Arts Universe and Philology

Arts Universe and Philology
The blog "Art, Universe, and Philology" is an online platform dedicated to the promotion and exploration of art, science, and philology. Its owner, Konstantinos Vakouftsis, shares his thoughts, analyses, and passion for culture, the universe, and literature with his readers.

Πέμπτη 19 Οκτωβρίου 2017

Το Κενό Που Κοχλάζει. The Quantum Vacuum

“Σήμερα ο κενός χώρος δεν αναγνωρίζεται ως άδειος. Είναι μια θάλασσα δυναμικής ενέργειας. Σαν ένας πίδακας υδρατμών δίπλα σ’ έναν ορμητικό καταρράκτη”. Harold Puthoff, φυσικός.

Σήμερα η αντίληψη της κοινωνίας για το κενό γεννιέται και διαμορφώνεται μέσω των ποικίλων ερεθισμάτων που προκύπτουν από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Το γεγονός αυτό οδηγεί την ανθρώπινη αντίληψη στο να το ταυτίζει με την έννοια του στατικού και άδειου μαθηματικού και φυσικού χώρου.

Πυθαγόρειοι υμνούν την ανατολή του ηλίου. Πίνακας του Φιόντορ Μπρόνικοβ (Fyodor Bronnikov) (19ος αι.).

Η άποψη αυτή δεν έβρισκε σύμφωνους τους αρχαίους Έλληνες φυσικούς φιλοσόφους. Έτσι οι Πυθαγόρειοι θεωρούσαν το κενό κάτι εντελώς υπαρκτό και άσχετο με την έννοια του άδειου. Όπως αναφέρει και ο Αριστοτέλης στα Φυσικά:

«…και οι Πυθαγόρειοι επίσης υποστήριζαν ότι υπάρχει κενό και ότι μπαίνει στον ουρανό από άπειρη πνοή, σαν ο ουρανός να αναπνέει και το κενό. Το κενό καθορίζει τη φύση των πραγμάτων, σαν κάτι που χωρίζει και καθορίζει τα διαδοχικά μέλη μιας σειράς. Αυτό συμβαίνει πρώτα απ’ όλα στην περίπτωση των αριθμών γιατί το κενό καθορίζει τη φύση τους». Ο Μέλισσος, συμφωνώντας κι αυτός ότι η έννοια του κενού ως συνωνύμου του τίποτα δεν έχει νόημα, αναφέρει: «..και τίποτα δεν είναι κενό. Γιατί το κενό δεν είναι τίποτα και το τίποτα δεν μπορεί να υπάρξει. Ούτε κινείται. Γιατί δεν μπορεί να υποχωρήσει σε οποιοδήποτε σημείο, αλλά είναι γεμάτο. Γιατί, αν υπήρχε κενό, θα υποχωρούσε στο κενό, αφού όμως δεν υπάρχει κενό, δεν έχει πού να υποχωρήσει».

Μια επαναστατική άποψη για την έννοια του κενού ανέπτυξαν ο Λεύκιππος και ο Δημόκριτος στη θαυμαστή κοσμολογία τους. Αναφέρουν λοιπόν ειδικότερα οι Λεύκιππος και Δημόκριτος:


1. …Ο Δημόκριτος θεωρούσε ότι η φύση των αιωνίων πραγμάτων είναι μικρές ουσίες άπειρες στο πλήθος. Γι’ αυτές δε υποθέτει ότι υπάρχει άλλος τόπος άπειρος στο μέγεθος. Αποκαλεί δε τον μεν τόπο με τα ονόματα «κενό» και «ουδέν» (τίποτα) και «άπειρον», τις δε ουσίες με τα ονόματα «δεν» (κάτι) και «ναστόν»* (στερεόν) και «ον» [Σιμπλίκιος Περί Ουρανού 294, 33 (Δημόκριτος Α 37)].

Η λέξη ναστός σημαίνει, πυκνός, συμπιεσμένος, σφικτός, πακτωμένος. Προέρχεται από το ρήμα νάσσω (συνθλίβω, πιέζω ισχυρώς, πατώ). Στην περίπτωση των ατόμων, είναι προφανές ότι ο Δημόκριτος μέσω της λέξης ναστόν τα θεωρεί συμπυκνώσεις.

2. …Ο Λεύκιππος και ο οπαδός του Δημόκριτος λένε ότι στοιχεία μεν είναι το πλήρες και το κενό, αποκαλούντες το ένα ον και το άλλο μη ον, από αυτά το μεν πλήρες και στερεόν, το ον, το δε κενόν και αραιόν, το μη ον. Γι’ αυτό ισχυρίζονται ότι το ον δεν έχει περισσότερο αληθινή ύπαρξη από το μη ον, διότι ούτε το κενό είναι λιγότερο πραγματικό από το σώμα.… Αυτά είναι τα υλικά αίτια των όντων [Αριστοτέλης, Μετά τα Φυσικά 985b4 (Λεύκιππος Α6)].

