα αντικείμενα αυτά ανήκαν σε πλούσιες Μυκηναίες του 14ου ή 13ου αι. π.Χ. και, μαζί με άλλα κοσμήματα και πολυτελή σκεύη, τις συντρόφευσαν στην τελευταία τους κατοικία.

Γυάλινες χάντρες σε σχήμα γυναικείας μορφής. 14ος-13ος αι. π.Χ. Έκθεση Μυκηναϊκών Αρχαιοτήτων, αίθουσα 4, προθήκη 31 (Αρ. ευρ. Π 2286). Φωτογραφία: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο/Γ. Πατρικιάνος, Μ. Κοντάκη.

Οι κυρίες της λιλιπούτειας «γυναικοπαρέας», ύψους μόλις 2 εκατοστών, αποδίδονται όρθιες σε μετωπική στάση, φορούν μακριά φούστα και έχουν τα χέρια λυγισμένα μπροστά στο στήθος. Δυστυχώς, λόγω της μικρής κλίμακας αλλά και της φθοράς του υλικού, δεν διακρίνονται άλλες λεπτομέρειες, εκτός από το σχεδόν πτηνόμορφο πρόσωπο σε κάποιες από αυτές.

Χρυσό περίαπτο του 14ου-13ου αι. π.Χ. Έκθεση Μυκηναϊκών Αρχαιοτήτων, αίθουσα 4, προθήκη 31 (Αρ. ευρ. Π 2946). Φωτογραφία: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο/Γ. Πατρικιάνος, Μ. Κοντάκη.

Το χρυσό περίαπτο, όμως, μας προσφέρει περισσότερες πληροφορίες: η γυναίκα, ύψους 2,5 εκατοστών, κρατάει μπροστά στο γυμνό στήθος της κοσμηματοθήκη (πυξίδα) και φοράει μακριά, πτυχωτή φούστα, χαρακτηριστική για την εποχή. Λεπτομέρειες όπως το περιδέραιο και το κόσμημα (διάδημα) της κεφαλής, οι κοτσίδες, η πυξίδα και οι πτυχώσεις της φούστας έχουν αποδοθεί με λεπτή κοκκίδωση.

Το πρόσωπο με τα σκληρά, αρρενωπά χαρακτηριστικά και τα δυσανάλογα μεγάλα μάτια έρχεται σε αντίθεση με τη λεπτή επεξεργασία του συνόλου. Πιθανότατα αυτό δεν απηχεί την αδυναμία του καλλιτέχνη και θα μπορούσε να αποδοθεί σε μία γενικότερη αδιαφορία της εποχής για τα πορτρέτα μικρής κλίμακας. Επιπλέον, η μορφή ίσως φορούσε προσωπείο (μάσκα), όπως και οι γυάλινες μορφές, επιτρέποντάς μας μια κλεφτή ματιά σε κάποια μυκηναϊκή τελετουργία.

Χρυσό περίαπτο του 14ου-13ου αι. π.Χ. (πίσω όψη). Έκθεση Μυκηναϊκών Αρχαιοτήτων, αίθουσα 4, προθήκη 31 (Αρ. ευρ. Π 2946). Φωτογραφία: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο/Γ. Πατρικιάνος, Μ. Κοντάκη.

Τα μαλλιά της μικρής κυρίας φαίνεται να συγκρατούνται στην κορυφή του κεφαλιού με δίχτυ ή κόσμημα, ενώ στην πλάτη της πέφτουν τρεις κοτσίδες, από τις οποίες η μεσαία, πιο μακριά, καταλήγει στη μέση της. Το χώρισμα των μαλλιών σε τρεις κοτσίδες είναι τυπικό χτένισμα της εποχής, σε απεικονίσεις κυρίως θρησκευτικού/τελετουργικού χαρακτήρα, όπως φαίνεται τόσο από γυναικεία και ανδρικά ειδώλια, όσο και από αναπαραστάσεις σε σφραγιστικά δακτυλίδια.

Τετάρτη 25 Μαρτίου 2015

Ο Μπουκόφσκι για τις γάτες, τον έρωτα και τη λογοκρισία. Charles Bukowski’s book on cats to show his gentler side

Ανέκδοτα κείμενα του αμερικανού προκλητικού συγγραφέα φωτίζουν τρυφερά την προσωπικότητά του. Three new books of unpublished work will show another side to the late writer, including a surprising love of cats, which he described as 'my teachers'.

Πρόσωπο τραχύ, βλογιοκομμένο. Βλέμμα βαρύ, γέλιο ανησυχητικό. Παιδική ηλικία τραυματική. Τσιγάρο στο χέρι. Δίπλα, ποτά. Γύρω, γυναίκες. Ένας αλητόβιος, ένα ρεμάλι, ένας περιθωριακός. Η εικόνα του συγγραφέα, αυθεντική ή εν μέρει επιτηδευμένη, είναι η εικόνα που σχηματίζουμε για τους χαρακτήρες του. Και κάπως έτσι, ο Τσαρλς Μπουκόφσκι (1920-1994), ο ποιητής και πεζογράφος, ο συγγραφέας βιβλίων γνωστών με τίτλους εντεινόμενης προκλητικότητας (ΓυναίκεςΕρωτικές ιστορίες καθημερινής τρέλαςΣημειώσεις ενός πορνόγερου), παγιώθηκε στην εικόνα του ροκ συγγραφικού ειδώλου, του ασυμβίβαστου, του άναρχου.

Τρία νέα βιβλία, στα οποία δημοσιεύεται ανέκδοτο υλικό, με σκέψεις για τις γάτες και αφορισμούς για τον έρωτα, η αλληλογραφία του με εκδότες και επιμελητές καθώς και η επανέκδοση του αυτοβιογραφικού πεζογραφήματος Τοστ Ζαμπόν δίνουν τώρα μια σφαιρικότερη, και όπως φαίνεται τρυφερότερη, εικόνα του εξεγερμένου συγγραφέα είκοσι ένα χρόνια μετά τον θάνατό του.

