Παράλληλοι κόσμοι, παράλληλες ζωές. Parallel Worlds, Parallel Lives

Ο αφηρημένος κβαντικός κόσμος, ο οποίος περιγράφεται από μία εξελισσόμενη κυματοσυνάρτηση, περιέχει εντός αυτού έναν τεράστιο αριθμό από παράλληλες κλασικές ιστορικές πορείες, οι οποίες συνεχώς διαχωρίζονται και συγχωνεύονται, καθώς κι έναν αριθμό από κβαντικά φαινόμενα που δεν έχουν κλασική περιγραφή. Η ύπαρξη άλλων Συμπάντων δεν είναι επιστημονική φαντασία, αλλά μία άμεση συνέπεια των κοσμολογικών παρατηρήσεων. Υπάρχει, άραγε, ένα αντίγραφό σας που διαβάζει αυτό το άρθρο; Ένα πρόσωπο που δεν είσαστε εσείς, αλλά ζει σ’ έναν πλανήτη που λέγεται “Γη”, σε ένα άλλο ηλιακό σύστημα; Η ζωή αυτού του προσώπου είναι ως τώρα ίδια με τη δική σας από κάθε άποψη; Μήπως αυτός ή αυτή, τώρα αποφασίζει να σταματήσει να διαβάζει αυτό το άρθρο, ενώ εσείς συνεχίζετε να το διαβάζετε; Η ιδέα για ένα δικό σας αντίγραφο μοιάζει παράξενη και απίθανη, αλλά φαίνεται ότι θα πρέπει να συμφιλιωθούμε μαζί της, γιατί υποστηρίζεται από επιστημονικά δεδομένα.

Ο φυσικός Μαξ Τέγκμαρκ (Max Tegmark) όταν παρακολουθούσε το μάθημα της κβαντικής μηχανικής, ως φοιτητής στο Μπέρκλεϊ, διδάχτηκε πολλά χρήσιμα τεχνικά εργαλεία, ωστόσο δεν πήρε ποτέ απάντηση στα καυτά κβαντικά ερωτήματα που τον βασάνιζαν. Είναι ασυνεπής η κβαντική μηχανική; Καταρρέει όντως η κυματοσυνάρτηση; Αν ναι, πότε; Αν όχι, τότε γιατί δεν βλέπουμε τα πράγματα ταυτοχρόνως σε δυο θέσεις, και από πού προέρχεται η τυχαιότητα και η πιθανότητες της κβαντικής μηχανικής;

Hugh Everett III (1930–1982) was the first physicist who proposed the many-worlds interpretation (MWI) of quantum physics, which he termed his "relative state" formulation. The Many Worlds theory basically gives physicists permission to think of the entire universe as quantum mechanical, which breaks away from how physicists had been thinking since about 1900, dividing the universe into two different worlds: the indeterministic microscopic world, where elementary particles fly around, and the deterministic macroscopic world, which is the world of our experience, where objects are large, where cause and effect are linked, referred to as the “classical” world in physics.

Είχε ακούσει ότι το 1957 ο μεταπτυχιακός φοιτητής του Πρίνστον, Χιου Έβερετ ο τρίτος (Hugh Everett III), είχε διατυπώσει μια πραγματικά ριζοσπαστική πρόταση η οποία περιλάμβανε τα παράλληλα σύμπαντα, και ήταν περίεργος να μάθει λεπτομέρειες. Ωστόσο, η ιδέα αυτή αγνοήθηκε γενικά και σπανίως διδασκόταν. Αν και γνώριζε κάποιους που είχαν ακούσει γι’ αυτήν, κανείς δεν είχε διαβάσει τη διδακτορική διατριβή του Έβερετ. Η διατριβή του Έβερετ βρισκόταν θαμμένη σε ένα βιβλίο που τα αντίτυπά του είχαν εξαντληθεί. Στη βιβλιοθήκη  υπήρχε μόνο μια απελπιστικά συντομευμένη εκδοχή, στην οποία δεν γινόταν καμία ρητή αναφορά στην ιδέα των παράλληλων συμπάντων. Όμως οι έρευνές του απέδωσαν καρπούς τον Νοέμβριο του 1990, όταν κατάφερε τελικά να βρει αυτό το σπάνιο βιβλίο. Όπως μάλλον του άρμοζε, το εντόπισε σ’ ένα κατάστημα του Μπέρκλεϊ που ειδικεύεται σε ριζοσπαστικές δημοσιεύσεις, ανάμεσα σε τίτλους όπως Ο «τσελεμεντές» του αναρχικού.

Η διατριβή του Έβερετ τον έστειλε στα ουράνια. Αισθάνθηκε σαν να είχε ξεκολλήσει τα λέπια από τα μάτια του. Ξαφνικά όλα έβγαζαν νόημα! Ο Έβερετ έβρισκε ενοχλητικά ακριβώς τα ίδια πράγματα που ενοχλούσαν και τον Τέγκμαρκ, αλλά αντί να τα παρατήσει, προχώρησε, διερεύνησε πιθανές πιθανές λύσεις και ανακάλυψε κάτι αξιοπρόσεκτο. Όταν έχεις μια ριζοσπαστική ιδέα, είναι πολύ πιο εύκολο να πεις στον εαυτό σου, «Μα φυσικά, αυτό είναι αδύνατο να δουλεύει», και να την εγκαταλείψεις. Ωστόσο, αν το σκεφτείς λίγο ακόμη και αναρωτηθείς «Γιατί ακριβώς δεν μπορεί να δουλέψει;», αρχίζεις να διαπιστώνεις ότι αγωνίζεσαι για μια λογικά ορθή απάντηση. Και τότε ενδεχομένως οδεύεις προς κάτι σημαντικό.

Ποια ήταν λοιπόν η ριζοσπαστική ιδέα του Έβερετ; Η διατύπωσή της είναι απίστευτα απλή: Η κυματοσυνάρτηση δεν καταρρέει ποτέ. Μα ποτέ!

Δηλαδή η κυματοσυνάρτηση που περιγράφει το Σύμπαν μας απλώς μεταβάλλεται διαρκώς, αιτιοκρατικά, και διέπεται από την εξίσωση του Σρέντιγκερ ανεξαρτήτως του αν λαμβάνουν χώρα παρατηρήσεις ή όχι. Έτσι η εξίσωση του Σρέντιγκερ δεσπόζει χωρίς «εάν» ή «αλλά». Αυτό σημαίνει ότι μπορούμε να σκεφτούμε τη θεωρία του Έβερετ σαν μια «Λάιτ Κβαντική Μηχανική»: να πάρουμε δηλαδή την εκδοχή της θεωρίας που συναντάμε στα εγχειρίδια και απλώς να αφαιρέσουμε το αξίωμα που μιλάει για την κατάρρευση της κυματοσυνάρτησης και τις πιθανότητες.

Ο Τέγκμαρκ ξαφνιάστηκε επειδή, σύμφωνα με τις φήμες που κυκλοφορούσαν, ο Έβερετ διατύπωνε παράλογα πράγματα, όπως τα παράλληλα σύμπαντα, και το ότι το Σύμπαν μας χωρίζεται σε παράλληλα σύμπαντα μόλις υλοποιήσουμε μια παρατήρηση. Ακόμη και σήμερα πολλοί φυσικοί εξακολουθούν να πιστεύουν ότι αυτό ακριβώς υπέθετε ο Έβερετ. Διαβάζοντας όμως την διατριβή του διαπιστώνει κανείς πως η άποψε αυτή διαστρεβλώνει τη θεωρία του Έβερετ. Όλοι οι φυσικοί έχουν άποψη γιαυτή, αλλά κανείς δεν την έχει διαβάσει. Μπορεί κανείς να βρει την διατριβή Έβερετ ΕΔΩ: «The theory of universal wave function»

Σύμφωνα με τις φήμες που κυκλοφορούσαν, ο Έβερετ διατύπωνε παράλογα πράγματα, όπως τα παράλληλα σύμπαντα, και το ότι το Σύμπαν μας χωρίζεται σε παράλληλα σύμπαντα μόλις υλοποιήσουμε μια παρατήρηση. Ακόμη και σήμερα πολλοί φυσικοί εξακολουθούν να πιστεύουν ότι αυτό ακριβώς υπέθετε ο Έβερετ. Η διδακτορική διατριβή του Έβερετ είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα διαστρέβλωσης των πραγμάτων – όλοι οι φυσικοί έχουν άποψη γιαυτή, αλλά κανείς δεν την έχει διαβάσει.

