Arts Universe and Philology

Arts Universe and Philology
The blog "Art, Universe, and Philology" is an online platform dedicated to the promotion and exploration of art, science, and philology. Its owner, Konstantinos Vakouftsis, shares his thoughts, analyses, and passion for culture, the universe, and literature with his readers.

Τετάρτη 4 Οκτωβρίου 2017

Θεσσαλονίκη, μια πόλη ανθρώπων. Thessaloniki, a City of People – Photographs of the 20th Century

Αγνώστου φωτογράφου. Αρκουδιάρης, Καλαμαριά 1950-55. Συλλογή Άρη Παπατζήκα. Πηγή φωτ.: ΠΕΕΒΕ

«Μέχρι και τη δεκαετία του 1960 πολλοί «αρκουδιάρηδες» τριγυρνούσαν στους δρόμους και τους μαχαλάδες της Θεσσαλονίκης. Άγριος βασανισμός για την άμοιρη αρκούδα (πώς κοιμάται ο γέρος με τη γριά;), επάγγελμα για τους γύφτους, τρόπος διασκέδασης για μικρούς και μεγάλους» (Κείμενο: Περικλής Σφυρίδης).

Αγνώστου φωτογράφου. Η Εγνατία οδός στην κατοχή, 1942. Οικογενειακό αρχείο Τέτας Μακρή. Πηγή φωτ.: ΠΕΕΒΕ

«Η κατοχική Εγνατία (1942) των ολιγάριθμων πεζών και του τραμ, μοιάζει έτοιμη να «αφηγηθεί» τραγικές ιστορίες από την καθημερινή ζωή της πόλης στις γειτονιές πάνω και κάτω από την Καμάρα» (Κείμενο: Γιώργος Αναστασιάδης).

Και τα δύο παραπάνω κείμενα προέρχονται από τις λεζάντες των φωτογραφιών στο λεύκωμα «Θεσσαλονίκη, μια πόλη ανθρώπων – Φωτογραφίες του 20ού αιώνα».

Twentieth century Thessaloniki is presented through 160 rare photographs, mostly black and white, in a new glossy photo album published by the Cultural Society of Entrepreneurs of Northern Greece. Edited by Iraklis Papaioannou and Evdoxia Radi, the album; testament to the people and the everyday life in Greece’s second largest city, will be released on October 10. Titled “Thessaloniki, a City of People – Photographs of the 20th Century” it includes photos gathered from well-known collectors, institutions, museums and photographers -photojournalists. Prominent historians and social scientists explain the significance of the photos included in the album, that depict how everyday life changed over the century in Thessaloniki.

Ένα ακόμη λεύκωμα για την πλέον φωτογραφημένη πόλη της χώρας; θα αναρωτιόταν και ο πλέον καλοπροαίρετος ρέκτης φωτογραφικών και ιστορικών αναφορών και ειδικά στη Θεσσαλονίκη. Υπάρχουν πολλοί, τόσοι που έχουν δικές τους σελίδες σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τόσοι που μπορούν να συμφωνούν, να διαφωνούν, να αρθρώνουν επιχειρήματα. Και τόσοι, που μπορούν να διεκδικούν (και συχνά –γιατί όχι– να πετυχαίνουν) τη διοργάνωση συνεδρίων επιστημονικών για μία μόνο –την πιο παλιά;– φωτογραφία της πόλης.

Γιώργος Κατσάγγελος. Όλυμπος-Νάουσα, 1992. Πηγή φωτ.: ΠΕΕΒΕ

Μόνο που ως τώρα, στην ιδιότυπη αυτή «φωτογραφική» παράσταση πρωταγωνίστρια και κομπάρσοι ήταν η πόλη. Τα κτίρια, τα μνημεία, η ιστορία, τα αποτυπώματα σε αυτή στρατών, πολιτικών, θρησκειών, κατακτητών, επήλυδων και ντόπιων εραστών της, αλλά ποτέ οι ίδιοι οι άνθρωποί της. Ήταν μια παράσταση σκηνικών με πολλά κείμενα, αλλά χωρίς χαρακτήρες…

Άρις Γεωργίου. Πλατεία Μακεδονομάχων, 1977. Πηγή φωτ.: ΠΕΕΒΕ

«Ένα φωτογραφικό αφιέρωμα για τη Θεσσαλονίκη τον 20ό αιώνα συνιστά εγχείρημα-πρόκληση: κατ’ αρχάς αναμετριέται με μια όλο και πυκνότερη βιβλιογραφία, γενική όσο και στοχευμένη σε επιμέρους εποχές ή θέματα. Δεύτερον, με δεδομένο τον απροσμέτρητο αριθμό φωτογραφιών και τις πολλαπλές χρήσεις τους, το πρωτογενές υλικό βρίσκεται χαοτικά διεσπαρμένο και συχνά θαμμένο, παρά την ευσυνείδητη προσπάθεια ιδρυμάτων και συλλεκτών, και την ευδιάκριτη ανατίμηση της εικονικής μνήμης» σημειώνει στο εισαγωγικό του κείμενο με τίτλο «Κάθε φορά καινούργια» ο εκ των επιμελητών της νέας έκδοσης, Ηρακλής Παπαϊωάννου, καλλιτεχνικός διευθυντής του Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης, του μόνου κρατικού μουσείου φωτογραφίας της χώρας.