Charles Bukowski … ‘The more cats you have, the longer you live.’

«Αν νιώθεις άσχημα, κοίτα τις γάτες και θα νιώσεις καλύτερα, γιατί αυτές ξέρουν ότι όλα είναι ακριβώς όπως είναι. Η ζωή δεν έχει εκπλήξεις. Οι γάτες το ξέρουν», γράφει. «Είναι σωτήρες οι γάτες. Όσο πιο πολλές έχεις, τόσο πιο πολύ θα ζήσεις. Αν έχεις εκατό γάτες, θα ζήσεις δέκα φορές περισσότερο από όσο θα ζούσες αν είχες δέκα. Κάποια μέρα θα το ανακαλύψουν αυτό, και οι άνθρωποι θα έχουν χίλιες γάτες ο καθένας και θα ζουν για πάντα. Είναι πραγματικά εξωφρενικό».

A collection of previously unpublished work by the ‘laureate of American lowlife’ will display his love of all things feline.

Όπως αποκαλύπτουν οι εκδότες του, του οίκου Canongate, στον βρετανικό Guardian, ο βαρύς Μπουκόφσκι δεν ήταν απλώς ένας γατοπατέρας, όπως ίσως είχαμε αντιληφθεί από σχετικά του ποιήματα και πεζά. Ήταν και θεωρητικός περί γατών. Στον τόμο On Cats (Περί γατών), που θα κυκλοφορήσει τον προσεχή Οκτώβριο, γράφει: «Στην επόμενη ζωή μου θέλω να είμαι γάτα. Να είμαι αραχτός είκοσι ώρες τη μέρα και να περιμένω πότε θα έρθουν να με ταΐσουν, γλείφοντας τον πισινό μου». Ο βιογράφος του σημειώνει ότι, όταν έπιασε μερικά λεφτά στα χέρια του, πήρε ένα σπίτι στα προάστια κι έζησε εκεί με τη γυναίκα του και ένα τσούρμο γάτες και συγκινούνταν, στα γεράματα, πολύ από τις γάτες. «Είναι καλό να έχεις γάτες γύρω σου», υποστήριζε. Γιατί, είπαμε, οι γάτες θα μας σώσουν.

Ο τόμος Περί γατών θα ακολουθήσει την έκδοση της αλληλογραφίας του Μπουκόφσκι με επιστολές προς τον εκδότη του που αφορούν την τέχνη της συγγραφής, οι οποίες θα κυκλοφορήσουν τον Ιούλιο, μαζί με την επανέκδοση του Τοστ ζαμπόν και θα ακολουθήσει ο τόμος On Love (Περί έρωτος), όπως αρμόζει, τον Φεβρουάριο. Στον τελευταίο, ο συγγραφέας μιλάει για τον έρωτα «με πολλή ειλικρίνεια και λέει αλήθειες», λένε οι εκδότες.

Ο τόμος της αλληλογραφίας περιλαμβάνει απορριπτικές επιστολές που είχε λάβει ο Μπουκόφσκι στα νεανικά του χρόνια και επιστολές που αντάλλασσε αργότερα με τον περίφημο Τζον Μάρτιν, ιδιοκτήτη του οίκου Black Sparrow Press, τον επιμελητή και εκδότη που τον ανέδειξε. Σε μία από αυτές, με αφορμή την απαγόρευση της συλλογής διηγημάτων του Ερωτικές ιστορίες καθημερινής τρέλας από μια βιβλιοθήκη στην Ολλανδία με το επιχείρημα ότι ορισμένες ιστορίες ήταν σαδιστικές, φασιστικές και ομοφοβικές, ο Μπουκόφσκι σχολιάζει: «Η λογοκρισία είναι το εργαλείο εκείνων που νιώθουν την ανάγκη να αποκρύψουν την πραγματικότητα από τον εαυτό τους και από τους άλλους. Είναι ανίκανοι να αντιμετωπίσουν την πραγματικότητα, και δεν μπορώ να νιώσω θυμό γι' αυτούς, μονάχα μια θλίψη αποκρουστική. Κάποια στιγμή, καθώς μεγάλωναν, οι άνθρωποι αυτοί ταμπουρώθηκαν απέναντι σε κάθε στοιχείο της ύπαρξής μας. Τους δίδαξαν να κοιτάζουν μόνο προς μια κατεύθυνση ενώ στη ζωή υπάρχουν πολλές κατευθύνσεις». Και καταλήγει:«Μακάρι όλοι μαζί να γίνουμε καλύτεροι».

Το αληθινό πρόσωπο του Αλή Πασά. The true face of Ali Pasha

Ο Αλή Πασάς, στη λίμνη του Βουθρωτού, Απρίλιος 1819. Λεπτομέρεια από λιθογραφία του Λουί Ντουπρέ, (Louis Dupré) 1825.

Αν η φράση «Πασάς στα Γιάννενα» έχει σήμερα τη σημασία της καλοζωίας και της ξεγνοιασιάς, στα τέλη του 18ου - αρχές του 19ου αιώνα η αναφορά της και μόνο μπορούσε να προκαλέσει τρόμο σε χιλιάδες ανθρώπους. Γιατί ο Αλή Πασάς των Ιωαννίνων, ο επονομαζόμενος και Λέων της Ηπείρου, δεν ήταν ούτε σαν τους άλλους ανθρώπους ούτε καν σαν άλλους ηγεμόνες. Ο μισός ελλαδικός χώρος ταρασσόταν συθέμελα όταν εκείνος θύμωνε. Οι εχθροί του δεν έβρισκαν έλεος, αλλά ούτε και οι φίλοι. Ακόμη και η Υψηλή Πύλη στην Κωνσταντινούπολη τον υπολόγιζε και τον φοβόταν, ενώ στην Ευρώπη γεννιόταν ο θρύλος του.