Η ιδέα ότι σε ορισμένες μαγικές στιγμές η πραγματικότητα υφίσταται ένα είδος μεταφυσικού διαχωρισμού σε δυο κλάδους, οι οποίοι στη συνέχεια δεν αλληλεπιδρούν ποτέ, δεν αποτελεί μόνο παραποίηση της ιδέας του Έβερετ, αλλά είναι επίσης ασυνεπής με το αξίωμα του Έβερετ ότι η κυματοσυνάρτηση δεν καταρρέει ποτέ, εφόσον οι επακόλουθες εξελίξεις θα μπορούσαν να προκαλέσουν θεωρητικώς τη συμβολή μεταξύ των κλάδων. Σύμφωνα με τον Έβερετ υπάρχει, υπήρχε και πάντα θα υπάρχει μια μόνο κυματοσυνάρτηση, και μόνο οι υπολογισμοί αποσυγκρότησης, όχι τα αξιώματα, μπορούν να μας πουν πότε η αντιμετώπιση των δυο κλάδων ωσάν αυτοί να είναι ανεξάρτητοι μεταξύ τους αποτελεί καλή προσέγγιση.

Everett in 1955, with Niels Bohr (age 24)

Ο Μαξ Τέγκμαρκ ενθουσιάστηκε με την διατριβή του Έβερετ. Η λογική της ήταν όμορφη: δεν υπέθετε κανένα από εκείνα τα παράλογα πράγματα, όλα όμως έπονταν ως συνέπειες των υποθέσεών του! Με μια πρώτη ματιά φάνταζε τόσο απλή, που φαινόταν ότι δεν θα μπορούσε να δουλέψει. Σε τελική ανάλυση ο Νιλς Μπορ και οι συνεργάτες του ήταν έξυπνοι άνθρωποι και είχαν επινοήσει για κάποιον λόγο την κατάρρευση της κυματοσυνάρτησης – συγκεκριμένα, προκειμένου να εξηγήσουν γιατί τα πειράματα φαίνονταν να έχουν οριστική έκβαση. Όμως ο Έβερετ συνειδητοποίησε κάτι εκπληκτικό: ακόμη κι αν τα πειράματα δεν είχαν οριστική έκβαση, και πάλι θα φαινόταν σαν να είχαν!

Στην εικόνα που ακολουθεί ο Max Tegmark μας εξηγεί πως ο ίδιος αντιλαμβανόταν την ιδέα του Έβερετ, με ένα νοητικό πείραμα, το οποίο ονομάζει «Κβαντικά Τραπουλόχαρτα»:

Σ’ αυτό το νοητικό πείραμα παίρνετε ένα τραπουλόχαρτο με πολύ λεπτές άκρες, το ισορροπείτε όρθιο στο τραπέζι και στοιχηματίζετε 100 δολάρια ότι θα πέσει με την μπροστινή όψη να βλέπει προς τα επάνω. Κλείνετε τα μάτια σας έως ότου ακούσετε το τραπουλόχαρτο να πέφτει, κι έπειτα τ’ ανοίγετε για να δείτε αν κερδίσατε. Σύμφωνα με την κλασική φυσική, το τραπουλόχαρτο θα μείνει στη θέση ισορροπίας για πάντα. Σύμφωνα με την εξίσωση του Σρέντιγκερ θα πέσει σε λίγα δευτερόλεπτα, όσο κι αν προσπαθήσουμε να το ισορροπήσουμε, επειδή σύμφωνα  με την αρχή της αβεβαιότητας του Χάιζενμπεργκ, δεν μπορεί να βρεθεί σε μια συγκεκριμένη θέση (όρθιο) χωρίς να κινείται. Ωστόσο, επειδή η αρχική κατάσταση ήταν συμμετρική ως προς το «δεξιά» και το «αριστερά», το ίδιο θα πρέπει να συμβαίνει και με την τελική κατάσταση. Από αυτό συνεπάγεται ότι πέφτει ταυτοχρόνως και προς τις δυο κατευθύνσεις, και υπάρχει υπέρθεση.

Όταν ανοίγετε τα μάτια σας και κοιτάζετε το χαρτί, ουσιαστικά κάνετε μια παρατήρηση. Έτσι, σύμφωνα με την ερμηνεία της Κοπεγχάγης, η κυματοσυνάρτηση καταρρέει και βλέπετε το τραπουλόχαρτο πεσμένο στο τραπέζι είτε με την μπροστινή ή με την πίσω όψη του, με την πίσω όψη του, με πιθανότητες 50% για κάθε αποτέλεσμα. Όμως τι έχει να μας πει ο Έβερετ; Γι’ αυτόν η παρατήρηση δεν κρύβει τίποτε μαγικό: είναι απλώς μια φυσική διαδικασία  όπως όλες οι άλλες, η οποία ωστόσο χαρακτηρίζεται από τη μετάδοση της πληροφορίας – στην προκειμένη περίπτωση, από το τραπουλόχαρτο στον εγκέφαλό σας. Αν η κυματοσυνάρτηση περιέγραφε ότι το πεσμένο τραπουλόχαρτο βλέπει προς τα επάνω, όλα θα ήταν μια χαρά για εσάς, και το αντίθετο.

Η εξίσωση του Σρέντιγκερ, η οποία αποτελεί έναν από τους ακρογωνιαίους λίθους της κβαντικής φυσικής, περιγράφει τι θα κάνει στο μέλλον ένα σύστημα κβαντικών αντικειμένων όπως άτομα και υποατομικά σωματίδια, βασιζόμενη στην τρέχουσα κατάστασή του. Οι κλασικές αναλογίες αυτής της εξίσωσης είναι ο δεύτερος νόμος του Νεύτωνα και η Χαμιλτονιανή μηχανική, που προβλέπουν πώς θα εξελιχθεί στο μέλλον ένα κλασικό σύστημα σωμάτων με δεδομένη την τρέχουσα κατάστασή του.

Αναπαριστώντας αυτά τα δυο γεγονότα ως καταστάσεις που η εξέλιξή τους καθορίζεται από την εξίσωση του Σρέντιγκερ, θα μπορούσε σχετικά εύκολα να υπολογίσει τι ακριβώς θα συμβεί στην κυματοσυνάρτηση: θα μεταβαλλόταν ώστε τώρα να περιγράφει μια υπέρθεση δυο διαφορετικών διατάξεων των σωματιδίων που συγκροτούν εσάς και το τραπουλόχαρτο – μια διάταξη στην οποία το τραπουλόχαρτο έχει πέσει με την μπροστινή όψη να βλέπει επάνω και εσείς είστε χαρούμενος, και μια στην οποία το τραπουλόχαρτο έχει πέσει με την πίσω όψη να βλέπει επάνω και εσείς είστε απογοητευμένος. Μπορούμε εδώ να κάνουμε τρεις σημαντικές παρατηρήσεις:

1. Το πείραμα θέτει το νου σας σε δυο καταστάσεις ταυτοχρόνως. Πρόκειται για μια μη θανάσιμη εκδοχή του πειράματος με τη Γάτα του Σρέντινγκερ, με εσάς στον ρόλο της γάτας.
2. Οι δύο αυτές καταστάσεις του νου δεν γνωρίζουν απολύτως τίποτε η μια για την άλλη.
3. Η κατάσταση του νου σας συνδέεται με την κατάσταση του τραπουλόχαρτου, έτσι ώστε τα πάντα να είναι συνεπή. (Η κυματοσυνάρτηση δεν περιγράφει κάποια συγκεκριμένη διάταξη των σωματιδίων που συγκροτούν εσάς και το τραπουλόχαρτο κατά την οποία αντιλαμβάνεστε το πεσμένο τραπουλόχαρτο με την μπροστινή όψη επάνω όταν συμβαίνει το αντίθετο).

Η εξίσωση Σρέντιγκερ εγγυάται διαρκώς τη συνέπεια.  Για παράδειγμα, αν ένας απένταρος φίλος σας μπει στο δωμάτιο και σας ρωτήσει πως είστε, η κατάσταση όλων των σωματιδίων (που συνιστούν το τραπουλόχαρτο, εσάς και τον φίλο σας) υπάρχει ως κβαντική υπέρθεση της κατάστασης «μπροστινή όψη κάτω/εσείς λυπημένος/ο φίλος σας συμπονά» και της κατάστασης «μπροστινή όψη επάνω/εσείς χαρούμενος/ο φίλος σας ζητά λεφτά».

Συνδυάζοντας όλα τα παραπάνω, όπως φαίνεται στην παραπάνω εικόνα, ο Έβερετ συνειδητοποίησε πως μολονότι εξακολουθεί να υπάρχει μια κυματοσυνάρτηση και μια κβαντική πραγματικότητα (εντός της οποίας πολλά από τα σωματίδια που συνιστούν το Σύμπαν βρίσκονται ταυτοχρόνως σε δυο θέσεις), στην πράξη μοιάζει σαν το Σύμπαν να έχει χωριστεί σε δυο παράλληλα σύμπαντα! Στο τέλος του πειράματος θα υπάρχουν δυο διαφορετικές εκδοχές σας σε κάθε μία από τις οποίες θα αισθάνεται εξίσου πραγματική όσο και η άλλη, χωρίς όμως να έχει ιδέα για την ύπαρξή της. Με άλλα λόγια, ο διαχωρισμός σε παράλληλα σύμπαντα πραγματοποιείται διαρκώς, ανεβάζοντας το πλήθος των κβαντικών συμπάντων σε πραγματικά ιλιγγιώδες ύψος. Εφόσον αυτός ο διαχωρισμός λαμβάνει χώρα από την εποχή της Μεγάλης Έκρηξης, σχεδόν κάθε εκδοχή της ιστορίας που μπορούμε να φανταστούμε έχει τελικά εκτυλιχθεί σε κάποιο  κβαντικό παράλληλο σύμπαν, με την προϋπόθεση βέβαια να μην παραβιάζει κανέναν φυσικό νόμο.