Το φωτογραφικό λεύκωμα «Θεσσαλονίκη, μια πόλη ανθρώπων – Φωτογραφίες του 20ού αιώνα», σε ιδέα-χρηματοδότηση-υλοποίηση της Πολιτιστικής Εταιρείας Επιχειρηματιών Βορείου Ελλάδος, αναλαμβάνει με 160 φωτογραφίες-πολύτιμο υλικό (15 γνωστών συλλεκτών, 16 φορέων, μουσείων και ιδρυμάτων και 19 φωτογράφων- φωτορεπόρτερ) να «ζουμάρει» στους πρωταγωνιστές της πόλης, τους ανθρώπους της και τα βλέμματά τους. Τις φωτογραφίες της έκδοσης σχολιάζουν οι: Γιώργος Αναστασιάδης, Άρις Γεωργίου, Γιάννης Επαμεινώνδας, Γιώργος Μουμουζιάς, Σοφία Νικολαΐδου, Ηρακλής Παπαϊωάννου, Σάκης Σερέφας, Γιώργος Σκαμπαρδώνης και Περικλής Σφυρίδης που αποτυπώνουν με… ελληνικές και αγγλικές λέξεις (ο κατάλογος είναι δίγλωσσος στα αγγλικά και ελληνικά) το «πρόσωπο» της πόλης. Προλογίζει με σύντομο σημείωμά του ο πρόεδρος της Πολιτιστικής Εταιρείας Επιχειρηματιών Βορείου Ελλάδος, Σταύρος Ανδρεάδης.

Αγνώστου φωτογράφου. Δρώμενο ή ταμπλό βιβάν, με κορίτσια ντυμένα αγγέλους, μπροστά σε στρατιώτες του ΕΛΑΣ και αστυνομικούς, 1944. Μουσείο Φωτογραφίας Δήμου Καλαμαριάς «Χρήστος Καλεμκερής». Πηγή φωτ.: ΠΕΕΒΕ

«Το αφιέρωμα αυτό είναι τελικά ένας φόρος τιμής στα βλέμματά τους που μας απευθύνονται, συχνά ανώνυμα όπως αυτά των φωτογράφων τους, χωρίς να μας έχουν συναντήσει, μέσα από την ευάλωτη χάρτινη αθανασία τους […]. Οι φωτογραφίες αυτές, όπως ίσως κάθε τέτοιας ανθολογίας, μοιάζουν με εμφανώς ελλειπτικά καθρεφτίσματα, πολύτιμο εργαλείο για να αγγίξουμε με το βλέμμα τη σάρκα του χρόνου που έφυγε και το μέρος της ζωής μας που βρίσκεται εκεί κρυμμένο. Περπατούμε την πόλη με λειψή γνώση και ίσως αυτό, από μια πλευρά, να είναι αρκετό. Ευτυχώς, θυμόμαστε. Ευτυχώς, επίσης ξεχνάμε. Η φωτογραφία, παραδόξως, συνεργεί πρόθυμα και στα δυο σ’ ένα ιδιόμορφο καρουζέλ όπου περιστρέφονται μνήμες και μορφές» σημειώνει στο οπισθόφυλλο της έκδοσης ο Ηρακλής Παπαϊωάννου.

Αγνώστου φωτογράφου. Παραλία Νέας Κρήνης. Ο ανηφορικός χωματόδρομος στο βάθος οδηγεί στην πλατεία όπου αργότερα άνοιξε το γνωστό κοσμικό κέντρο Ρέμβη, 1935. Αρχείο Ελένης Γραμματικού και εγγονών, Νικολάου Χαλκιά και Ελένης Φατσή. Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού. Πηγή φωτ.: ΠΕΕΒΕ

Η επίσημη παρουσίαση του φωτογραφικού λευκώματος θα γίνει την Τρίτη 10 Οκτωβρίου στις 19.00 στο Δημαρχιακό Μέγαρο (Αίθουσα Μανόλη Αναγνωστάκη) με ομιλητές τον Ηρακλή Παπαϊωάννου και τους «εμπλεκόμενους» στην έκδοση: Άρι Γεωργίου (αρχιτέκτονα) και Σάκη Σερέφα (συγγραφέα). Τη συζήτηση θα συντονίσει ο δημοσιογράφος Κώστας Μπλιάτκας.

Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ (Β. Χαρισοπούλου)

Νόμπελ Χημείας για την ανάπτυξη της κρυοηλεκτρονικής μικροσκοπίας. Nobel prize in chemistry awarded for method to visualise biomolecules

The winners of the Nobel chemistry prize: Jacques Dubochet, Joachim Frank and Richard Henderson. Photograph: NobelPrize.org

Σε τρεις επιστήμονες έδωσε η Σουηδική Βασιλική Ακαδημία Επιστημών το Νόμπελ Χημείας για το 2017, βραβεύοντας τους για την ανάπτυξη της κρυο-ηλεκτρονικής μικροσκοπίας, η οποία απλοποιεί και βελτιώνει την απεικόνιση των βιομορίων.

A screen reveals the images of Jacques Dubochet - from the University of Lausanne, Switzerland, Joachim Frank from Columbia University, USA and Richard Henderson, from the MRC Laboratory of Molecular Biology, Cambridge, in England, who have been awarded the 2017 Nobel Prize in Chemistry, during a press conference, at the Royal Academy of Sciences in Stockholm, Wednesday, Oct. 4, 2017. The Nobel Prize for Chemistry rewards researchers for major advances in studying the infinitesimal bits of material that are the building blocks of life. (Claudio Bresciani/TT News Agency via AP)

Οι επιστήμονες που έλαβαν το βραβείο του ενός εκατομμυρίου δολαρίων είναι ο Ελβετός Ζακ Ντιμποσέ, ο Αμερικανός Γιόακιμ Φρανκ και ο Βρετανός Ρίτσαρντ Χέντερσον.

Surface view (a,c) and cross-section (b,d) of mature (top) and immature (bottom) zika virus, colored radially according to the keys. Source: © Springer Nature

Η κρυο-ηλεκτρονική μικροσκοπία έχει βοηθήσει τους επιστήμονες να καλύψουν αρκετές πρώην κενές σελίδες στην έρευνα, δημιουργώντας εικόνες του οτιδήποτε, από πρωτεΐνες που προκαλούν αντιβιωτικές αντιδράσεις μέχρι την επιφάνεια του ιού Ζίκα. 