Massue d'Ali Pacha de Janina (1741?-1822) Pièce du Musée national historique de Grèce exposée à l'Institut et musée Voltaire de Genève (Suisse).

«Ο μοναδικός κολοσσός που έχει ο 19ος αιώνας να αντιπαραθέσει στον Ναπολέοντα Βοναπάρτη είναι ο Αλή Πασάς των Ιωαννίνων» έγραφε ο Βίκτωρ Ουγκό το 1829. «Ο Αλή Πασάς είναι το ρομαντικότερο τέρας που γέννησε η Ιστορία και μία από τις ωραιότερες φρικαλεότητες που γέννησε η φύση» είχε προφθάσει να γράψει ο γάλλος δημοσιογράφος Ζορζ Χόφμαν το 1822. Ένα συναρπαστικό μυθιστόρημα η ζωή του, που δεν ιστορήθηκε μόνο σε γραπτά κείμενα αλλά και μέσα από εκατοντάδες απεικονίσεις-πορτρέτα του ίδιου και των ανθρώπων που βρέθηκαν κοντά του.

Paul Emil Jacobs, "Ali Pasha and his favorite mistress (or wife) Kira Vassiliki", 1848.

Εξόντωσε τους Σουλιώτες, έπνιξε την Κυρα-Φροσύνη, σχεδίασε τη δολοφονία του πεθερού και του γαμπρού του, έμαθε στους Έλληνες αρματολούς να πολεμάνε. Η ζωή του ήταν πολυτάραχη, η εξουσία του ευρύτατη, η σταδιοδρομία του αιματηρή και η πτώση του εκκωφαντική. Ποιος όμως ήταν στην πραγματικότητα ο Τεπελενλής Αλής, πασάς των Ιωαννίνων; Σήμερα για πρώτη φορά η αλήθεια ξεπροβάλλει πίσω από τον μύθο του χάρη στη δημοσίευση του προσωπικού του αρχείου.

Επίσκεψη στον Αλή Πασά. Σχέδιο με υδατοχρώματα του W. Haygarth.

Χίλια τετρακόσια εξήντα εννέα ελληνόγλωσσα έγγραφα από το συρτάρι του Αλή Πασά δημοσιοποιούνται για πρώτη φορά στο σύνολό τους, στην τετράτομη έκδοση του Αρχείου του, που φωτίζει σε βάθος μια από τις σπουδαιότερες περιόδους της ελληνικής ιστορίας. Επιστημονικός υπεύθυνος και σχολιαστής, ένας από τους κορυφαίους ιστορικούς της μεταπολεμικής Ελλάδας, ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος, ο οποίος μας παρουσιάζει με αδρές γραμμές και τον χαρακτήρα του Τεπελενλή.

Το υλικό

Ο ιστορικός Βασίλης Παναγιωτόπουλος με τη συνεργασία των Δημήτρη Δημητρόπουλου και Παναγιώτη Μιχαηλάρη μετέγραψαν τα 1469 έγγραφα που βρίσκονται στο Αρχείο Αλή Πασά, στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, τα σχολίασαν, και επιμελήθηκαν το υλικό των τεσσάρων αυτών τόμων. Και δίνουν -κι όχι μόνο στους ιστορικούς- ένα γοητευτικό, πλούσιο και ενδιαφέρον ανάγνωσμα που διαφωτίζει «ένα κεντρικό πρόσωπο, θεσμικά και γεωγραφικά, στην πιο καίρια στιγμή της ελληνικής ιστορίας».

Ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος χαρακτηρίζει όσα περιέχονται σ' αυτούς τους τέσσερις τόμους σαν «ένα ορυχείο που έχει μέσα πολύτιμα μέταλλα». Δεν είναι τα μόνα έγγραφα που σχετίζονται με τον Αλή Πασά. Είναι όμως αυτά που βρέθηκαν στην έδρα του. Και το σημαντικό είναι πως είναι γραμμένα στην ελληνική γλώσσα. Ένα αρχείο που αρχικά περιήλθε στα χέρια του Κωνσταντινουπολίτη λόγιου Ιωάννη Χώτζη και κατόπιν στον Αιγυπτιώτη Δαμιανό Κυριαζή απ' όπου και έφτασε στις συλλογές της Γενναδείου Βιβλιοθήκης. Ένα υλικό που στη δεκαετία του 1930 είχε εξάψει τη φαντασία κάποιων Αθηναίων λογίων, οι οποίοι φαντάζονταν ότι περιείχε απίστευτα μυστικά, που θα απαντούσαν σε μεγάλα ερωτήματα της ελληνικής ιστορίας.

Η καθημερινότητα

Seymour Stokes Kirkup, Ali Pasha of Janina, c. 1809.

Ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος μας προσγειώνει. «Τα έγγραφα του Αλή Πασά είναι όλη η καθημερινότητά του, οι σχέσεις του με τα ανώτερα κλιμάκια εξουσίας, και είναι σπουδαίες μαρτυρίες για πράξεις και γεγονότα της ζωής του. Μέσα από την αλληλογραφία με απεσταλμένους του στην Κωνσταντινούπολη, έχουμε για πρώτη φορά μια πρωτογενή πληροφόρηση για τις σχέσεις του με την Υψηλή Πύλη. Διαφαίνονται οι σχέσεις του με τους γιους του, και ιδιαίτερα με τον Βελή. Περιέχονται επίσης κάποια μεμονωμένα έγγραφα που επανατοποθετούν στον χρόνο ιστορικά γεγονότα, για τα οποία μέχρι σήμερα είχαμε άλλη ενημέρωση

Ali Pasha and Kira Vasiliki, 19th century. (English School 1806-1835).

Όπως το έγγραφο που δείχνει ότι η κυρα-Φροσύνη δεν θανατώθηκε το 1801, όπως γνωρίζαμε, αλλά αργότερα, μια που στο αρχείο του Αλή Πασά βρέθηκε επιστολή που της απευθύνεται με χρονολογία 1803!