Ο Έβερετ έδειξε λοιπόν ότι αν η κυματοσυνάρτηση δεν καταρρέει ποτέ, τότε η οικεία πραγματικότητα που αντιλαμβανόμαστε είναι απλώς η κορυφή ενός οντολογικού παγόβουνου, η οποία αποτελεί ένα μικροσκοπικό μέρος της αληθινής κβαντικής πραγματικότητας.

Που βρίσκονται όλα αυτά τα κβαντικά παράλληλα σύμπαντα;

Μπορεί να βρίσκονται ακριβώς μπροστά μας, σε ότι αφορά τον τρισδιάστατο χώρο, αλλά είναι διαχωρισμένα από εμάς σε αυτό που οι μαθηματικοί ονομάζουν χώρο Χίλμπερτ – έναν αφηρημένο χώρο με άπειρες διαστάσεις του οποίου τα δομικά στοιχεία είναι οι κυματοσυναρτήσεις.

Η εκδοχή του Έβερετ για την κβαντική μηχανική απορρίφθηκε και αγνοήθηκε για αρκετό καιρό από την επιστημονική κοινότητα. Άρχισε να γίνεται ξανά δημοφιλής χάρη στον διάσημο θεωρητικό της κβαντικής βαρύτητας Μπράις ΝτεΒίτ (Bryce DeWitt), ο οποίος την ονόμασε ερμηνεία των πολλών κόσμων – μια ονομασία που παγιώθηκε από τότε.

Όταν ο Μαξ Τέγκμαρκ παραπονέθηκε στον Μπράις ΝτεΒίτ, λέγοντάς του ότι του άρεσαν τα μαθηματικά στην θεωρία του Έβερετ, αλλά τον ενοχλούσε πραγματικά το ότι απλώς δεν αισθανόταν να χωρίζεται διαρκώς σε παράλληλες εκδοχές του εαυτού του, ο ΝτεΒίτ του ανέφερε την ερώτηση με την οποία του απάντησε ο ίδιος ο Έβερετ: «Αισθάνεσαι ότι διαγράφεις τροχιά γύρω από τον Ήλιο με ταχύτητα τριάντα χιλιομέτρων το δευτερόλεπτο;»

Όπως ακριβώς η κλασική φυσική προβλέπει ότι περιφερόμαστε γύρω από τον Ήλιο χωρίς να το αισθανόμαστε, έτσι και ο Έβερετ έδειξε ότι η άνευ κατάρρευσης κβαντική φυσική προβλέπει ότι χωριζόμαστε σε παράλληλους κόσμους χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε.

Η περιφρόνηση του έργου του Έβερετ για τουλάχιστον μια δεκαετία, είχε ως αποτέλεσμα να μην μπορεί να βρει δουλειά στον χώρο της φυσικής, τον έκανε πικρόχολο και μονόχνωτο. Κάπνιζε, έπινε πολύ και το 1982 πέθανε από καρδιακή προσβολή, σε ηλικία 51 ετών.

Mark’s mother Nancy and sister Liz sit between young Mark and his father, Hugh Everett.

Ο Μαξ Τέγκμαρκ συναντήθηκε με τον γιο του Έβερετ, Μαρκ Έβερετ (δεν έχει σχέση με τη φυσική – είναι κιθαρίστας, κιμπορντίστας και συνθέτης της ροκ μουσικής), κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων ενός τηλεοπτικού ντοκιμαντέρ με τίτλο «Παράλληλοι κόσμοι, παράλληλες ζωές». Στο ντοκιμαντέρ ο Μαξ Τέγκμαρκ εξηγεί στον Μαρκ Έβερετ, την θεωρία του πατέρα του. Τα παιδιά του Έβερετ, ο Μαρκ και η αδερφή του, δεν είχαν σχεδόν καμιά επαφή με τον μπαμπά τους, παρ’ ότι ζούσαν στο ίδιο σπίτι. Όταν η αδερφή του αυτοκτόνησε, άφησε ένα σημείωμα στο οποίο έλεγε ότι πήγαινε να συναντήσει τον πατέρα της σε ένα παράλληλο σύμπαν.

Δείτε το ντοκιμαντέρ «Παράλληλοι κόσμοι, παράλληλες ζωής» (η συνάντηση Μαρκ Έβερετ και Μαξ Τέγκμαρκ μετά το 26:44)

Στο δικό μας σύμπαν ο Έβερετ απορρίφθηκε από τη μεταπτυχιακή σχολή του Τμήματος Φυσικής του Πρίνστον. Σίγουρα όμως, σε κάποιο άλλο κβαντικό σύμπαν καθιερώθηκε μέσα από την πανεπιστημιακή έδρα του και συνέχισε να ασχολείται με την φυσική κάνοντας κι άλλες ριζοσπαστικές ανακαλύψεις εξίσου αξιοσημείωτες με την πρώτη του…

Πηγές: Max Tegmark, «Το Μαθηματικό Σύμπαν μας», εκδόσεις Τραυλός - physicsgg

Ντίνος Χριστιανόπουλος, «Γεντί Κουλέ»

Το Επταπύργιο (Γεντί Κουλέ) σε καρτ-ποστάλ εποχής.

Απόψε θα σας μιλήσω για το Γεντί Κουλέ, με βάση κάποια παιδικά μου βιώματα αλλά και κατοπινές μου εμπειρίες, που έμμεσα και σπανίως άμεσα με έφεραν κοντά στο μνημείο και ακόμη πιο κοντά στο κάτεργο.

1. Το 1943 ήμουν δώδεκα χρονώ. Είχα ήδη κινδυνεύσει να πεθάνω δύο φορές από πείνα, κι αν τελικά σώθηκα, αυτό το χρωστώ κυρίως στα συσσίτια των κατηχητικών. Εκεί γνωρίστηκα με ένα παιδί από το τρίτο γυμνάσιο, που το έλεγαν Σταύρο, και γίναμε φίλοι. Στο ίδιο συσσίτιο έτρωγε κι ο λίγο μεγαλύτερος φίλος μας Μίμης Μαρωνίτης, αρρώστησε όμως βαριά και δε μπορούσε να έρχεται και να τρώει. Τότε εγώ με τον Σταύρο αποφασίσαμε να πηγαίνουμε το φαΐ του Μίμη κάθε μέρα στο σπίτι του. Αυτό βάσταξε πάνω από χρόνο. Ξεκινούσαμε απ’ την πλατεία Αγίας Σοφίας, ανεβαίναμε την Αγίας Σοφίας και μετά την Ηροδότου, περνούσαμε τον Άγιο Νικόλαο τον Ορφανό και την πλατεία Καλλιθέας και βγαίναμε στην οδό Ιφικράτους 7, που ήταν το σπίτι του Μίμη, ένα φτωχικό τουρκόσπιτο με καφάσια. Το σπίτι αυτό ήταν λίγο πιο κάτω από τον πύργο του Τριγωνίου, που τότε ακόμα τον λέγαμε Εφταπύργιο, γιατί δεν ξέραμε πως Εφταπύργιο έλεγαν τις φυλακές του Γεντί Κουλέ, που βρίσκονταν ακόμα πιο πάνω.

Η Πόλη, Η Άνω Πόλη, Τα Τείχη και τα Κάστρα. Από το αρχείο του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης του Δήμου Θεσσαλονίκης.

Ο Σταύρος κάθονταν στον εντός Επταπυργίου συνοικισμό, κοντά στους Αγίους Αναργύρους. Εγώ καθόμουν στην οδό Αγίου Δημητρίου και ανέβαινα όλη αυτή την ανηφόρα, για να κάνουμε παρέα. Αφού αφήναμε το φαΐ στο σπίτι του Μίμη, συνεχίζαμε το δρόμο μας ως το σπίτι του φίλου μου, όπου παίζαμε στην αυλή του. Το σπίτι ήταν σχεδόν κολλητό με το κάστρο, κι από τότε άρχισε να με κυριεύει η γοητεία των βυζαντινών τειχών.

Η ζωή στον εντός Επταπυργίου συνοικισμό — εν μέρει παλιό τούρκικο κι εν μέρει προσφυγικό — δεν ήταν και τόσο ευχάριστη. Εντύπωση μου έκανε που, σε όλα τα σπίτια, αντί για τζάμια στα παράθυρα είχαν χαρτόνια. Ρώτησα να μάθω, και μου είπαν πως κάθε πρωί γίνονταν εκτελέσεις λίγο πιο πάνω απ’ τις φυλακές κι ότι απ’ τις ομοβροντίες τραντάζονταν τα σπίτια κι έσπαναν τα τζάμια. Οι άνθρωποι είχαν αγριέψει και τα νεύρα πολλών είχαν γίνει σμπαράλια. Άλλοι πάλι είχαν γίνει ταγματασφαλίτες που μαζεύονταν στο Κουλέ Καφέ, απ’ όπου φοβόσουνα ακόμη και να περάσεις.