«Αυτή η μέθοδος έχει εισάγει τη βιοχημεία σε μία νέα εποχή», αναφέρει η σχετική ανακοίνωση της ακαδημίας, τονίζοντας ότι «οι ερευνητές μπορούν τώρα να παγώσουν τις μεσαίες κινήσεις των βιομορίων και να δουν διαδικασίες που προηγουμένως ήταν αδύνατον να γίνουν ορατές, εξελίξεις αποφασιστικές για τη βασική κατανόηση της χημείας της ζωής και της εξέλιξης των φαρμακευτικών». 

The development of cryo-electron microscopy: The final technical hurdle was overcome in 2013, when a new type of electron detector came into use. Photograph: NobelPrize.org

Συγκεκριμένα, ο Χέντερσον χρησιμοποίησε ένα ηλεκτρονικό μικροσκόπιο για τη δημιουργία μίας τρισδιάστατης εικόνας της πρωτεΐνης σε ατομική ανάλυση, επιδεικνύοντας έτσι τις δυνατότητες της συγκεκριμένης τεχνολογίας.

Το καθοριστικό επιστημονικό βήμα του Χέντερσον εξέλιξε περαιτέρω ο Ντιμποσέ, ο οποίος χρησιμοποίησε παγωμένο νερό για τη διατήρηση του φυσικού σχήματος των βιομορίων.

Ενώ συχνά το βραβείο Νόμπελ Χημείας επισκιάζεται από τη γιγαντιαία αίγλη των σπουδαίων νικητών του Νόμπελ Φυσικής, όπως ο Άλμπερτ Αϊνστάιν, σημαντικοί επιστήμονες έχουν κατακτήσει και το πρώτο, όπως ενδεικτικά οι πρωτοπόροι στον τομέα της ραδιενέργειας, Έρνεστ Ρούθερφορντ και Μαρί Κιουρί. 



Τρίτη 3 Οκτωβρίου 2017

Τάσος Λειβαδίτης, «Δειλινό στη γέφυρα»

Sir Stanley Spencer, The Bridge, 1920

Όμως, γιατί με περιφρονούσαν τόσο; Μήπως και μένα η γέννηση μου δεν ήταν ένα ανεπανόρθωτο γεγονός, με τη μητέρα μου εξαντλημένη μπροστά στη ματαιότητα — και μόνο την ώρα της καταστροφής αποκτάμε τα παλιά μας δικαιώματα στον ουρανό. Κι αν με βλέπετε να στέκομαι συχνά μπρος στον καθρέφτη δεν είναι από φιλαρέσκεια, αλλά πρέπει κάθε τόσο να διορθώνω τη θηλιά που μ' έχουν κρεμάσει... Συλλογιέμαι αλήθεια τις παιδικές αρρώστιες που υποχωρούσαν αφήνοντας έναν κόσμο μεγάλο για τις μικρές κινήσεις μας — και τότε ήταν που μου πέρασε για πρώτη φορά από το μυαλό η σκέψη να δηλητηριάσω τον αντικρινό ωρολογοποιό. Έξαλλου κανείς δε μιλούσε πια για τον ωραίο Ιππόλυτο, είχε χαθεί για πάντα σ' εκείνη την αρχαία τραγωδία. Στο σχολείο βέβαια είχα να πάω από παιδί, κοιμόντουσαν σα μικρές αρραβωνιαστικιές μες στ' άσπρα οι κιμωλίες (πολλές είχαν μείνει οι μισές απ’ τον καημό του χωρισμού). Κι όταν τέλειωσε η επίσκεψη μου στο άσυλο και κατέβηκα τις σκάλες έβρεχε κι εγώ κλαίγοντας άρχισα να τρώω το μικρό κομματάκι κρέας που μου 'χε βάλει κρυφά ο πατέρας στην τσέπη. Έπειτα γύρισα στο δωμάτιο μου, γονάτισα πίσω από τον καναπέ κι έπαιξα με τη Λουκία, τη μικρή πεθαμένη υπηρέτρια των παλιών ωραίων καιρών.

Κι άξαφνα μια μέρα, όπως καθόμουν, αναπήδησα γιατί κατάλαβα πως η ζωή δεν είναι αιώνια, ήταν μάλιστα τόσοι πολλοί οι ηλίθιοι που μου εύχονταν στα γενέθλια μου «χρόνια πολλά», που ξέχασα ολότελα πως μια μέρα θα πεθάνω — κι υστέρα είχα τόσα πράγματα να σκεφτώ: τη νύχτα που ερχόταν, το διάβολο που σώπαινε, την πόρτα που δεν ωφελούσε, όσο για το μυστικό το είχα ράψει καλά στη φόδρα του παλτού μου, για μεγαλύτερη ασφάλεια όμως φώναξα έναν παλαιοπώλη και του πούλησα το παλτό, αλλά και πάλι ήμουν ανήσυχος, «κι αν αυτοί στο τέλος ανακαλύψουν την αλήθεια» σκεφτόμουν, πήγα λοιπόν και πέταξα τα λεφτά στον υπόνομο — από τότε κοιμάμαι ήσυχος.

Μία άλλη φορά — εμένα τότε με μικρό ενοίκιο σ' ένα σπίτι συγγενικό, στο υπόγειο, μια μέρα ανέβηκα τρέχοντας, είχαν επισκέψεις, «με συγχωρείτε, τους λέω, δεν ήθελα να σας ενοχλήσω, αλλά, για το Θεό, δε βλέπετε — είναι αργά για όλα», τρόμαξαν, θέλησαν να με διώξουν, αλλά εγώ πιο γρήγορος έβγαλα τον μπαλτά που έχω πάντα κάτω απ’ το σακάκι μου, τους άνοιξα το κεφάλι και τους έβαλα μέσα ένα κλωνάρι πασχαλιάς.

Ίσως γι' αυτό μιλώ μόνο το βράδυ.