Ο Αλή Πασάς. Έγχρωμη χαλκογραφία του J. Cartwright.

Για μένα το σημαντικότερο είναι ότι παρακολουθούμε -όχι κάθε μέρα, αλλά συστηματικά- μια ομαλή ροή της εξουσίας, την καθημερινότητά της, τα γεγονότα και τις επιδιώξεις ενός πανίσχυρου προσώπου. Όλα έχουν μια θέση σ' αυτό που είναι ο ίδιος και το σύστημά του. Αυτό κυρίως μας δίνει το αρχείο του. Είναι συνοριακός πασάς και συνομιλεί με τέσσερις μεγάλες δυνάμεις. Εν τέλει είναι ένα κεντρικό πρόσωπο της ελληνικής ιστορίας στα τέλη του 18ου αιώνα, και στις πρώτες δεκαετίες του 19ου, λίγο πριν την ελληνική Επανάσταση», συμπληρώνει ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος.

Προσωπογραφία του Αλή Πασά. 1820

Η Επανάσταση του 1821 πόσο υπάρχει σ' αυτό το αρχείο, τον ρωτάμε; «Δεν φτάνει στην ελληνική Επανάσταση, διότι ήδη από το 1820 αποκηρύσσεται από την Πύλη και αρχίζει η πολιορκία του. Ο προσεκτικός αναγνώστης όμως θα βρει ισχυρές ενδείξεις για τη σχέση του με την ελληνική επανάσταση μέσω της νεόκοπης ρωσοφιλίας του. Ο Αλή Πασάς είχε καταλάβει ότι κάτι γίνεται, αντελήφθη ότι μέσα ήταν οι Ρώσοι (που στην πραγματικότητα ήταν οι Έλληνες της Ρωσίας) και προσπάθησε να αποκτήσει με τους Ρώσους κάποιες επαφές που όμως δεν ευδοκίμησαν», μας εξηγεί ο Βασ. Παναγιωτόπουλος.

Ληστής και ηγεμόνας

Ο Αλή Πασάς των Ιωαννίνων, κατά τη διάρκεια κυνηγίου στη λίμνη του Βουθρωτού, τον Μάρτιο του 1819. Του Louis Dupré.

«Εφέντι μου, ετούτη είναι όλη φουκαράδς και δεν έχουν προτον ψομί να φαν και θέλα πεθάνουν από την πήναν…»

Eugène Delacroix, A standing man wearing Greek Souliot costume, 1820-1863.

Από τους βασικούς αρχηγούς της πολιορκίας του Σουλίου, ο Μπεκήρ Τζογαδούρης, ζητά στις 8/5/1804 από τον Αλή Πασά να βοηθήσει τους φτωχούς Σουλιώτες που έχουν απομείνει εκεί, δίνοντάς τους δουλειά και έναν παπά «ότι η Ρομέγη χορής παπάν δεν ημπορούν να γκάμουν». 

Johann Nepomuk Geiger, "Ali Pasha's head being presented to the Ottoman Sultan Mahmud II", 1860.

Ο Αλή Πασάς είναι 54 χρόνων τότε, και θα ζήσει άλλα 18 ως τα 72 του, οπότε θα δολοφονηθεί το 1822 με εντολή του Σουλτάνου Μαχμούτ Β΄, πάνω στο νησάκι της λίμνης των Ιωαννίνων όπου είχε καταφύγει και ζούσε μια απροσδόκητη και τρυφερή σχέση με την Κυρα-Βασιλική.

Η ερωτική εξομολόγηση του Αλή στη Φροσύνη. Ελαιογραφία του Charles Louis Muller, 1870, Μουσείο Καλών Τεχνών, Λίλλη (πηγή: «Αλή Πασάς, από Λήσταρχος ηγεμόνας» του Αναστάσιου Παπασταύρου). 

Σε εκείνα τα νερά, είχε διατάξει το 1804 να θανατωθούν με πνιγμό η Γιαννιώτισσα Κυρα-Φροσύνη -μια επώνυμη αρχόντισσα της πόλης- και 17 ακόμα γυναίκες με το πρόσχημα του άσεμνου βίου.

Μνημείο του Αλή Πασά στη γενέτειρα του (Τεπελένι). The statue of Ali Pasha in Tepelene.

Αλβανός μουσουλμάνος, γεννημένος στο Τεπελένι (οικισμό του Μπερατίου), από οικογένεια δραστήριων και διεκδικητικών τοπικών μπέηδων, πατέρας τριών γιων (Βελή, Μουχτάρ και Σαλήχ), ο Αλής διορίστηκε πασάς (περιφερειακός διοικητής) των Ιωαννίνων το 1788. Από τις αρχές του 19ου αιώνα είχε υπό τον έλεγχό του όλη σχεδόν την ηπειρωτική Ελλάδα νότια από το Δυρράχιο (εκτός από την Αττική), καθώς και την Πελοπόννησο, ενώ παράλληλα επεκτεινόταν και προς το Ιόνιο. Στα μάτια των πολλών, ήταν δηλαδή ο κύριος υπερασπιστής του δυτικού τμήματος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο ίδιος, ωστόσο, γνωρίζοντας -όπως σημειώνει ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος-, ότι λόγω της καταγωγής του δεν θα μπορούσε ποτέ να παίξει στην κεντρική σκηνή της οθωμανικής πολιτικής, οραματιζόταν μια δική του κληρονομική ηγεμονία εντός της αυτοκρατορίας, κάτι που δεν κατάφερε τελικά να κάνει.

Φιρμάνι του Αλή Πασά, 1810, γραμμένο σε δημοτική γλώσσα. Όλες οι διαταγές και συμφωνίες του Αλή διατυπώνονταν στην καθουμιλουμένη Ελληνική. A Firman issued by Ali Pasha in 1810, written in vernacular Greek. Ali used Greek for all his courtly dealings.