Μια δραματική εικόνα από τις εκτελέσεις του Εμφυλίου πίσω από το Επταπύργιο. Οι πρώτες στιγμές μετά το παράγγελμα «πυρ» του εκτελεστικού αποσπάσματος…

Η φρίκη των εκτελέσεων είχε επηρεάσει όλη την περιοχή. Έβρισκες σε πολλούς μια βαναυσότητα που δεν τη συναντούσες πουθενά αλλού. Τη βαναυσότητα αυτή την είδα και μέσα στο ίδιο το σπίτι του φίλου μου: ο αδελφός του, λίγο μεγαλύτερός μας και πρώιμο αντράκι, που όλη τη μέρα κάθονταν κάτω από ένα δέντρο κι έπαιζε μπουζούκι, ήταν τόσο θηριώδης, που έδερνε και τον φίλο μου αλλά και τους ίδιους τους γονείς του. Ίσως δεν ήταν μόνο θέμα χαρακτήρα• ίσως οφείλονταν και στην κτηνωδία που κυριαρχούσε στα πέριξ του Γεντί Κουλέ εκείνη την εποχή.

Αυτή υπήρξε η πρώτη και έμμεση γνωριμία μου με το Γεντί Κουλέ• η πρώτη φαρμακερή γεύση.

Μια συντροφιά καταδικασθέντων σε θάνατο στο Γεντί Κουλέ. Από αριστερά, Δημήτρης Βούρδας, Μανόλης Αναγνωστάκης, Γιώργος Αποστολίδης και (μπροστά) Βασίλης Ζέρβας.

2. Το 1950-1951 έκανα παρέα με τη Λούλα Αναγνωστάκη και την ξαδέρφη της, Νατάσα Κασιμάτη. Η Λούλα τότε έγραφε ποιήματα και σενάρια, δεν ήταν όμως ακόμη γνωστή στους φιλολογικούς κύκλους. Αντίθετα, πολύ γνωστός ήταν ο αδελφός της, ο ποιητής Μανόλης Αναγνωστάκης, που τον θαύμαζα πολύ απ’ τα ποιήματά του — είχε τυπώσει κιόλας το σημαντικότερο έργο του, τις «Εποχές», 1, 2 και 3 — αλλά δεν τον είχα γνωρίσει ακόμα. Και πώς να τον γνώριζα, αφού ήταν στη φυλακή; Είχε συλληφθεί ως επικίνδυνος κομμουνιστής, είχε αρνηθεί να αποκηρύξει την ιδεολογία του και είχε περάσει από στρατοδικείο, που τον καταδίκασε δις εις θάνατον. Τότε τον είχαν κλεισμένο στο Γεντί Κουλέ. Η οικογένειά του έκανε ό,τι μπορούσε για να τον σώσει, και για το σκοπό αυτό φαγώθηκε όλη η προίκα της Λούλας. Το 1950 είχα βγάλει την πρώτη μου ποιητική συλλογή «Εποχή των ισχνών αγελάδων» και η Λούλα βρήκε τον τρόπο να στείλει τα ποιήματά μου στον Μανόλη, στη φυλακή. Ο Μανόλης, με τον ίδιο τρόπο, κατάφερε να μου στείλει ένα γράμμα αλογόκριτο, ενθουσιασμένος από τα ποιήματά μου. Αυτό με συγκίνησε πολύ. Έτσι άρχισε μια «παράνομη» επαφή μου μαζί του, μέσω βέβαια της Λούλας — και να φανταστεί κανείς πως αυτό ήταν κάτι πολύ επικίνδυνο και για τους τρεις μας• η λογοκρισία ήταν πιο άγρια για τους πολιτικούς κρατούμενος. Κι όμως η Λούλα τα κατάφερε μια χαρά, προφανώς λαδώνοντας κάποιους. Τέλος, το 1954, ύστερα από υπεράνθρωπες ενέργειες της οικογένειας, ο Αναγνωστάκης βγήκε από τη φυλακή, αφού δυο φορές μετατράπηκε η ποινή του, κι αμέσως έφυγε για σπουδές στη Σουηδία, απ’ όπου συνέχισε να μου στέλνει μερικές κάρτες. Έφυγε και η Λούλα στην Αθήνα, κι έτσι προσωρινά χαθήκαμε.

Αυτή ήταν η δεύτερη εμπειρία μου από το Γεντί, και μάλιστα αρκετά επικίνδυνη.

Η Πορτάρα για την είσοδο στις φυλακές Γεντί Κουλέ (Αρχείο Σπύρου Παπαϊωάννου)

3. Πέρασαν χρόνια. Το 1968, επί χούντας, έτυχε να έχω έναν φίλο, που ως ποινικός κρατούμενος, δοκίμασε κι αυτός τη γλύκα της φυλακής. Του συμπαραστάθηκα όσο μπορούσα, οκτώ ολόκληρα χρόνια. Όταν ήταν κλεισμένος στις Νέες Φυλακές, μου έστειλε μερικούς στίχους του και με παρακάλεσε να τους μελοποιήσω. Αμέσως τους μελοποίησα και τα βράδια τριγυρνούσα στην Κασσάνδρου τραγουδώντας το τραγούδι μας, κι ο φίλος με άκουγε από μέσα και έπαιρνε κουράγιο. Στις Νέες Φυλακές τα πράγματα ήταν κάπως πιο μπόσικα, και μου επιτρέπονταν να τον επισκέπτομαι. Όταν όμως τον πήγαν στο Γεντί Κουλέ, εκεί τα βρήκαμε μπαστούνια. Τότε συνεννοήθηκα με τη μητέρα του (ο πατέρας του δεν ήθελε ούτε ν’ ακούσει γι’ αυτόν) και πήραμε σημείωμα απ’ τον εισαγγελέα, κι έτσι μπόρεσα και πάλι να τον επισκέπτομαι.

Γεντί Κουλέ, εσωτερική άποψη

Στο Γεντί Κουλέ, η πρώτη μου επίσκεψη ήταν συγκλονιστική. Έρευνα στις σακούλες με τα τρόφιμα, ανακρίσεις («ποιος είσαι και τι τον έχεις»), κλίμα καχυποψίας και χαφιεδισμού, μαζί με ηθικολογίες και επιτιμήσεις («αφού είστε συγγενείς, πώς τον αφήσατε να γίνει κλέφτης») κτλ. Ακόμη χειρότερο απ’ τους ανθρώπους ήταν το περιβάλλον. Το βαρύ μεσαιωνικό κάτεργο, με τις αλλεπάλληλες βαριές σιδερένιες πόρτες, οι σκοτεινοί φύλακες με τα «μελιτζανιά», οι διαδοχικές εξευτελίσεις μέχρι να δεις τον άνθρωπό σου, ο στενός και παγερός χώρος των επισκέψεων, όπου ο φυλακισμένος στεκόταν πίσω από μια πυκνή σίτα και δεν τον διέκρινες καθόλου, άκουγες μόνο τη φωνή του που ήταν σα να έβγαινε από βαθύ τάφο, κι έπρεπε να μιλάς μπροστά στο βλοσυρό φύλακα τα δυο τρία λεπτά που κρατούσε το επισκεπτήριο — όλα αυτά τα έζησα έναν ολόκληρο χρόνο. Ήταν μια τραγωδία και για τους δυο μας, που δέχτηκα να την υποστώ για να του δώσω λίγο κουράγιο. Το χειμώνα, με βοριά και με βροχή, η απόσταση από τους Αγίους Αναργύρους ως το Εφταπύργιο ήταν σωστό μαρτύριο. Τέλος, τον έστειλαν στις Αγροτικές Φυλακές Κασσάνδρας, όπου η μία μέρα λογαριάζεται διπλή. Τελικά βγήκε λίγο μετά το πέσιμο της χούντας.

Yedi Kule (Ισπανοεβραίϊκο, Θεσσαλονίκης) - David Saltiel

Όλη αυτή η περιπέτεια μου ενέπνευσε μερικά τραγούδια, μεταξύ των οποίων και δύο για το Γεντί Κουλέ. Προπάντων με έκανε να ζήσω σχεδόν από κοντά τις ζοφερές συνθήκες της ζωής των φυλακισμένων. Αυτή ήταν η τρίτη και χειρότερη εμπειρία μου από το απαίσιο Γεντί.