Είναι πράγματι απάνθρωπο να εξαρτάται η ζωή σου από λόγια ή βλέμματα, αλλά εγώ δεν έχω σκοπό να πω ποτέ την αλήθεια, γιατί συχνά τα τραίνα μ' ακολούθησαν ως μέσα στην κάμαρα μου, κι εδώ κυριολεκτώ: μόλις έμπαινα στο δωμάτιο μου φορούσα το κασκέτο του σταθμάρχη κι άναβα τη μακριά μου πίπα για να κρύβουν οι καπνοί τα τόσο συνταρακτικά περιστατικά κι όταν με ρώταγε η σπιτονοικοκυρά «τα είδες;», «το είδα, σου λέω, πέρασε τόσο κοντά μου», «και που πήγε;», «μα θα ήμουν Θεός αν το ήξερα», πράγματα παράξενα θα πείτε, λάθος, είναι απλώς αυτά που λέμε ανεξήγητα ή καθημερινές θλίψεις — με τα πολλά πείστηκα να φύγω για το Ναύπλιο (όπου είχαν αγαπηθεί οι γονείς μου) κι όλα αυτά προς δόξαν του μυστηρίου κι ο χαμένος χρόνος ας πάει να κρεμαστεί κι ας κρεμαστεί μαζί του κι εκείνος που τον έχασε. Κι υστέρα έρχονται και σε ρωτάνε: «σε ποιον έχω την τιμή;», «στο μουνί της αδερφής σου, βρε ηλίθιε — δε βλέπεις;»

Στεκόμουν στη γωνία, ωραίες γυναίκες περνούσαν, ω Θεέ μου, πόσο ωραίες, τις παρακάλεσα, τους έταξα λεφτά, μα τώρα γέρασα και αρνούνται, «είμαι μια μεγαλοφυΐα», τους λέω, αλλά και πάλι αρνούνται, αρνήθηκαν πολλές φορές ώσπου λάλησε ο αλέκτωρ, γύρισα τότε σπίτι μου και πότισα τους πανσέδες που είναι ζωγραφισμένοι στο κάλυμμα του καναπέ — έτσι δε μου ‘λειψαν ποτέ οι κήποι της Εδέμ και κάποτε θα γράψω μια ελεγεία, γιατί θέλω οι μεταγενέστεροι να μάθουν για μένα: ότι αγάπησα τα ορφανά και την ωραία νεότητα.

Θυμάμαι μια μέρα, παιδί, έβρεχε, ένας παράξενος ανθρωπάκος μπήκε στο προαύλιο τού σχολείου, ίσως για να προφυλαχτεί στο υπόστεγο απ’ τη βροχή αλλά όχι, δεν ήταν για τη βροχή, γιατί κρατούσε ομπρέλα — απλώς μπήκε στη μικρή αποθήκη με τα βαλσαμωμένα πουλιά για το μάθημα της ζωολογίας — και κρεμάστηκε. Μιλούσαμε μέρες γι' αυτόν στην τάξη. Ύστερα πέρασαν χρόνια χωρίς να τον θυμηθούμε. Τώρα έρχεται τις νύχτες στον ύπνο μου και με ρωτάει: «πότε θα ξαναπάμε σχολείο;»

Συνήθως μιλάω για πράγματα άγνωστα, γιατί κάποτε βέβαια πρέπει να τα γνωρίσω κι εγώ ή τουλάχιστον να παραδεχτώ αυτά που μου συμβαίνουν, όπως τότε παιδί που οι υπηρέτριες έσκυβαν και κοίταζα με αγωνία τις δαντέλες στις άσπρες κυλόττες τους, και λέω με αγωνία γιατί τα πουλιά περνούσαν χαμηλά κι οι κυνηγοί τα πυροβολούσαν αλύπητα, εξάλλου τι άλλο είναι η ελευθερία απ’ το να υπομένεις τον αβάσταχτο ουρανό, τι άλλο η μεγαλοφυΐα απ’ το να υπόσχεσαι τον κόσμο, κι η μητέρα μου έστρωνε το κρεβάτι με μια κίνηση απαλή σα να τακτοποιούσε ένα μυστήριο (γιατί είναι αργά τώρα και πρέπει να ζήσουμε όπως όπως), αλλά κάθε πρωί εις ανάμνησιν των νεκρών ξανάρχεται η μέρα — θυμάμαι κάποτε σ' ένα γηροκομείο, σχεδόν μου 'ρθαν δάκρυα που οι τζαμαρίες άφηναν το δυνατό φως να κακοποιεί τα γερασμένα πρόσωπα — ώ χαμηλά φώτα των τραίνων, των φτηνών ξενοδοχείων, των απόμερων δρόμων ή των μικρών εκκλησιών στις εξοχές και γενικά εκεί που οι ψυχές πηγαίνουν να λησμονήσουν λίγο, ενώ ένας ζητιάνος κάτω από ένα παράθυρο τραγουδάει βραχνά την εποποιία της ερημιάς.

Εκείνο το πρωί είχα ξυπνήσει ανήσυχος και μελαγχολικός, τριγύριζα λοιπόν στα δωμάτια όταν ανακάλυψα ένα μεγάλο ξυράφι κάτω απ’ το κρεβάτι: ήταν ένα ωραίο απομεινάρι απ’ την εποχή των πρώτων ερώτων μου, αλλά κι οι συμμαθητές μου θα θυμούνται για καιρό την υπέροχη ειλικρίνεια με την οποία έγραφα έξω απ’ τα τετράδια τ' όνομά μου κι αργότερα λησμόνησα τον Τιτανικό κι αγάπησα τις παλιές φωτογραφίες ναυαγισμένες πάνω στον κομό, εξάλλου αναγνωρίζω αμέσως τους ιδιοφυείς καθότι προέρχομαι από οικογένεια πολύ δυστυχισμένη κι ονειρεύτηκα πάντα μια ιστορία, όχι απ’ αυτές που τις ζεις, αλλά από κείνες που πεθαίνεις μαζί τους (και μάλιστα χωρίς να το μάθει κανείς). Θυμάμαι ένα μεσημέρι του καλοκαιριού: η θεία Ρόζα είχε βάλει στο γραμμόφωνο ένα φόξ τρότ κι έπαιζε με το γυμνό γερασμένο στήθος της μπρος στον καθρέφτη, οι υπηρέτες έπαιζαν ντόμινο στην κουζίνα κι εγώ έπαιζα το μεγάλο ρόλο μου κλειδωμένος πάνω στη σοφίτα. Κι αργότερα στο διάδρομο συνάντησα την κυρα-Μάρθα. «Ήταν θέλημα του Κυρίου, είπε. Και τώρα στο έργο μας.»