O Αλή Πασάς ήταν μια προσωπικότητα στα όρια της ιδιοφυΐας αφενός και της νεύρωσης αφετέρου. Όπως προκύπτει από το Αρχείο του και από την Εισαγωγή του Παναγιωτόπουλου, είχε μια πρωτόγονη και ταυτόχρονα επεξεργασμένη πολιτική σκέψη και έντονη λαϊκή συνείδηση που του επέτρεψε να διαχειριστεί αποτελεσματικά τόσο τις πολιτικο-διπλωματικές συνθήκες της εποχής του όσο και τις ατέλειες του οθωμανικού διοικητικού συστήματος. Ήταν από όλους τους πασάδες εκείνος που κατάλαβε καλύτερα τα παιχνίδια των ευρωπαϊκών δυνάμεων και που επικοινωνούσε περισσότερο με τη Δύση -αλληλογραφούσε μάλιστα με τον Ναπολέοντα-, ωστόσο δεν ήταν δυτικόφρων και παρέμεινε παραδοσιακός. 

Το σεράι του Αλή Πασά στα Ιωάννινα. Χαλκογραφία από έκδοση του C. R. Cockerell.

Η υποτιθέμενη ανεξιθρησκία του ήταν μια μορφή συγκάλυψης της επιθετικότητάς του. Στην πραγματικότητα ήταν δεισιδαίμων και αβυσσαλέα καχύποπτος, βίαιος τόσο απέναντι στους χριστιανούς (π.χ. Σουλιώτες) όσο και απέναντι στους ομοθρήσκους του. Και σε μια εποχή κατά την οποία τα αξιώματα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν συνήθως ετήσια, εκείνος κατάφερε να γίνει ο μακροβιότερος πασάς σε ένα πόστο, μένοντας κυρίαρχος στα Ιωάννινα για 33 χρόνια!

Για ποιον λόγο, κύριε Παναγιωτόπουλε, μας ενδιαφέρει σήμερα ο Αλή Πασάς;

Το ορεινό Σούλι Έγχρωμη χαλκογραφία του H.Holland. Αθήνα, Πολεμικό Μουσείο.

Πρώτα πρώτα διότι είναι μια κυρίαρχη φυσιογνωμία της ελληνικής ιστορίας, που έχει σχέση με την Ελληνική Επανάσταση. Όλο το στρατιωτικό και πολιτικό προσωπικό που έλαβε μέρος στον Αγώνα είναι άμεσα ή έμμεσα συνδεδεμένο με τον Αλή Πασά: είτε στην υπηρεσία του όπως ο Ανδρούτσος, ο Καραϊσκάκης, ο Πανουργιάς ή ο Κίτσος Τζαβέλλας και στην αυλή του όπως ο Κωλέττης, ο Βηλαράς, ο Ψαλίδας, είτε ως αντίπαλοί του. Όπως οι Σουλιώτες οι οποίοι εξοντώνονται το 1803 από τον Αλή αλλά επιστρέφουν το 1820 στο Σούλι για να τον στηρίξουν εναντίον των σουλτανικών στρατευμάτων που τον πολιορκούν όταν κηρύσσεται αποστάτης. Σκεφθείτε πως στο ξεκίνημα του Αγώνα, επί 10-11 μήνες ο Αλή και οι Έλληνες συμβαδίζουν, και σε κάποιο βαθμό συνεργάζονται -αν και όχι ρητά- εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της Πύλης, ώσπου ο πανίσχυρος Αλή νικιέται. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι οι Φιλικοί, στο συνθηματικό γλωσσάρι τους τον έλεγαν «Ο Πενθερός».

Ο Αλή έχει όμως ειδικό βάρος και επειδή σχετίζεται με την αναδυόμενη εθνική ιστορία της Αλβανίας, με την ιστορία της φθίνουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας καθώς και με τα διεθνοποιημένα, όπως λέτε, Επτάνησα…

Eugène Delacroix, Two Suliote soldiers by the sea, 1820-1863. 

Φυσικά, διότι είναι περιφερειακός πασάς σε ζωτική περιοχή των ελληνικών χωρών, με ισχυρή αναλογία ορθόδοξου πληθυσμού, ισχυρή ορθόδοξη αλβανική κοινότητα, ισχυρή παρουσία Αλβανών μουσουλμάνων που παρουσιάζουν χαμηλό βαθμό εκτουρκισμού (είναι ελληνόφωνοι/αλβανόφωνοι), μια περιοχή που παράλληλα δέχεται μεγάλη εισροή ιδεών του Διαφωτισμού. 

Joseph Cartwright, Views in the Ionian Islands, 1824. 

Επίσης διότι βρίσκεται σε επαφή με τα Ιόνια Νησιά σε μια εποχή όπου εναλλάσσονται εκεί τέσσερις διαδοχικές ηγεμονίες (Βενετία, Γαλλία, Ρωσία, Αγγλία), άρα το πασαλίκι του γίνεται δίαυλος για τη συνάφεια με τη Δύση. Τέλος επειδή την ώρα που η αυτοκρατορία μοιάζει να μην είναι σε θέση να διαχειριστεί την εξουσία, εκείνος γίνεται από τους πλέον χαρακτηριστικούς εκφραστές σεπαρατιστικών (χωριστικών) λύσεων που προσβλέπουν στον ρεφορμισμό (μεταρρύθμιση) του σουλτανικού καθεστώτος. Στο τέλος βέβαια, η δική του λύση θα αποδειχθεί αναποτελεσματική και το μόνο αντίπαλο μοντέλο που θα αποδώσει θα είναι εκείνο που θα στηριχθεί στις εθνικές κοινότητες. Η λύση δηλαδή που εκπροσωπούν η σερβική και η Ελληνική Επανάσταση.