3 …Ο Λεύκιππος υπέθεσε ότι υπάρχουν άπειρα και αεικίνητα στοιχεία, τα άτομα… Διότι υποθέτοντας ότι η ουσία των ατόμων είναι στερεή και συμπαγής, έλεγε ότι αυτή είναι το ον και ότι κινείται στο κενό, το οποίο αποκαλούσε μη ον και ισχυριζόταν ότι δεν υπάρχει λιγότερο πραγματικά από το ον. Παραπλήσια δε και ο οπαδός του Δημόκριτος ο Αβδηρίτης έθεσε σαν αρχές το πλήρες και το κενό, αποκαλώντας το εν ον και το άλλο μη ον [Σιμπλίκιος Φυσικά 28.8 (Λευκιππος Α8-Δημοκριτος Α.38)].

Όπως φαίνεται από τις προηγούμενες περικοπές, ο Δημόκριτος περιγράφει τον τόπο, δηλαδή αυτό που καλούμε σήμερα μαθηματικά άδειο χώρο, με τις λέξεις κενό, ουδέ, ή άπειρο. Το κενό για τον Δημόκριτο συμπίπτει με την έννοια του μη όντος. Αυτό το μη ον για το Δημόκριτο δεν υπάρχει κατά έναν τρόπο υποδεέστερον του αισθητού όντος (του ατόμου), εφόσον έχει και αυτό ιδιαίτερη φύση και υπόσταση.

Ομοίως ονομάζει το ον και πλήρες ή στερεόν, και το ταυτίζει με την έννοια των ατόμων, άρα ονομάζει το ον ναστόν και δεν.

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αντιδιαστείλουμε την έννοια του «μη όντος» όπως το εννοεί ο Δημόκριτος, από την έννοια που του δίνει ο Παρμενίδης. Σύμφωνα με τον Παρμενίδη, το «μη ον» είναι ένα γενικότερο ως προς τη φύση του κοσμολογικό συστατικό, το οποίο δεν έχει καμία σχέση με την υλική φύση του Σύμπαντος και ανάγεται στη σφαίρα του νοητού ή του μεταφυσικού.

Όπως αναφέρει και ο Δ. Μακρυγιάννης στο έργο του Κοσμολογία και Ηθική του Δημόκριτου«..(το μη ον =κενό) δεν είναι απλώς ο κενός χώρος (αυτός τον οποίο εννοούμε σήμερα με τον όρο αυτό) εντός του οποίου κινούνται τα άτομα, αλλά κάτι πιο ουσιαστικό, το οποίο εκτείνεται σαν υπόβαθρο της κίνησης των ατόμων και χωρίς το οποίο η κίνηση αυτή θα ήταν φυσιολογικά αδύνατη. Μπορούμε λοιπόν να παρομοιάσουμε το κενό σαν ένα είδος οθόνης πάνω στην οποία κινούνται τα άτομα, όπως οι φιγούρες στην οθόνη του θεάτρου σκιών. Η οθόνη δεν συμμετέχει στην ουσία των εικόνων που παρουσιάζονται, αλλά χωρίς αυτήν θα ήταν αδύνατο να εμφανιστούν. Έτσι κατά τη θεωρία του Δημόκριτου, είναι αίτιο της ύπαρξης των όντων, όχι γιατί αποτελεί μέρος της φύσεώς τους, αλλά επειδή συντελεί σαν αόρατο υπόβαθρο στην εμφάνισή τους».

Σήμερα οι επιστημονικές απόψεις έχουν προχωρήσει ακόμα περισσότερο, αφού για πολλούς διάσημους ερευνητές, όπως ο Α. Αϊνστάιν, και αυτά ακόμα τα στοιχειώδη σωμάτια, οι δομικοί δηλαδή λίθοι της ύλης δεν αποτελούν παρά δίνες του ίδιου του χώρου (κενού). Τα άτομα, δηλαδή, δεν αποτελούν παρά έκφραση μιας ιδιομορφίας του χώρου (κενού), την οποία οι αισθήσεις μας αντιλαμβάνονται σαν εξατομικευμένη ύλη. Ας δούμε όμως αναλυτικότερα αυτές τις νέες ιδέες περί κενού.