Φυσικά, από παιδί είχα πάντα τη διαίσθηση ότι ήμουν γεννημένος για κάτι πολύ μεγάλο. Τι ακριβώς; Μάλλον δε θα το μάθω ποτέ. Εκείνον τον καιρό ερχόταν στο σπίτι μας κι ένας νεαρός, αξιωματικός που ερωτοτροπούσε με την Εριέττα. Άλλα ο παππούς ήταν κι αυτός ερωτευμένος μαζί της και για να τους χαλάσει την ονειροπόληση κατέβαινε τα βράδια στον κήπο με το μακρύ νυχτικό. Αργότερα, γερνώντας, η Εριέττα έβγαλε κι εκείνη τρίχες στο σαγόνι όπως ο παππούς. Άλλα κι εγώ με αυτό το τρέξιμο κάθε νύχτα ως την άκρη του κόσμου, το πρωί εξαντλημένος δεν μπορούσα να γράψω ούτε γραμμή — διότι, ειρήσθω εν παρόδω, ήμουν ένας σπουδαίος συγγραφέας. Κι οι θόρυβοι εξακολουθούσαν στο πάνω πάτωμα, ανέβηκα και χτύπησα την πόρτα να τους παρακαλέσω να ησυχάσουν. Μου άνοιξε η θεία Ελένη, χρόνια τώρα πεθαμένη, πιο μέσα κάθονταν η μητέρα κι ο πατέρας, πλάι τους τα τρία μεγαλύτερα αδέλφια, όλοι νεκροί από καιρό. «Μα γιατί δεν κατεβαίνετε κάτω;» τους λέω. Η μητέρα μου άρχισε τότε να μιλάει για κάποια ομορφιά που αδιάκοπα μας διαφεύγει. «Ναι, έτσι όπως τα λέτε είναι, μητέρα», της είπα.

Κι έμεινα ακουμπισμένος στα κάγκελα της γέφυρας μέχρι που νύχτωσε. Κι αυτό, σας παρακαλώ, να το σημειώσετε.

René Magritte, Homesickness, 1940 

Νόμπελ Φυσικής για την ανακάλυψη των βαρυτικών κυμάτων. Nobel prize in physics awarded for discovery of gravitational waves

Rainer Weiss, Barry Barish and Kip Thorne, winners of the Nobel prize in physics for 2017. Illustration: NobelPrize.org

Στους Ράινε Βάις, Μπάρι Μπάρις και Κιπ Θορν απονέμεται το φετινό Νόμπελ Φυσικής για την καθοριστική συνεισφορά τους στην ανάπτυξη του ανιχνευτή Laser Interferometer Gravitational-Wave Observatory (LIGO)  και την παρατήρηση των βαρυτικών κυμάτων, όπως αναφέρεται σε σχετική ανακοίνωση της επιτροπής των βραβείων.

The 2017 Nobel Prize winners in Physics, seen on a projection and are from left, Rainer Weiss, Barry C. Barrish and Kip S. Thorne, at the Royal Swedish Academy of Sciences in Stockholm Tuesday Oct. 3, 2017. (Jessica Gow /TT via AP)

«Αυτό είναι κάτι τελείως καινούργιο και διαφορετικό, το οποίο ανοίγει νέους αθέατους κόσμους», ανακοίνωσε συγκεκριμένα η ακαδημία, τονίζοντας ότι «ένας πλούτος ανακαλύψεων περιμένει όσους καταφέρνουν να συλλάβουν τα κύματα και να ερμηνεύσουν το μήνυμα τους». 

In this Feb. 11, 2016 file photo, Laser Interferometer Gravitational-Wave Observatory (LIGO) Co-Founder Rainer Weiss, left, and Kip Thorne, right, hug on stage accompanied by Interferometer Gravitational-Wave Observatory (LIGO) Exectutive Director David Reitze, bottom, during a news conference at the National Press Club in Washington, USA. The Nobel Physics Prize 2017 is announced Monday Oct. 3, 2017, is awarded to three scientists Rainer Weiss of the Massachusetts Institute of Technology, and Barry Barish and Kip Thorne of the California Institute of Technology. (AP Photo/Andrew Harnik, File)

Oι τρεις επιστήμονες πραγματοποίησαν «σημαντικές συνεισφορές στον ανιχνευτή LIGO», ένα επιστημονικό εργαλείο που ανιχνεύει τα βαρυτικά κύματα, τα ισχυρότερα των οποίων είναι αποτέλεσμα κατακλυσμικών γεγονότων, όπως για παράδειγμα η σύγκρουση μαύρων τρυπών. Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Καλιφόρνια, τα βαρυτικά κύματα αποτελούν διαστημικές διακυμάνσεις, οι οποίες προκαλούνται από μερικές από τις πιο βίαιες και ενεργητικές διαδικασίες του διαστήματος. 

How to catch a gravitational wave. The world’s first captured gravitational waves were created in a violent collision between two black holes, 1.3 billion lightyears away. When these waves passed the Earth, 1.3 billion years later, they had weakened considerably: the disturbance in spacetime that LIGO measured was thousands of times smaller than an atomic nucleus. Credit: LIGO

Tα βαρυτικά κύματα που ανίχνευσαν οι επιστήμονες προήλθαν από τη σύγκρουση δύο μαύρων τρυπών, σε απόσταση περίπου 1.3 δισεκατομμύρια ετών φωτός μακριά. 