Στην υπηρεσία του Αλή Πασά συναντάμε ορισμένα πρόσωπα που θα παίξουν ηγετικό ρόλο στην Επανάσταση, όπως ο Ανδρούτσος ή ο Καραϊσκάκης. Πώς συμβιβάζονται αυτές οι συμπεριφορές όργανα εξουσίας και στοιχεία αντίστασης;

Θεόφιλος, Ο Καπετάν Ανδρούτσος το 1795

Η υπηρεσία χριστιανών ως φρουρών της υπαίθρου είναι από παλιά γνωστή στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αυτοί είναι οι αρματολοί που ο λαός τους δέχεται κυρίως επειδή κυνηγάνε τους ληστές. Ο Αλή Πασάς έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στον θεσμό, τον αναβάθμισε και με την πολιτική του διαίρει και βασίλευε, χρησιμοποίησε δεξιοτεχνικά ορισμένες από τις ομάδες των ορεινών περιοχών (της Στερεάς κυρίως και της Ηπείρου) για τη δημιουργία δικής του τοπικής επιρροής. Όταν όμως ξεσπά η Επανάσταση, ο Αλή Πασάς βρίσκεται υπό διωγμόν από την Υψηλή Πύλη και οι αρματολοί, εν μέρει ή σταδιακά, αποδεσμεύονται από την επιρροή του και προσχωρούν στην εθνική εξέγερση. Ωστόσο, σε σχέση με άλλες ομάδες όπως οι κοτζαμπάσηδες ή ο κλήρος, εκείνοι αμφιταλαντεύτηκαν περισσότερο απ΄ όλους ως προς τη βαθύτερη ιδεολογική τους ένταξη. Ήταν όμως τόσο απαραίτητοι για να υπάρξει ένοπλη αντίσταση στην αυτοκρατορία, ώστε οι άλλες ομάδες ανέχονταν τις αδυναμίες τους.

Είναι ο Αλή Πασάς ο πρόδρομος της αλβανικής αφύπνισης;

Charles Robert Cockerell, Albanian Palikars in pursuit of an enemy, c. 1809 – 1863.

Αυτό υποστηρίζεται από μερίδα της αλβανικής ιστοριογραφίας, και είναι μια επιβίωση των ρομαντικών ιδεών για τη συγκρότηση των βαλκανικών ταυτοτήτων. Ο Αλή είναι ένας Αλβανός, μουσουλμάνος, Οθωμανός πασάς αλλά δεν φαίνεται να είχε ποτέ δράση εθνοτικού τύπου. Δεν έδειξε ποτέ καμία ιδιαίτερη εύνοια προς τους αλβανικούς ή αλβανόφωνους πληθυσμούς, ούτε προκύπτει από πουθενά καμία φροντίδα του για την ανάδειξη μιας ιδιαίτερης αλβανικής κουλτούρας. Αντίθετα απεχθανόταν ιδιαίτερα τους αλβανικής καταγωγής τοπικούς μουσουλμάνους ηγεμονίσκους και τις ανυπότακτες κοινότητες.

Στη σχολική ιστορία το Σούλι εμφανίζεται ως πρόδρομος της ελληνικής εξέγερσης κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Τι μαθαίνουμε γι” αυτό, από το Αρχείο του Αλή Πασά;

Souliotes in traditional costume. Sketch by Eugène Delacroix 1824 - 1825; Louvre Museum, France.

Οι Σουλιώτες ήταν μια ανυπότακτη ορεινή κοινότητα, στηριγμένη στη δύναμη των όπλων, που ζούσε από την έμμεση ή άμεση εκμετάλλευση των γειτονικών πληθυσμών. Από τη στιγμή λοιπόν που ο Αλή Πασάς ήθελε να επεκτείνει την κυριαρχία του σε όλη την περιοχή, δεν μπορούσε να ανεχτεί τοπικούς θύλακες μη ελεγχόμενης εξουσίας· γι' αυτό επιδίωξε με τέτοια επιμονή τη φυσική τους εξόντωση. Από το Αρχείο του μαθαίνουμε όλη τη διαδικασία της πολιορκίας του Σουλίου και τη σταδιακή αποδυνάμωση της άμυνας των Σουλιωτών, περισσότερο από κούραση και διάσπαση της εσωτερικής συνοχής τους παρά από κλασικού τύπου προδοσία, όπως κατά καιρούς έχει γραφτεί.

Επιχείρηση αρετής με θύμα την Κυρα-Φροσύνη

Ο Αλής στα γόνατα της Βασιλικής, χαρακτικό του Αλεξάντρ-Μαρί Κολέν (1829). Τους χώριζαν 50 χρόνια αλλά μόνο στην αγκαλιά της μπορούσε να γαληνέψει.

Η πράξη που προσδιορίζει αμετάκλητα τα όρια και τον χαρακτήρα της ηγεμονίας του Αλή Πασά στα Γιάννινα είναι το αποτρόπαιο έγκλημα, η δολοφονία της Κυρα-Φροσύνης και ακόμα δεκαεπτά γυναικών, στο πλαίσιο μιας «επιχείρησης αρετής». Η θανάτωσή τους με πνιγμό, με μια απλή απόφαση του Πασά, χωρίς κανενός είδους άλλη νομιμοποίηση μας γυρίζει πίσω στην καρδιά του οθωμανικού συντηρητισμού και είναι μια πράξη – τομή σ' αυτήν την πόλη του Διαφωτισμού. 

Φροσύνη και Μουχτάρ, λιθογραφία Σωτηρίου Χρηστίδη (πηγή: «Αλή Πασάς, από Λήσταρχος ηγεμόνας» του Αναστάσιου Παπασταύρου).