[…]

Βασανιστήρια στο Γεντί Κουλέ το 1903;

5. Εφέτος, ύστερα από πρόσκληση του αρχιτέκτονα Φίλιππου Ωραιόπουλου, μπόρεσα να επισκεφθώ όλο το Επταπύργιο, όπου ο εκλεκτός φίλος είχε τη καλοσύνη να μας ξεναγήσει, εμένα και τη Βάνα Χαραλαμπίδου. Γυρίσαμε όλο το φρούριο, τις επάλξεις, μπήκαμε μέσα στα καλοδιατηρημένα κτίρια των φυλακών και τα παράσπιτα, είδαμε τη διαμοιρασμένη αυλή με τους μεσότοιχους, καθώς και το εκκλησάκι του Αγίου Ελευθερίου, που το έχτισαν οι ίδιοι οι κρατούμενοι με πρωτοβουλία ενός έγκλειστου παπά πριν το 1920. Τι να σας πω! Και το μνημείο και οι φυλακές, έτσι βουβά που τα αντίκριζα, χωρίς τα μαραζιασμένα κορμιά των φυλακισμένων, δε μου έλεγαν τίποτα. Περιδιαβαίναμε τα τοπία του ανθρώπινου πόνου αλλά η έλλειψη παραστάσεων και εμπειρίας δεν με βοηθούσε• το αποτέλεσμα ήταν πενιχρό. Ακόμη και το δέος του χώρου δεν ήταν όσο θα το περίμενα εντυπωσιακό. Και σκέφτηκα, τι καλά που έκανα και δεν πήγα στις πολιτιστικές εκδηλώσεις του Επταπυργίου το 1989! Είναι φοβερό να απολαμβάνει κανείς την ψυχαγωγία σε τόπους βασανιστηρίων και προθαλάμους εκτελέσεων. Αλλά και η μετατροπή αυτών των χώρων σε μουσείο θα είχε κάτι το παγερό. Τέλος, η εξαφάνισή τους από το πρόσωπο της γης (για τη δήθεν ανάδειξη του βυζαντινού μνημείου) θα ισοδυναμούσε με έγκλημα. Κι αφού με παίδεψε πολύ η σκέψη για το μέλλον του Επταπυργίου, κατέληξα στην απόφαση να προτείνω να γίνει πτωχοκομείο. Όχι θέατρα και θεάματα, αλλά πτωχοκομείο. Να απαλύνομε όσο μπορούμε τον ανθρώπινο πόνο εκεί που σακατεύτηκαν οι άνθρωποι από την τυραννία.

Με τις σκέψεις αυτές αποχαιρέτησα εκείνη τη μέρα το Επταπύργιο και, όταν έγινε η γνωστή ημερίδα για το μέλλον του μνημείου, έκανα την πρότασή μου για τη μετατροπή του σε πτωχοκομείο. Μα κανείς δε με άκουσε. Μερικοί αγανάκτησαν, όλοι ήθελαν θέατρα και θεάματα, κανείς δεν ήθελε ούτε ν’ ακούσει για συμπαράσταση στον ανθρώπινο πόνο. Κι αυτό υπήρξε μια απ’ τις χειρότερες εμπειρίες της ζωής μου, πολύ χειρότερες απ’ το θέαμα του μπουντρουμιού, όπου αμπάρωναν ολόκληρο άνθρωπο εκεί που βία βία χωρούσε μόνο μία κότα…

Ντίνος Χριστιανόπουλος, Θεσσαλονίκην, ου μ’ εθέσπισεν… αυτοβιογραφικά κείμενα, Ιανός, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 192-198, 199-200.

Οι Νεάντερταλ έπαιρναν… ασπιρίνη! Dental plaque DNA shows Neanderthals used 'aspirin'

Μυστικά της διατροφής τους αλλά και των θεραπευτικών φυτών που χρησιμοποιούσαν έρχονται για πρώτη φορά στο φως. An analysis of ancient DNA entrapped in Neanderthal dental calculus (calcified dental plaque) has revealed the complexity of Neanderthal behavior, including dietary differences between Neanderthal groups and knowledge of medication. El Sidron Neanderthals taste wild mushrooms, pine nuts and forest moss. Image credit: Abel Grau, CSIC Communication

Οι Νεάντερταλ ήξεραν πώς να χρησιμοποιούν θεραπευτικά φυτά ως παυσίπονα και ενδεχομένως έπαιρναν πενικιλίνη, 40.000 χρόνια πριν την ανακάλυψη των αντιβιοτικών! Αυτό είναι μόνο ένα από τα ευρήματα μιας νέας μελέτης η οποία φέρνει για πρώτη φορά στο φως απρόσμενα μυστικά σχετικά με το παρεξηγημένο αυτό ανθρώπινο είδος. Αναλύοντας DNA από οδοντική πλάκα η οποία εξήχθη από κρανία που έχουν βρεθεί στην Ισπανία και στο Βέλγιο, οι επιστήμονες ανακάλυψαν επίσης τι ακριβώς έτρωγαν οι αρχαίοι συγγενείς μας και ποιες διαφορές υπήρχαν στις διατροφικές τους συνήθειες από μέρος σε μέρος.

Τα μυστικά της… πέτρας

Η οδοντική πλάκα αυτής της γνάθου από το σπήλαιο Ελ Σιδρόν στην Ισπανία έδειξε ότι ο συγκεκριμένος Νεάντερταλ έπαιρνε φυσικά παυσίπονα και αντιβιοτικά για να θεραπεύσει πονόδοντο και στομαχικά προβλήματα. El Sidron upper jaw: a dental calculus deposit is visible on the rear molar (right) of this Neandertal. This individual was eating poplar, a source of aspirin, and had also consumed moulded vegetation including Penicillium fungus, source of a natural antibiotic. Credit: Paleoanthropology Group MNCN-CSIC

Η διεθνής ομάδα ερευνητών από το Αυστραλιανό Κέντρο Αρχαίου DNA (ACAD). την Οδοντιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Αδελαΐδας στην Αυστραλία και το Πανεπιστήμιο του Λίβερπουλ στη Βρετανία ανέλυσε DNA που εξήγαγε από τρυγία (συσσωρευμένη οδοντική πλάκα, αυτό που κοινώς ονομάζουμε «πέτρα» των δοντιών) η οποία βρέθηκε σε κρανία Νεάντερταλ από το σπήλαιο Σπι στο Βέλγιο και το σπήλαιο Ελ Σιδρόν στην Ισπανία. Τα τέσσερα δείγματα που εξετάστηκαν είναι ηλικίας 42.000 ως 50.000 ετών και αποτελούν την αρχαιότερη οδοντική πλάκα που έχει αναλυθεί ποτέ.

Dr. Laura Weyrich preparing ancient specimens for DNA extraction at the Australian Centre for Ancient DNA, University of Adelaide, Australia.

«Η οδοντική πλάκα παγιδεύει μικροοργανισμούς που ζούσαν στο στόμα ή βρίσκονταν στην αναπνευστική οδό και στο γαστρεντερικό σύστημα καθώς και υπολείμματα τροφών που είχαν κολλήσει στα δόντια, διατηρώντας το DNA τους για χιλιάδες χρόνια» εξήγησε σε δελτίο Τύπου η Λόρα Γουέιριτς από το ACAD, κύρια συγγραφέας της μελέτης η οποία δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση «Nature». «Η γενετική ανάλυση αυτού του DNA προσφέρει ένα μοναδικό παράθυρο στον τρόπο ζωής των Νεάντερταλ, αποκαλύπτοντας καινούργιες λεπτομέρειες σχετικά με το τι έτρωγαν, πώς ήταν η υγεία τους και πώς το περιβάλλον επηρέασε τη συμπεριφορά τους».

Προηγούμενες έρευνες σχετικά με τη διατροφή των Νεάντερταλ έχουν δείξει ότι αυτή βασιζόταν κατά κύριο λόγο στα τοπικά διαθέσιμα τρόφιμα. Ωστόσο τα στοιχεία σχετικά με τα συγκεκριμένα ζώα και φυτά που κατανάλωναν ήταν περιορισμένα. Η νέα μελέτη παρέχει για πρώτη φορά τέτοια λεπτομερή στοιχεία ενώ παράλληλα αποκαλύπτει πως υπήρχαν διαφορές στο διαιτολόγιο στα διάφορα μέρη. «Είδαμε ότι οι Νεάντερταλ από το σπήλαιο Σπι στο Βέλγιο έτρωγαν μαλλιαρούς ρινόκερους και ευρωπαϊκά άγρια πρόβατα, με συμπλήρωμα άγρια μανιτάρια» λέει ο καθηγητής Άλαν Κούπερ, διευθυντής του ACAD και επικεφαλής της μελέτης. «Από την άλλη πλευρά σε εκείνους από το σπήλαιο Ελ Σιδρόν δεν βρήκαμε ενδείξεις για κατανάλωση κρέατος, αντιθέτως φάνηκε να έχουν ως επί το πλείστον χορτοφαγική διατροφή, αποτελούμενη από κουκουνάρια, βρύα, μανιτάρια και φλοιούς δένδρων, κάτι το οποίο δείχνει αρκετά διαφορετικό τρόπο ζωής στις δυο ομάδες».