Aerial views of Ligo’s Livingston Laboratory. Photograph: LIGO.org

Όταν ο Αλμπερτ Αϊνστάιν διατύπωσε τη θεωρία της σχετικότητας, είχε αναφερθεί στα βαρυτικά κύματα, ωστόσο οι επιστήμονες απέκτησαν χειροπιαστές αποδείξεις για την ύπαρξη τους μόνο μετά τη δημιουργία του ανιχνευτή LIGO

In this file photo dated Thursday, Feb. 11, 2016, Laser Interferometer Gravitational-Wave Observatory (LIGO) Co-Founder Rainer Weiss speaks during a news conference at the National Press Club in Washington, as it is announced that scientists have finally detected gravitational waves. (AP Photo/Andrew Harnik, FILE)

Το βραβείο του περίπου ενός εκατομμυρίου δολαρίων πήγε κατά το ήμισυ στον Βάις, με το άλλο μισό να μοιράζεται δια του δύο στους Αμερικανούς Μπάρις και Θορν. 





Δευτέρα 2 Οκτωβρίου 2017

Αρχαιότερος από όσο πιστεύαμε ο Homo sapiens. Modern humans emerged more than 300,000 years ago new study suggests

Νέα ευρήματα υποδεικνύουν την εμφάνιση του σύγχρονου ανθρώπου εκατοντάδες χιλιάδες έτη νωρίτερα από τις βασικές εκτιμήσεις. A genomic analysis of ancient human remains from KwaZulu-Natal revealed that southern Africa has an important role to play in writing the history of humankind. Dr. Helena Malmström conducting on-site sampling of bone matrial in a mobil sampling lab. Credit: Uppsala University

Η εμφάνιση του άμεσου προγόνου μας, του «έμφρονος ανθρώπου» (Homo sapiens), έγινε στην Αφρική μάλλον παλαιότερα από ό,τι πίστευαν έως τώρα οι επιστήμονες. Μια νέα γενετική μελέτη από σουηδούς και Νοτιοαφρικανούς επιστήμονες τοποθετεί τις απαρχές του «Χόμο σάπιενς» πριν από 260.000 έως 350.000 χρόνια και όχι πριν από περίπου 200.000 χρόνια που ήταν η έως τώρα βασική εκτίμηση.

Τα ευρήματα

The skeletons were found and excavated in different places in the Kwa-Zulu Natal province, in South Africa. One particular site is the Ballito Bay site, where researchers obtained DNA from two individuals that lived 2,000 years ago.

Οι ερευνητές, με επικεφαλής τον γενετιστή Ματίας Γιάκομπσον του Πανεπιστημίου της Ουψάλα και την καθηγήτρια προϊστορικής αρχαιολογίας Μαρλίζ Λόμπαρντ του Πανεπιστημίου του Γιοχάνεσμπουργκ, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό «Science», ανέλυσαν το γονιδίωμα επτά αφρικανών κυνηγών-τροφοσυλλεκτών που ζούσαν πριν από 300 έως 2.300 χρόνια. 

By tracing the genetic ancestry of Khoe-San people, experts have pushed this dating back to between 350,000 and 260,000 years ago.

Η ανάλυση του DNA τους οδήγησε στην εκτίμηση ότι ο εξελικτικός διαχωρισμός ανάμεσα στον Homo sapiens και στις άλλες ομάδες προγόνων του ανθρώπου έλαβε χώρα προ 260.000 έως 350.000 ετών. Η νέα εκτίμηση συμβαδίζει με την πρόσφατη ανακάλυψη απολιθωμάτων Homo sapiens στο Μαρόκο φέτος το καλοκαίρι, τα οποία χρονολογήθηκαν ότι ήσαν ηλικίας 300.000 έως 350.000 ετών. Συνεπώς και αυτά παραπέμπουν σε παλαιότερη ανάδυση του Homo sapiens από τους υπόλοιπους...συγγενείς.

Ο διαχωρισμός

The emergence of homo-sapiens has previously been estimated to have occurred around 200,000 years ago in Africa. But by tracing the genetic ancestry of Khoe-San people, experts have pushed this dating back to between 350,000 and 260,000 years ago.

Είχε προηγηθεί πριν από 600.000 έως 700.000 χρόνια ο εξελικτικός διαχωρισμός από τους Νεάντερταλ, οι οποίοι ακολούθησαν το δικό τους δρόμο, αλλά αργότερα εξαφανίσθηκαν. Οι επιστήμονες γενικά συμφωνούν ότι η ανθρωπότητα «γεννήθηκε» στην Αφρική, αλλά διαφωνούν στο πού ακριβώς και πότε συνέβη αυτό.

Με το πέρασμα του χρόνου και με τη συσσώρευση νέων στοιχείων, διαφαίνεται ότι το λίκνο των ανατομικά συγχρόνων ανθρώπων δεν ήταν αποκλειστικά η Ανατολική Αφρική όπως είχε αρχικά υποτεθεί, αλλά τείνει να επικρατήσει πλέον η θεωρία της παναφρικανικής καταγωγής, που υποστηρίζει την εμφάνιση του Homo sapiens επίσης στη Νότια και στη Βόρεια Αφρική, καθώς και σε άλλα σημεία της «μαύρης ηπείρου». Από την άλλη, η καταγωγή μας ωθείται συνεχώς πιο πίσω στο παρελθόν.