Πέρα από τη μυθολογία που την περιβάλλει για την υποτιθέμενη σχέση της με τον Μουχτάρ Πασά, γιο του Αλή, ή για το δαχτυλίδι της γυναίκας του που βρέθηκε στα χέρια της, η Ευφροσύνη, σύζυγος εμπόρου και μητέρα δύο παιδιών αντιπροσωπεύει με τα ντυσίματά της, τα γλέντια της, τις παρέες και την ανεξαρτησία της ένα νέο ήθος που εγκαθίσταται στα Γιάννινα. Ένα ήθος «ευρωπαϊκό», που απειλεί να υπονομεύσει την ιερή τάξη των πραγμάτων και να διασπάσει τον παραδοσιακό ιστό. Αυτό είναι που δεν μπορεί να αποδεχθεί ούτε η πόλη στο σύνολό της (εξ ου και η κατοπινή σιωπή) ούτε βέβαια και ο Αλή Πασάς.

Πηγή: Άρθρο της Μικέλας Χαρτουλάρη για την εφημερίδα «Τα Νέα».


Κωστής Παπαγιώργης, Το (ανύπαρκτο) κρυφό σχολειό

Θεόδωρος Βρυζάκης, Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ευλογεί την σημαία της επανάστασης, 1865.

Σήκωσε το λάβαρο ο Παλαιών Πατρών Γερμανός; Υπήρξε ή δεν υπήρξε το κρυφό σχολειό; Σύνολο το Έθνος διερωτάται και αναμένει απάντηση για να δει τι θα κάνει. Οι ιστορικοί –με γλωσσοδέτη και συγκαταβατική γενικολογία–, οι παπάδες –πάντα στο κάτω παραθύρι και φωνή από τα βάθη του 19ου αι.–, οι παρατρεχάμενοι με άρες μάρες κουκουνάρες.

 Νικόλαος Γύζης, Το κρυφό σχολειό, ελαιογραφία, 1885/86.

Πέρα από την προφανή παρωδία, είναι βέβαιο ότι τα 9/10 του πληθυσμού γνωρίζουν για το ’21 ό,τι έμαθαν στο δημοτικό και στο λύκειο. Τότε παραδίδονται τα μεγάλα «ιστορικά» διδάγματα, οπότε, ό,τι εγκολπωθεί ο μαθητής ή ο έφηβος, το κρατάει ισοβίως. Ξεχνιέται μήπως το συγκινητικό ποιημάτιο: «Απ’ έξω μαυροφόρα απελπισιά / πυκνής σκλαβιάς χειροπιαστό σκοτάδι / και μέσα στη θολόκλειστη εκκλησιά / την εκκλησιά που παίρνει κάθε βράδυ / την όψη του σχολειού[…]»; 

François-Émile de Lansac, Episode of the siege of Missolonghi, 1827.

Το καθεστώς του οθωμανού κατακτητή-σφαγέα ήταν απαραίτητο στην ιδεολογία του νεοπαγούς κρατιδίου -για όλα έφταιγε ο «τούρκος», κατά συνέπεια ο αλυτρωτισμός θα θεράπευε τις πληγές του Γένους που έγινε Έθνος εν μια νυκτί, και θα το οδηγούσε στα μεγάλα πεπρωμένα του. Σε περιόδους κρίσης η ιστορική αλήθεια δεν κάνει καλό. Πώς να διδάξουν στα παιδιά οι διδάσκαλοι του ελεύθερου Έθνους ότι η Επανάσταση δεν έγινε αυθόρμητα άλλα επεβλήθη έξωθεν; Στη μυστικοσυνέλευση της Βοστίτσας, για παράδειγμα, όταν ο Φλέσσας κατέφθασε αρειμάνιος, ο Παλαιών Πατρών Γερμανός απάντησε: «Πού όπλα; Πού χρήματα; Πού στόλος εφωδιασμένος; Οποίον αρχηγόν έχωμεν δια να αντιπαλαίση το τρομερώτατον θηρίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας; Το περισσότερον πλήθος των λαών δεν γνωρίζει πώς γεμίζονται τα όπλα!» Αντί τούτου προτιμήθηκε η ανύψωση του λαβάρου κ.λπ. Το «καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή / παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή» προεβλήθη ως μυστικός κωδικός των πληθυσμών. 

Peter von Hess, Commander Panagiotis Kephalas raising the Greek flag in Tripolitsa after the successful siege.

Δεν είχαν όμως έτσι τα πράγματα. Οι εγγλέζοι ιστορικοί παρατηρούν ότι το ρωμαίικο εκείνη την εποχή ήταν οικονομική αυτοκρατορία. Απλούστατα διότι είχε στα χέρια του το εμπόριο της Ανατολικής Μεσογείου. Όσο για την Οθωμανική Αυτοκρατορία, δεν είχε μόνο τον δικό μας απελευθερωτικό πόλεμο να αντιμετωπίσει. Πολεμούσε με τη Ρωσία, είχε την απειλή της Περσίας, και βέβαια κατά τόπους εξεγέρσεις από Σερβία, ηγεμονίες, Ουγγαρία, Ήπειρο, Κρήτη, Συρία, Αίγυπτο κ.λπ. Οι τούρκοι ιστορικοί σχεδόν αγνοούν τα «μεγάλα συμβάντα» της δικής μας Επανάστασης.

Από Παρασκευή έως Κυριακή έσφαζαν γυναικόπαιδα. Το άλογο του Κολοκοτρώνη, σύμφωνα με περιγραφή του ίδιου δεν πάταγε γη από τα πτώματα, που είχαν στρωθεί. («Διήγησις συμβάντων της ελληνικής φυλής από τα 1770 έως τα 1836. Υπαγόρευσε Θεόδωρος Κωνσταντίνου Κολοκοτρώνης», σελ. 82).

Σημειώνουν πάντως την άγρια σφαγή στην Τριπολιτσά, την οποία αποσιωπούμε εμείς – πάντα για ευνόητους λόγους.