Παυσίπονα και αντιβιοτικά

El Sidron: Working in the Tunnel of Bones cave, where 12 Neandertal specimens dating around 49,000 years ago have been recovered. Credit: Antonio Rosas, Paleoanthropology Group MNCN-CSIC

Οι απρόσμενες ανακαλύψεις όμως δεν σταμάτησαν εκεί. «Ένα από τα πιο εκπληκτικά ευρήματα ωστόσο ήταν σε έναν Νεάντερταλ από το Ελ Σιδρόν, ο οποίος υπέφερε από ένα οδοντικό απόστημα που ήταν ορατό στη γνάθο. Η πλάκα έδειξε ότι είχε επίσης ένα εντερικό παράσιτο το οποίο προκαλεί οξεία διάρροια, άρα εμφανώς ήταν αρκετά άρρωστος» εξηγεί ο καθηγητής. «Έτρωγε λεύκα, η οποία περιέχει το παυσίπονο σαλικυλικό οξύ, το δραστικό συστατικό της ασπιρίνης, ενώ επίσης ανιχνεύσαμε έναν φυσικό αντιβιοτικό μύκητα του γένους Penicillium. Δεν είδαμε κάτι τέτοιο στα άλλα δείγματα».

Neanderthals are definitely not the simple brutes we once thought them to be. Credits: Charles Robert Knigh

Οι επιστήμονες θεωρούν πως τα ευρήματα αυτά δείχνουν ότι οι Νεάντερταλ γνώριζαν καλά τα φαρμακευτικά φυτά και τις διάφορες αντιφλεγμονώδεις και παυσίπονες ιδιότητές τους και τα χρησιμοποιούσαν για να θεραπευθούν. «Η ενδεχόμενη χρήση αντιβιοτικών θα αποτελούσε πολύ μεγάλη έκπληξη, καθώς κάτι τέτοιο θα συνέβαινε 40.000 χρόνια προτού εμείς αναπτύξουμε την πενικιλίνη. Οπωσδήποτε τα ευρήματά μας έρχονται σε τεράστια αντίθεση με τη μάλλον απλοϊκή άποψη που υπάρχει για τους αρχαίους συγγενείς μας στη λαϊκή φαντασία».

Το  αρχαιότερο μικροβιακό γονιδίωμα

The reconstructed jaw of the Spy II Neandertal, displaying where the dental calculus was removed from the impeccably white back molars. Credit: Courtesy of Royal Belgian Institute of Natural Sciences

Η οδοντική πλάκα που εξήχθη από τα κρανία των Νεάντερταλ έδειξε επίσης ότι οι Νεάντερταλ και οι Homo sapiens, αρχαίοι και σύγχρονοι,  «μοιράζονται» πολλά κοινά παθογόνα μικρόβια και ένα εξ αυτών είναι τα βακτήρια που προκαλούν τερηδόνα και ουλίτιδα. Επίσης επέτρεψε στους επιστήμονες να ταυτοποιήσουν σχεδόν ολόκληρο το γονιδίωμα ενός μικροβίου της στοματικής κοιλότητας, του Methanobrevibacter oralis, το οποίο ενδεχομένως συνδέεται με την ουλίτιδα: χρονολογείται στα περίπου 48.000 χρόνια πριν το σήμερα και αποτελεί το αρχαιότερο μικροβιακό γονιδίωμα που έχει ανακαλυφθεί ως τώρα.

Οι ερευνητές αναφέρουν στη μελέτη τους ότι η αλληλουχία του γονιδιώματος υποδηλώνει ότι οι Νεάντερταλ και οι Homo sapiens αντήλλασσαν μέσω των επαφών τους παθογόνα πριν από 180.000 χρόνια, πολύ μετά τον αποχωρισμό των δυο ειδών. Προσθέτουν δε την παρατήρηση ότι η μικροβιακή κοινότητα της ανθρώπινης στοματικής κοιλότητας έχει αλλάξει πολύ γρήγορα στην πρόσφατη ιστορία.

Πηγές: Neanderthal behaviour, diet, and disease inferred from ancient DNA in dental calculus. Nature, 2017; DOI: 10.1038/nature21674 - http://www.tovima.gr/science/medicine-biology/article/?aid=866488

DNA εναντίον Φαλμεράυερ. Genetics of the peloponnesean populations and the theory of extinction of the medieval peloponnesean Greeks

Φως στην καταγωγή των Πελοποννησίων ρίχνει γενετική ανάλυση καταρρίπτοντας την άποψη του γερμανού ιστορικού. Η Πελοπόννησος από το Διεθνή Διαστημικό Σταθμό το 2014. Peloponnese has been one of the cradles of the Classical European civilization and an important contributor to the ancient European history. It has also been the subject of a controversy about the ancestry of its population. In a theory hotly debated by scholars for over 170 years, the German historian Jacob Philipp Fallmerayer proposed that the medieval Peloponneseans were totally extinguished by Slavic and Avar invaders and replaced by Slavic settlers during the 6th century CE. This study rejects the theory of extinction of medieval Peloponneseans and illustrates how genetics can clarify important aspects of the history of a human population. The Peloponnese from ISS, 2014.

Τι συνέβη τον 6ο μ.Χ. αιώνα στην Πελοπόννησο; Ήταν άραγε τόσο σφοδρές οι επιδρομές των Αβάρων και των Σλάβων ώστε να εξαλείψουν παντελώς τους γηγενείς πληθυσμούς: Αντικαταστάθηκαν όντως αυτοί από σλαβικά φύλλα, όπως υποστήριξε ο γερμανός ιστορικός Γιάκομπ Φίλιπ Φαλμεράυερ (Jacob Philipp Fallmerayer) το 1830;

Jakob Philipp Fallmerayer, by Franz Seraph Hanfstaengl ca. 1860. Following the publication of his Trebizond study, Fallmerayer devoted his scholarly activities to another Greek-speaking region of the Middle Ages, namely, the Morea. In particular, he developed his theory that the ancient, "Hellenic", population of the south Balkans had been replaced during the Migration Period by Slavic peoples, a theory which he advocated with characteristic zeal.

Η άποψη του Φαλμεράυερ πυροδότησε μια διαμάχη μεταξύ των συναδέλφων του που διαρκεί μέχρι τις μέρες μας, καθώς διαφορετικές σχολές ιστορικών δίνουν διαφορετικές ερμηνείες  στις ίδιες μεσαιωνικές πηγές. Φαίνεται όμως ότι η διαμάχη αυτή έφτασε στο τέλος της χάρη σε μια μεγάλη ομάδα ελλήνων και ξένων ερευνητών με επικεφαλής τον καθηγητή γενετικής του Πανεπιστημίου Ουάσιγκτον στο Σιατλ των ΗΠΑ. Οι ερευνητές μελέτησαν γενετικά δεδομένα ατόμων από κάθε γωνιά της Πελοποννήσου προκειμένου να αποφανθούν για την καταγωγή τους. Το γενικό συμπέρασμα αυτής της μελέτης, η οποία δημοσιεύτηκε μόλις στην διαδικτυακή έκδοση της επιστημονικής επιθεώρησης European Journal of Human Genetics, έρχεται να καταρρίψει την άποψη του γερμανού ιστορικού.

Ειδικότερα, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι ναι μεν υπήρξε σλαβική μετανάστευση στην Πελοπόννησο, αλλά οι αριθμοί των σλάβων μεταναστών ήταν πολύ μικροί  σε σχέση με τους πληθυσμούς των γηγενών. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι το ποσοστό σλαβικής καταγωγής μεταξύ των διαφορετικών πληθυσμών της Πελοποννήσου κυμαίνεται από 0,2% έως 14,4%. 

Επιπροσθέτως, οι Μανιάτες και οι Τσάκωνες, που κατά τον Φαλμεράυερ ήταν σλαβικής καταγωγής, έχουν μηδαμινά ποσοστά σλαβικής επιμειξίας! Σύμφωνα με τον καθηγητή της Επιστήμης των Υπολογιστών του Πανεπιστημίου Purdue  στην Ιντιάνα των ΗΠΑ, κ. Πέτρο Δρινέα «οι Πελοποννήσιοι  αποτελούν σαφώς διακριτό πληθυσμό από τους Σλάβους. Αντίθετα, η γενετική ανάλυση έδειξε ότι εμφανίζουν ιδιαίτερα μεγάλη ομοιότητα με τους Σικελούς και τους Ιταλούς».

Πόσο βέβαιοι μπορούμε όμως να είμαστε για ιστορικά γεγονότα, όταν αυτά μελετώνται με τη βοήθεια της γενετικής; «Χρησιμοποιήσαμε προηγμένες μεθόδους ανάλυσης δεδομένων για να εξετάσουμε την θεωρία της αντικατάστασης των Πελοποννησίων από τους Σλάβους» λέει η κ. Περιστέρα Πάσχου του Τμήματος Μοριακής Βιολογίας και Γενετικής του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. Πράγματι, η μελέτη ήταν ιδιαίτερα διεξοδική: τα δεδομένα αφορούσαν 2,5 εκατομμύρια γενετικούς δείκτες οι οποίοι μελετήθηκαν σε κάθε ένα από τα 241 άτομα που έλαβαν μέρος στην μελέτη και τα οποία επιλέχθηκαν έτσι ώστε να εξασφαλίζεται η καταγωγή τους από συγκεκριμένες περιοχές της Πελοποννήσου.