Πηγές: Carina M. Schlebusch, Helena Malmström, Torsten Günther, Per Sjödin, Alexandra Coutinho, Hanna Edlund, Arielle R. Munters, Mário Vicente, Maryna Steyn, Himla Soodyall, Marlize Lombard, Mattias Jakobsson. Southern African ancient genomes estimate modern human divergence to 350,000 to 260,000 years agoScience, 28 Sep 2017 DOI: 10.1126/science.aao6266 - http://www.tovima.gr/science/technology-planet/article/?aid=904113


Νόμπελ Ιατρικής για τον μοριακό μηχανισμό που ελέγχει τον κιρκαδιανό ρυθμό. Nobel in physiology, medicine awarded to three Americans for discovery of ‘clock genes’

Jeffrey C Hall, Michael Rosbash and Michael W Young, who have been awarded the 2017 Nobel prize in Physiology or Medicine for ‘their discoveries of molecular mechanisms controlling the circadian rhythm’. Photograph: Chinese University Of Hong Kong Handout/EPA

Το εφετινό Βραβείο Νομπέλ Ιατρικής και Φυσιολογίας μοιράζονται τρεις αμερικανοί: ο Τζέφρι Χωλ (Jeffrey C. Hall) του Πανεπιστημίου του Μέιν, ο Μάικλ Ρόσμπαχ (Michael Rosbach) του Πανεπιστημίου Brandeis και ο Μάικλ Γιάνγκ (Michael W. Young) του Πανεπιστημίου Ροκφέλερ για τις ανακαλύψεις τους σχετικά με τους μηχανισμούς που ελέγχουν τους κιρκαρδικούς ρυθμούς. Με άλλα λόγια, οι τρεις εφετινοί τιμώμενοι ανακάλυψαν πώς δουλεύει το εσωτερικό βιολογικό μας ρολόι.

Όλοι οι οργανισμοί που κατοικούν τον πλανήτη μας έχουν εξελιχθεί έτσι ώστε να συγχρονίζονται με την 24ωρη περιστροφή της Γης γύρω από τον εαυτό της. Και βεβαίως το ανθρώπινο είδος δεν αποτελεί εξαίρεση. Το γνωρίζει αυτό καλά όποιος έχει πάθει τζετ λαγκ! Δεν είναι όμως μόνο ο κύκλος του ύπνου και της εγρήγορσης που ρυθμίζεται από το βιολογικό μας ρολόι. Από αυτό εξαρτάται ο μεταβολισμός μας, η έκκριση ορμονών, η θερμοκρασία του σώματός μας, ακόμη και η συμπεριφορά μας.

Εξελικτική προσαρμογή

The circadian clock anticipates and adapts our physiology to the different phases of the day. Our biological clock helps to regulate sleep patterns, feeding behavior, hormone release, blood pressure, and body temperature. (The Nobel Assembly at Karolinska Institutet)

Η προσαρμογή των ζωντανών οργανισμών στον κύκλο της Γης είχε γίνει αντικείμενο παρατήρησης από τον 18ο αιώνα. Όσο όμως και αν οι επιστήμονες υποπτεύονταν την ύπαρξη ενός εσωτερικού ρολογιού, ο εντοπισμός του δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Μόλις το 1970 διαπιστώθηκε η ύπαρξη γονιδίων που ήλεγχαν τους κιρκαρδικούς ρυθμούς στη δροσόφιλα (Drosophila melanogaster, μύγα του ξυδιού), ένα κλασικό πειραματόζωο ιδανικό για γενετικές μελέτες. Στην πραγματικότητα, οι ερευνητές παρατήρησαν ότι οι μεταλλάξεις ενός συγκεκριμένου γονιδίου είχαν σαν αποτέλεσμα να διαταράσσεται ο κιρκαρδικός ρυθμός των πειραματοζώων. Δεν γνώριζαν όμως ποιο ήταν και τι ακριβώς έκανε αυτό το γονίδιο το οποίο για προφανείς λόγους ονόμασαν period (περιοδικότητα).

A simplified illustration of the feedback regulation of the period gene. The figure shows the sequence of events during a 24h oscillation. When the period gene is active, period mRNA is made. The mRNA is transported to the cell's cytoplasm and serves as template for the production of PER protein. The PER protein accumulates in the cell's nucleus, where the period gene activity is blocked. This gives rise to the inhibitory feedback mechanism that underlies a circadian rhythm. (The Nobel Assembly at Karolinska Institutet)

Το 1984, οι Χωλ και Ρόσμπαχ που εργαζόταν στο ίδιο εργαστήριο συνεργάστηκαν με τον Γιανγκ και απομόνωσαν το γονίδιο αυτό, ενώ λίγο αργότερα πέτυχαν να δείξουν ότι η πρωτεΐνη που κωδικοποιείται από το γονίδιο period (η οποία ονομάζεται PER) παράγεται κατά την διάρκεια της νύχτας και αποικοδομείται κατά τη διάρκεια της ημέρας. Αυτή η κυκλική αυξομείωση της παραγωγής - αποικοδόμησης της πρωτεΐνης PER αποτελεί κομβικό «γρανάζι» του εσωτερικού ρολογιού των μυγών, αλλά και των ανθρώπων.

Αυτοσυντηρούμενος μηχανισμός

Michael Young, co-winner of the 2017 Nobel prize in medicine, speaking about his work on the circadian rhythm at the 2012 Canada Gairdner International Award.

Όπως συμβαίνει συχνά στην επιστήμη, η επίλυση ενός γρίφου γεννά ακόμη περισσότερα ερωτηματικά και το ίδιο έγινε και στην περίπτωση των τριών φετινών βραβευθέντων. Αμέσως μετά τον εντοπισμό και τη διαλεύκανση του ρόλου της πρωτεΐνης PER, το μεγάλο ερώτημα που έχριζε απάντησης ήταν: τι αναστέλλει την παραγωγή της πρωτεΐνης κατά τη διάρκεια της ημέρας; Την απάντηση έδωσε ο Γιάνγκ ο οποίος ανακάλυψε ένα ακόμη γονίδιο (το ονόμασε timeless και την πρωτεΐνη που κωδικοποιεί TIM) και κατέδειξε ότι η πρωτεΐνη TIM προσδένεται στην PER και μαζί εισέρχονται στον πυρήνα του κυττάρου όπου και ρυθμίζουν την έκφραση του γονιδίου period. Με άλλα λόγια, ο μηχανισμός ήταν αυτοσυντηρούμενος, αφού παρήγαγε τα ίδια του τα «γρανάζια»!

Όσο για τον συγχρονισμό του εσωτερικού μας ρολογιού, η εναλλαγή του φωτός και του σκοταδιού παίζουν κεντρικό ρόλο σε αυτό, όπως αποκαλύφθηκε χάρη στις εργασίες άλλων επιστημόνων στη συνέχεια.