Η Φυσική του κενού

Η διάκριση ανάμεσα στην ύλη και στον κενό χώρο εγκαταλείφθηκε από τη στιγμή που ανακαλύφθηκε ότι τα στοιχειώδη σωματίδια μπορούν να γεννηθούν αυθόρμητα από το κενό και στη συνέχεια να απορροφηθούν από το κενό. Σύμφωνα με τη θεωρία πεδίου φαινόμενα σαν και αυτό συμβαίνουν κάθε στιγμή. Σύμφωνα με τη κβαντική φυσική, δεν υπάρχει απόλυτο κενό και κάθε σημείο του σύμπαντος 'πάλλεται' από μια αόρατη δραστηριότητα. Ακόμη και στη θερμοκρασία του απόλυτου μηδενός, το κενό διαθέτει τεράστιες ποσότητες ενέργειας η οποία λόγω της ομοιογένειας δεν είναι άμεσα αντιληπτή, αλλά κάτω από ορισμένες συνθήκες οδηγεί σε παρατηρήσιμα και μετρήσιμα φαινόμενα. Η ενέργεια του κενού μπορεί να εξηγήσει τη γένεση του σύμπαντος, την αδράνεια των σωμάτων και τη φύση της ίδιας της βαρύτητας.

Στην κλασική Φυσική η έννοια του κενού ταυτίζεται με την έννοια της απουσίας ύλης. Η ταυτοποίηση αυτών των δύο εννοιών αποτελεί ένα αξίωμα της ανθρώπινης λογικής, αναπόδεικτο μεν, αυτονόητο και προφανές όμως για την κοινή ανθρώπινη λογική.

Το βίντεο αυτό δείχνει τι αποκαλύπτει η κβαντική φυσική για την πραγματική φύση της ύλης και για τον εαυτό μας, και πώς αυτή η αποκάλυψη δεν είναι πράγματι τίποτα καινούργιο, αλλά αποτελεί επανάληψη των θέσεων των αρχαίων σοφών, όπως των βουδιστών μυστικιστών και των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων.

Η ιδέα αυτή αποτελεί το προϊόν ενός πολιτισμικού ρεύματος, το οποίο θεωρεί ως εντελώς ανεξάρτητες οντότητες το χώρο και την ύλη, οι οποίες ήταν συνδεδεμένες με τη λογική σχέση περιέχοντος και περιεχομένου. Οι απόψεις αυτές βέβαια, όπως ήδη αναφέραμε, δεν βρίσκουν σύμφωνη τη σύγχρονη επιστημονική άποψη, η οποία δέχεται ακόμα και την ακραία άποψη ότι η ύλη μπορεί να αποτελεί μια απλή ιδιομορφία του χώρου. Για τη σύγχρονη Φυσική δεν υπάρχει πλέον μια διαχωριστική γραμμή μεταξύ ύλης και χώρου, αφού κάτι τέτοιο θα αντιστρατευόταν την αρχή της αβεβαιότητας. Αυτό σημαίνει ότι στο πλαίσιο της σύγχρονης επιστημονικής σκέψης έχει καταργηθεί η έννοια του κλασικού «ορίου», όσον αφορά την οντότητα ενός υλικού σωματιδίου. Τώρα πλέον ένα υλικό σωματίδιο δεν περιορίζεται στα «όρια» κάποιων υποθετικών διαστάσεών του, αλλά εξελίσσεται εν δυνάμει παντού μέσα σ’ έναν ευρύτερο χώρο δράσης.

Όπως αναφέρει και ο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Κύπρου Σ. Θεοδωράκης στο βιβλίο του Το κενό που κοχλάζει: Σε κάθε σωματίδιο αντιστοιχεί μια κυματοσυνάρτηση, το τετράγωνο της οποίας δίνει την πιθανότητα να βρίσκεται το σωματίδιο σε κάποια συγκεκριμένη θέση. Αυτή η κυματοσυνάρτηση είναι συνάρτηση του χώρου και λαμβάνει τιμές σε όλα τα σημεία του χώρου. Υπάρχει πιθανότητα να βρούμε το σωματίδιο σε διάφορες περιοχές όταν μετρήσουμε την θέση του. Θα μπορούσε κανείς να πει πως η ύπαρξη του σωματιδίου απλώνεται στον χώρο, πως το σωματίδιο υπάρχει δυνάμει παντού, ώσπου η μέτρηση να συμπυκνώσει στιγμιαία όλο αυτό το νέφος πιθανοτήτων σε κάποιο σημείο. Ένα κβαντικό σωματίδιο λοιπόν δεν μπορεί να είναι εντοπισμένο σε ένα σημείο» (Εκδόσεις Δίαυλος, Αθήνα 1999).

Ομοίως, η σημερινή επιστημονική σκέψη αποδέχεται ότι το κενό δεν είναι άδειο, αλλά πλήρες βαρυτικής ενέργειας, η οποία αντιστοιχεί (!) σε κάποια συγκεκριμένη ποσότητα μάζας.