Όλα δείχνουν πάντως ότι η μελέτη θα συνεχιστεί καθώς το άρθρο της διεθνούς ερευνητικής ομάδας κλείνει με τη φράση: «Μελέτες αρχαίου DNA θα μπορούσαν να ελέγξουν αν υπάρχει σχέση μεταξύ των Μανιατών και των αρχαίων Λακώνων ή μεταξύ των Τσακώνων και των αρχαίων Ιώνων».

Πηγές: http://www.nature.com/ejhg/journal/v...hg201718a.html - http://www.tovima.gr/science/medicine-biology/article/?aid=866583

Ο Δρόμος του Μεταξιού ανοίχτηκε από τους κατσικόδρομους των νομάδων. Silk Road evolved as 'grass-routes' movement

Οι νομαδικές μετακινήσεις πριν από χιλιάδες χρόνια φαίνεται ότι έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην μεταξύ Ασίας-Ανατολικής Μεσογείου. Nearly 5,000 years ago, long before the vast east-west trade routes of the Great Silk Road were traversed by Marco Polo, the foundations for these trans-Asian interaction networks were being carved by nomads moving herds to lush mountain pastures, suggests new research. An aggregate "flow accumulation" model finds that nearly 75 percent of ancient Silk Road sites in the Inner Asian highlands fall along pathways (shown in red) that ancient Central Asian nomads likely used to move herds to prime summer pastures. Credit: Illustration by M.Frachetti/ T. Bukowski.

Ο Δρόμος του Μεταξιού - που στην πραγματικότητα ήταν πολλοί δρόμοι και όχι ένας μόνο - διαμορφώθηκε με το πέρασμα του χρόνου από τις νομαδικές μετακινήσεις των κτηνοτρόφων και των κοπαδιών τους, που ξεκίνησαν πριν από σχεδόν 5.000 χρόνια, σύμφωνα με μια νέα επιστημονική έρευνα.

Είναι η πρώτη μελέτη που συνδυάζει δορυφορικά, γεωγραφικά και αρχαιολογικά δεδομένα, επιχειρώντας να «μοντελοποιήσει» επιστημονικά στην πορεία του χρόνου την εξέλιξη των δρόμων αυτών. Δρόμοι που έμελλε να παίξουν καθοριστικό ρόλο στην κοινωνία, οικονομία και οικολογία της Ευρασίας και τους οποίους, μεταξύ άλλων, χρησιμοποίησε ο Μάρκο Πόλο. 

Highland herders in Asia forged high-altitude travel routes that became part of an ancient trade network known as the Silk Road, a new study concludes. This Silk Road caravanserai, or inn, near a simulated herder route sits at about 3,500 meters above sea level in Kyrgyzstan, near the Chinese border. Credit: M. Frachetti

Από ένα αρχαίο δίκτυο κατσικόδρομων που διέσχιζε αρχικά τα υψίπεδα της Κεντρικής Ασίας, προέκυψε σιγά-σιγά ένα τεράστιο δίκτυο εμπορικών δρόμων που εκτεινόταν από την Κίνα έως την Ανατολική Μεσόγειο και ακόμη πιο πέρα, έχοντας διασχίσει ένα δύσβατο ορεινό και έρημο τοπίο σε πολλά σημεία. Έμποροι, στρατιώτες, μοναχοί και προσκυνητές ακολούθησαν στα βήματα των πρώτων νομάδων, πάνω σε ένα κεντρικό άξονα που διέτρεχε απομονωμένες οροσειρές όπως το Ινδοκούς στο βόρειο Αφγανιστάν, το Παμίρ στο Τατζικιστάν, το Ντζουνγκάρ στο Καζακστάν, το Τιάν Σαν στο Κιργιστάν και τα όρη Αλτάι στο Καζακστάν, τη Ρωσία και τη Μογγολία.

Έως σήμερα ελάχιστα πράγματα ήσαν γνωστά για το πώς ακριβώς σχηματίσθηκαν οι λεγόμενοι «δρόμοι του μεταξιού» (οι οποίοι πήραν το όνομα ενός χαρακτηριστικού προϊόντος που εξαγόταν από την Ανατολή στη Δύση) ή τους παράγοντες που επηρέασαν τη γεωγραφία του οδικού δικτύου.

Τα νέα ευρήματα

Μία από τις προσομοιώσεις που μελέτησαν οι ερευνητές βασισμένη σε δορυφορικά, γεωγραφικά και αρχαιολογικά δεδομένα. This animated sequence consists of 10 computer simulations of routes taken by ancient herders descending to lowland sites from highland camps. Shifting lines represent herders’ proposed routes. Blue, white and red lines denote increasing estimated accumulations of herders traveling along certain routes. High-elevation parts of Central Asia appear in white, lowland areas are shaded dark. Credit: M. Frachetti

Οι ερευνητές, με επικεφαλής τον αναπληρωτή καθηγητή ανθρωπολογίας Μάικλ Φρακέτι του Πανεπιστημίου Ουάσιγκτον του Σεντ Λούις-Μισούρι, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό «Nature», μελέτησαν τις κινήσεις των αρχαίων ορεσίβιων νομάδων και συμπέραναν ότι τα αρχέγονα μονοπάτια των βοσκών αποτέλεσαν τον «μπούσουλα» πάνω στον οποίο αναπτύχθηκαν οι κατοπινοί μεγαλύτεροι και πολύ πιο πολυσύχναστοι εμπορικοί δρόμοι.     

Μέσα από τις μαζικές περιοδικές εποχικές μετακινήσεις ανθρώπων και ζώων σε αναζήτηση ηπιότερου κλίματος και βοσκής, δημιουργήθηκε ένα πολύπλοκο δίκτυο μονοπατιών μέσω των βουνών.

Ενώ στο παρελθόν είχε καταβληθεί προσπάθεια να μελετηθούν οι δρόμοι του μεταξιού με αφετηρία τους γνωστούς ενδιάμεσους σταθμούς πάνω στις κυριότερες διαδρομές, αυτή τη φορά οι ερευνητές εστίασαν στο πιο δύσκολο και άγνωστο τμήμα των οδικών δικτύων, ανάμεσα στους σταθμούς.

Οι επιστήμονες χρησιμοποίησαν ειδικούς αλγόριθμους υδρολογικής ροής, τους οποίους προσάρμοσαν κατάλληλα, προκειμένου να προσομοιώσουν σε υπολογιστές τις κινήσεις των νομάδων και να δημιουργήσουν έτσι ένα πιο λεπτομερή χάρτη του δικτύου των Δρόμων του Μεταξιού. Περίπου το 75% των αρχαίων σταθμών στο Δρόμο του Μεταξιού εκτιμάται ότι βρίσκονταν κατά μήκος των μετακινήσεων των νομάδων.

Ο όρος «Δρόμος του Μεταξιού» επινοήθηκε το 1877 από τον Γερμανό εξερευνητή βαρώνο Φέρντιναντ φον Ριχτχόφεν.

Πηγές: Michael D. Frachetti, C. Evan Smith, Cynthia M. Traub, Tim Williams. Nomadic ecology shaped the highland geography of Asia’s Silk Roads. Nature, 2017; 543 (7644): 193 DOI: 10.1038/nature21696 - http://www.tovima.gr/science/technology-planet/article/?aid=866471

Σ. Χόκινγκ: Η ανθρώπινη επιθετικότητα μπορεί να αφανίσει το είδος μας. Stephen Hawking on humanity

Η δημιουργία τέχνης είναι μια προσπάθεια εξασφάλισης μιας μορφής αθανασίας. Εδώ εικονίζεται ο πίνακας του Γκούσταφ Κλιμτ (1862- 1918) «Θάνατος και Ζωή».

Ο Φρόυντ μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στο βιβλίο του «Πέραν της αρχής της ηδονής», απογοητευμένος από την εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας, για πρώτη φορά αποτολμά να υποστηρίξει την ενδεχόμενη ύπαρξη του ενστίκτου του θανάτου.

Προς το τέλος της ζωής του περιέγραφε τον ανταγωνισμό μεταξύ του «ενστίκτου του θανάτου» με το «ένστικτο της ζωής».

Πηγή: περιοδικό ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ 19, 409-412, 1982

Ενώ το ένστικτο της ζωής, διαμέσου της λίμπιντο, ενοποιεί τις μονάδες και τις ομάδες προς όλο και μεγαλύτερα σύνολα, το ένστικτο του θανάτου, μέσω της επιθετικότητας, δρα αποδιοργανωτικά και είναι η πηγή κάθε φιλονικίας και φαγωμάρας.