Η συγγραφή νέων ιστορικών αναγνωσμάτων δεν είναι βέβαια αθώα. Υπακούει σε έξωθεν πάλι ντιρεκτίβες οι οποίες συνοψίζονται στο απλό συμπέρασμα: ας τελειώνουμε με την κενή ηρωολογία και την εθνικιστική λογοκοπία. Τι θα γίνει όμως με το κοινό φρόνημα που διαπλάστηκε δυο αιώνες τώρα και δεν ξεριζώνεται με καμιά παναγία; Η εκπαίδευση, με άλλα λόγια, καλείται να παραδεχθεί ότι επί 170 χρόνια ψευδολογούσε με άλλοθι την εθνική συνοχή.  

Αιμίλιος Προσαλέντης, Η υποδοχή του Μιαούλη στην Ύδρα. Λάδι.

Και δεν είναι βέβαια το «κρυφό σχολειό» το διαφιλονικούμενο ζήτημα. Εκείνο που προέχει είναι η «αφανής Ιστορία» του τόπου που πρέπει να γίνει γνωστή. Το παράδειγμα της Ύδρας είναι καίριο. Με αμιγώς αρβανίτικο πληθυσμό, αυτό το λιμάνι που πλούτισε από το ναυτεμπόριο χωρίς να έχει ούτε έναν Οθωμανό στο έδαφός του, καθικέτευσε τον Καπουδάν Πασά να αποσταλεί ένας διοικητής διότι «ο τόπος δεν τιμονιάζεται». Όσο για το σχολείο –που κανείς δεν το απαγόρευε– ο δάσκαλος που θα αναλάμβανε να διδάξει τα υδραιόπουλα όφειλε πρώτα να μάθει την αρβανίτικη διάλεκτο, για να διδάξει κατόπιν την ελληνική γλώσσα. Οι Υδραίοι ήταν αναλφάβητοι. Ο Μιαούλης όχι μόνο δεν ήξερε να βάλει την υπογραφή του αλλά μπέρδευε τα άρθρα και έλεγε «ο γυναίκας μου»…

Το Ελληνικόν Φροντιστήριον Τραπεζούντος, ή «Φάρος της Ανατολής» όπως χαρακτηρίστηκε, ήταν σχολείο της ελληνικής ομογένειας της Τραπεζούντας. Το σχολείο αυτό άρχισε να λειτουργεί κατά τους πρώτους αιώνες της οθωμανικής αυτοκρατορίας δεν ήταν όμως σε περίοπτη τάξη πλην όμως ήταν το μοναδικό σ΄ όλη τη περιοχή. Με το χρόνο όμως άρχισε και η αναγνώρισή του όπου και ονομάστηκε Φροντιστήριο. Σ΄ αυτό συνετέλεσαν περισσότερο οι Ηγεμόνες της Μολδοβλαχίας Μουρούζες και Υψηλάντες όπου στις αρχές του 18ου αιώνα, ενθυμούμενοι την καταγωγή τους, άρχισαν να το επιχορηγούν οικονομικά για την γενικότερη ανύψωσή του. Το όνομα Φροντιστήριο φέρεται να έλαβε περί το 1682. Το κτίριο του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας, αρχές 20ου αιώνα.

Όποιος πλήρωνε, είχε σχολείο. Απλώς το σχολείο, φανερό πάντα, δεν ήταν είδος πρώτης ανάγκης. Επειδή λοιπόν τα λίγα κολλυβογράμματα τα ήξεραν οι ιερείς, εύκολα ταυτίστηκε η εκκλησία και το μοναστήρι με το σχολειό. Μόνο στον Μοριά υπήρχαν 2.400 ιερείς. Να μην ξεχνάμε και την άποψη που ήθελε τα μοναστήρια «κυψέλες άχρηστων κηφήνων».

Η Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης ήταν ένα λαμπρό μορφωτικό ίδρυμα της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης. Αρχικά ξεκίνησε ως ένα μικρό σχολείο με το όνομα "Σχολείο του Χριστού" το 1717 όταν διευθυντής του ήταν ο Ιθακήσιος Ιερόθεος Δενδρινός. Αργότερα μετονομάστηκε κατά σειρά "Ευαγγελικόν Σχολείον", "Ευαγγελικόν Φροντιστήρίον" κ.λπ. μέχρι στις αρχές του 19ου αιώνα που ονομάστηκε "Ευαγγελική Σχολή", όπου μ΄ αυτό το όνομα παρέμεινε περισσότερο γνωστή. Το κύριο κτίριο της Σχολής λίγο πριν την Μικρασιατική Καταστροφή (1922).

Ο νεοέλλην πολίτης, όποιος κι αν είναι, θα πρέπει να καταλάβει ότι αν δεν κινήσει λιγάκι το χεράκι του προκοπή δε βλέπει. Τα φανερά σχολεία ήταν πάρα πολλά, τόσα πολλά που αν τα μάθει –υπάρχουν πολλά βιβλία περί τούτου– θα μείνει κεχηνώς. Κεχηνώς επίσης θα μείνει αν επιτέλους διαπιστώσει ότι η υπόδουλη χώρα δεν τελούσε υπό καθεστώς «τόνα χτύπαε τ’ άλλο από την απελπισιά», αλλά ότι πλησιάζοντας στην Επανάσταση είχε δικαιώματα, λαϊκό πολιτισμό, άρχοντες, πλούτο, διανοούμενους, μεγάλους αξιωματούχους στην Πύλη, και βέβαια ότι η Εκκλησία αποτελούσε έναν πανίσχυρο «παρακρατικό οργανισμό», όπως γράφουν οι ιστορικοί.

Αυτό που κατέστησε τη χώρα άλυτο γρίφο είναι το πού επιτέλους ανήκει. Είναι χώρα της Ανατολής; Χαμένο μέλος της ευρωπαϊκής οικογένειας; Βαλκανικό κρατίδιο με όλα τα συμπαρομαρτούντα; Κληρονόμος του μεγαλύτερου πολιτισμού; Ιστορικό λάθος; 

Του Κωστή Παπαγιώργη.
Πηγή: www.lifo.gr