Κυριακή 1 Οκτωβρίου 2017

Νέα διεθνής διάκριση για τον Σταμάτη Κριμιζή. Johns Hopkins Applied Physics Lab’s Tom Krimigis Earns Top Honor from International Academy of Astronautics

Tom Krimigis and the Low Energy Charged Particle detector; the “LECP” investigation, which Krimigis leads, has been returning data from both Voyager spacecraft for 40 years. Credit: APL

Με την κορυφαία διάκριση της Διεθνούς Ακαδημίας Αστροναυτικής, το «Βραβείο φόν κάρμαν», τιμήθηκε ο διαστημικός επιστήμων και αναδημαϊκός Σταμάτης Κριμιζής. Το βραβείο, που απονεμήθηκε σε τελετή στην Αδελαΐδα της Αυστραλίας, δίδεται προς τιμήν του πρωτοπόρου της αεροδυναμικής Τέοντορ φον Κάρμαν, ιδρυτή και πρώτου προέδρου της Ακαδημίας. Με τον τρόπο αυτό, η Ακαδημία αναγνώρισε την πολυετή συμβολή του Κριμιζή στις διαστημικές επιστήμες και στην αστροναυτική.

Ο Έλληνας επιστήμων υπήρξε επί πολλά χρόνια επικεφαλής του Εργαστηρίου Εφαρμοσμένης Φυσικής (APL) του Πανεπιστημίου Τζονς Χόπκινς των ΗΠΑ, το οποίο έπαιξε και συνεχίζει να παίζει καθοριστικό ρόλο στις διαστημικές αποστολές.

Krimigis, recognized as an innovative leader in space-program development, has made fundamental contributions to space science and exploration. He has led or participated in space physics experiments deployed to all eight major planets, the only scientist in the world to do so. He has also made valuable discoveries in the physics of the solar wind and the magnetosphere of the solar system. He played a crucial role in transforming planetary exploration as one of the initiators of NASA Discovery, a planetary missions program, and as the leader of the Johns Hopkins Applied Physics Laboratory Space Department in the development of the NEAR Shoemaker, MESSENGER and New Horizons missions. Currently, he is involved in missions to Mercury, Saturn, Pluto and the heliosphere, and participating in path-breaking contributions to understanding the transition zone to interstellar space. In Greece, his native country, he is playing a critical role in encouraging the development of space science. Credit: Smithsonian National Air and Space Museum

Ο Σταμάτης Κριμιζής διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη νέων επιστημονικών οργάνων για το διάστημα και στην προώθηση της ρομποτικής διαστημικής εξερεύνησης. Είναι ο μόνος επιστήμονας στον κόσμο, ο οποίος έχει ηγηθεί ή έχει συμμετάσχει στα πειράματα διαστημικής φυσικής που έχουν γίνει και στους εννέα πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος.

Υπήρξε επικεφαλής ερευνητής σε πέντε αποστολές της Αμερικανικής Διαστημικής Υπηρεσίας (NASA), μεταξύ των οποίων στις αποστολές των δύο Voyager (που ακόμη ταξιδεύουν) και του Cassini στον Κρόνο (που πρόσφατα «αυτοκτόνησε»).

Ο Κριμιζής σχεδίασε, ανέπτυξε, έστειλε στο διάστημα και ανέλυσε τα στοιχεία 23 επιστημονικών οργάνων, που χρησιμοποιήθηκαν σε διάφορες αμερικανικές και ευρωπαϊκές διαστημικές αποστολές. Δικό του είναι, μεταξύ άλλων, το όργανο LECP (Low-Energy Charged Particle) πάνω στα δύο Voyager. Ήδη τα δεδομένα του LECP από το Voyager 1 βοήθησαν καθοριστικά τους επιστήμονες να βεβαιωθούν ότι το σκάφος εγκατέλειψε για πρώτη φορά το ηλιακό μας σύστημα, κινούμενο πλέον προς το διαστημικό χώρο.

Ο Κριμιζής έπαιξε επίσης ρόλο στην ανάπτυξη του πρωτοποριακού προγράμματος «Discovery» της NASA για τη δημιουργία χαμηλού κόστους πλανητικών αποστολών, καθώς και του προγράμματος «New Frontiers», στο πλαίσιο του οποίου έγινε η πρώτη αποστολή στον Πλούτωνα του σκάφους «New Horizons», που έχει κατασκευασθεί από το APL. Ο έλληνας ακαδημαϊκός είναι επίσης ερευνητής στη νέα αποστολή «Parker Solar Probe» με στόχο τον Ήλιο, που προγραμματίζεται να εκτοξευθεί το καλοκαίρι του 2018.

Γενημμένος στη Χίο, ο Κριμιζής σπούδασε Φυσική στο Πανεπιστήμιο της Μινεσότα και πήρε το διδακτορικό του από το Πανεπιστήμιο της Αϊόβα, όπου είχε καθηγητή τον διάσημο φυσικό Τζέημς Βαν Άλεν, πρώην επιστήμονα του APL, ο οποίος ανακάλυψε τις ομώνυμες ζώνες ακτινοβολίας γύρω από τη Γη.

Αφού δίδαξε στην Αϊόβα, όπου υπήρξε πρωτοπόρος στη χρήση νέου τύπου ανιχνευτών για τη μέτρηση των σωματιδίων στο διάστημα, το 1968 o Κριμιζής εντάχθηκε στο δυναμικό του APL, όπου έγινε επικεφαλής επιστήμων το 1980 και τελικά επικεφαλής του Τμήματος Διαστήματος το 1991. Έχει βραβευθεί κατ’ επανάληψη, ενώ έχει στο ενεργητικό του πάνω από 600 επιστημονικές δημοσιεύσεις και βιβλία – και συνεχίζει ακάθεκτος …

Πηγές: amna.gr – www.jhuapl.edu