Είναι η μάχη της οργάνωσης κατά της αποδιοργάνωσης, η μάχη της τάξης εναντίον της αταξίας, του Κόσμου εναντίον του Χάους, της Ζωής εναντίον του Θανάτου.

Στον διάλογό του με τον Αϊνστάιν σχετικά με τον πόλεμο, ο Φρόυντ καθόρισε τις διαφορές όσον αφορά το «ένστικτο του θανάτου», όταν αυτό στρέφεται εναντίον του εαυτού μας (αυτο-καταστροφική επιθετικότητα – μαζοχισμός) και όταν στρέφεται εναντίον του εξωτερικού κόσμου (ετερο-καταστροφική επιθετικότητα – σαδισμός).

Ο Φρόυντ είδε τον όλεθρο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και βίωσε την κτηνωδία του ναζισμού που έφερε η οικονομική κρίση που ακολούθησε.  Δεν πρόλαβε την γενίκευση του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, τις πρώτες πυρηνικές βόμβες και την αλματώδη εξέλιξη της τεχνολογίας, αφού έφυγε από την ζωή το 1939.

Professor Hawking, 75, says humans must learn to control their instinct for aggression by reason or “it may destroy us all”. TIMES PHOTOGRAPHER JACK HILL

Σήμερα, ένας άλλος μεγάλος επιστήμονας, ο 75χρονος Στίβεν Χόκινγκ, επισημαίνει τον άμεσο κίνδυνο που διατρέχει ο πολιτισμός μας από την ανθρώπινη επιθετικότητα, αφού πλέον έχει στην διάθεσή της την πλέον προηγμένη τεχνολογία. Σε συνέντευξη που έδωσε ο Χόκινγκ στους thetimes.co.uk αναφέρει μεταξύ άλλων:

Professor Hawking said life on Earth is at an ever-increasing risk of being wiped out by a disaster, such as a sudden nuclear war, a genetically engineered virus, or other dangers.

«Από την αρχή του ανθρώπινου πολιτισμού, η επιθετικότητά μας αποδείχθηκε πολύ χρήσιμη, καθώς προσέφερε σαφή πλεονεκτήματα για την επιβίωσή μας. Είναι εγγεγραμμένη στα γονίδιά μας διαμέσου της δαρβίνειας εξέλιξης. Τώρα, όμως, η τεχνολογία προχωρά με τέτοιο ρυθμό που η επιθετικότητα μπορεί να μας αφανίσει όλους, μέσω ενός πυρηνικού ή βιολογικού πολέμου. Πρέπει να ελέγξουμε αυτό το κληρονομούμενο ένστικτο με τη λογική και τη σκέψη μας. Παρά τους κινδύνους που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα, υπάρχει μια ελπίδα να επιβιώσουμε, αρκεί να συνεργαστούμε όλοι μαζί. Πρέπει όσο το δυνατόν πιο γρήγορα να αναγνωρίσουμε αυτές τις απειλές και να δράσουμε πριν βγουν εκτός ελέγχου».

«Όλα αυτά μπορεί να με κάνουν να ακούγομαι πεσιμιστής, ωστόσο είμαι αισιόδοξος. Πιστεύω πως η ανθρώπινη φυλή θα αντιμετωπίσει αυτές τις προκλήσεις».

Ο Χόκινγκ δηλώνει επίσης χαρούμενος για όσα έχει ζήσει. «Ταξιδεύω πολύ, έχω βρεθεί στον βυθό της θάλασσας μέσα σε υποβρύχιο και έχω ζήσει την εμπειρία των συνθηκών έλλειψης βαρύτητας, σε μία πρώτη προετοιμασίας για το ταξίδι στο διάστημα που ελπίζω να κάνω με την Virgin Galactic. Είναι εντυπωσιακή εποχή για να ζει κανείς». 

This week the US Senate introduced a bipartisan bill that authorizes a new $19.5 billion (£15 billion) budget for Nasa to send a crew to the red planet, but mandated it must happen within the next 25 years.

Πάντως, δεν είναι η πρώτη φορά που ο διάσημος φυσικός προειδοποιεί για τον κίνδυνο αφανισμού του ανθρώπινου είδους. Τον περασμένο Νοέμβριο, σε ομιλία του στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, είχε υποστηρίξει πως ο άνθρωπος θα εκλείψει από τη Γη μέσα στα επόμενα 1.000 χρόνια, προσθέτοντας πως ο μόνος τρόπος για να αποφύγει μια μαζική εξαφάνιση η ανθρωπότητα μέσα στην επόμενη χιλιετία, είναι να βρει έναν άλλο πλανήτη να κατοικήσει.

Πηγές: physicsgg - http://www.thetimes.co.uk/edition/news/hawking-on-humanity-and-corbyn-jk88zx0w2

Ανακαλύφθηκαν η πιο μακρινή αστρόσκονη και το πιο μακρινό οξυγόνο στο σύμπαν. Ancient Stardust Sheds Light on the First Stars

This artist’s impression shows what the very distant young galaxy A2744_YD4 might look like. Observations using ALMA have shown that this galaxy, seen when the Universe was just 4% of its current age, is rich in dust. Such dust was produced by an earlier generation of stars and these observations provide insights into the birth and explosive deaths of the very first stars in the Universe. Credit: ESO/M. Kornmesser

Οι αστρονόμοι χρησιμοποίησαν τη μεγάλη διάταξη τηλεσκοπίων ALMA (Atacama Large Millimeter/submillimeter Array) του Ευρωπαϊκού Νοτίου Παρατηρητηρίου στη Χιλή για να ανακαλύψουν σε ένα πολύ μακρινό γαλαξία μια πελώρια μάζα αστρόσκονης, όταν ακόμη το σύμπαν είχε ηλικία 600 εκατομμυρίων ετών, δηλαδή είχε μόλις το 4% της σημερινής ηλικίας του, σε μια εποχή που δημιουργούνταν οι πρώτες γενιές άστρων και γαλαξιών.

Η εντυπωσιακή θέα του σμήνους γαλαξιών Abell 2744 από το διαστημικό τηλεσκόπιο Hubble. Η μεγάλη διάταξη τηλεσκοπίων ALMA, ανακάλυψε πέρα από αυτό το σμήνος, έναν πολύ μακρινό γαλαξία, τον A2744_YD4. This image is dominated by a spectacular view of the rich galaxy cluster Abell 2744 from the NASA/ESA Hubble Space Telescope. But, far beyond this cluster, and seen when the Universe was only about 600 million years old, is a very faint galaxy called A2744_YD4. New observations of this galaxy with ALMA, shown in red, have demonstrated that it is rich in dust. Credit: ALMA (ESO/NAOJ/NRAO), NASA, ESA, ESO and D. Coe (STScI)/J. Merten (Heidelberg/Bologna)

Πρόκειται για τον πιο νεαρό και πιο μακρινό γαλαξία – τον A2744_YD4 – όπου έχει ποτέ ανιχνευθεί διαστρική σκόνη, η οποία δημιουργείται από την καταστροφή προηγούμενων άστρων με μορφή σουπερνόβα. Ταυτόχρονα, η παρατήρηση αποτελεί την πιο μακρινή ανίχνευση οξυγόνου στο σύμπαν. Από κοινού, τα δύο ευρήματα φωτίζουν περισσότερο τη γέννηση και τον εκρηκτικό θάνατο των πρώτων άστρων.

Οι αστρονόμοι από διάφορες χώρες, με επικεφαλής τον Νίκολας Λαπόρτε του University College του Λονδίνου (UCL), έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό αστροφυσικής «Astrophysical Journal Letters».

Η κοσμική σκόνη αποτελείται κυρίως από πυρίτιο, άνθρακα και αλουμίνιο, σε κόκκους μικρούς όσο ένα εκατομμυριοστό του εκατοστού του μέτρου. Τα χημικά στοιχεία της σκόνης δημιουργούνται στο εσωτερικό των άστρων και διασκορπίζονται στο σύμπαν, όταν τα άστρα πεθαίνουν, ιδίως με τις θεαματικές εκρήξεις των υπερκαινοφανών αστέρων (σούπερ-νόβα).

ALMA observations have revealed that a very distant galaxy, seen when the Universe was just 4% of its current age, was rich in cosmic dust. This ESOcast Light quickly looks at what this means and why it is important. Credit: ESO

Η άφθονη πια σήμερα αστρόσκονη αποτελεί θεμέλιο λίθο για το σχηματισμό νέων άστρων και πλανητών. Όμως στο πρώιμο σύμπαν ήταν σπάνια, επειδή μόλις τότε πέθαιναν οι πρώτες γενιές άστρων, που την είχαν δημιουργήσει και άρχισαν να τη διασπείρουν στο διάστημα. Η ανίχνευση τόσο πρώιμης αστρόσκονης βοηθά, μεταξύ άλλων, να προσδιορισθεί πότε εξερράγησαν οι πρώτες σούπερ-νόβα.

Πηγές: imerisia.gr – www.eso.org