Επιβεβαιώνοντας μια θεωρητική πρόβλεψη της κβαντομηχανικής που είχε διατυπωθεί πριν από τέσσερις δεκαετίες, Σουηδοί ερευνητές κατάφεραν να παγιδεύσουν και να μετρήσουν μερικά από τα φωτόνια που εμφανίζονται και εξαφανίζονται αέναα μέσα στο κενό. Η μελέτη, δημοσιευμένη στο περιοδικό Nature, επιβεβαιώνει για πρώτη φορά μια θεωρητική πρόβλεψη που αφορά τα εικονικά σωματίδια και ονομάζεται «φαινόμενο Κάσιμιρ». Το 1970, οι φυσικοί προέβλεψαν ότι, με βάση το φαινόμενο Κάσιμιρ, εικονικά φωτόνια που εμφανίζονται στο κενό μπορούν να μετατραπούν σε «αληθινά» φωτόνια αν αναπηδήσουν στην επιφάνεια ενός καθρέπτη που κινείται σχεδόν με την ταχύτητα του φωτός. Η ταλάντωση ενός εικονικού καθρέπτη (κίτρινο) προκάλεσε την εμφάνιση φωτονίων στο φάσμα των μικροκυμάτων (Πηγή: Philip Krantz, Chalmers).

Ειδικότερα, σύμφωνα με την αρχή της αβεβαιότητας, δεν είναι δυνατόν να υπολογιστεί με ακρίβεια το συνολικό ποσόν ενέργειας το οποίο καταλαμβάνει για κάποιο χρονικό διάστημα Δt έναν χώρο δεδομένης έκτασης. Αυτό σημαίνει ότι ο θεωρούμενος «κενός» χώρος δεν μπορεί να είναι «λογιστικά» μηδενικής ενέργειας, εφόσον ο προσδιορισμός κάποιας συγκεκριμένης τιμής, όπως η μηδενική, αντιβαίνει στην αρχή της αβεβαιότητας. Με τον τρόπο αυτό το κενό μπορεί να οριστεί πλέον ως ο χώρος, όχι μηδενικής, αλλά ελάχιστης ενέργειας για δεδομένες συνοριακές τιμές. Η ενέργεια αυτή ονομάζεται ενέργεια του κενού.

Η ενέργεια λοιπόν, στο πλαίσιο οιουδήποτε κενού χώρου, δεν μπορεί να είναι διαρκώς ίση με το μηδέν. Κάτι τέτοιο θα σήμαινε ότι η τιμή της αβεβαιότητάς της θα ήταν μηδέν, γεγονός όμως το οποίο, σύμφωνα με την αρχή της αβεβαιότητας, θα σήμαινε ότι ο χρόνος μέτρησης της ενέργειας αυτής θα ήταν άπειρος. Η ενέργεια λοιπόν μπορεί να μεταβληθεί αυθόρμητα και απρόβλεπτα κατά τη διάρκεια του χρόνου μέτρησης. Ειδικότερα, όσο πιο μικρό είναι το χρονικό διάστημα παρατήρησης, τόσο μεγαλύτερες είναι οι κβαντικές διακυμάνσεις της ενέργειας. Αυτό σημαίνει ότι μετρείται πάντα μια μη μηδενική ενέργεια σε κάθε χρονική στιγμή t, η οποία ονομάζεται ενέργεια μηδενικού σημείου. Η ενέργεια αυτή σχετίζεται με τη δημιουργία στιγμιαία δημιουργούμενων σωματιδίων, τα οποία ονομάζουμε εικονικά σωματίδια, και γεμίζουν ολόκληρο τον κενό χώρο αφήνοντας εμφανή ίχνη των δραστηριοτήτων τους.

Εικονικά σωματίδια

Πρώτες ενδείξεις για παράξενη κβαντική ιδιότητα του κενού χώρου. Έχουν περάσει 80 και πλέον χρόνια από τότε που το φαινόμενο προβλέφθηκε από γίγαντες της κβαντομηχανικής όπως ο Βέρνερ Χάιζενμπεργκ. Έπειτα από δεκαετίες αναζήτησης, διεθνής ομάδα αστρονόμων παρουσιάζει τώρα τις πρώτες ενδείξεις για το φαινόμενο της «κβαντικής διπλής διάθλασης» γύρω από ένα άστρο νετρονίων. Το αμυδρό φως του άστρου, αναφέρουν οι ερευνητές στην επιθεώρηση Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, δείχνει να έχει αλλοιωθεί λόγω αλληλεπίδρασης με τα λεγόμενα «εικονικά σωματίδια» της κβαντικής φυσικής, τα οποία εμφανίζονται αυθόρμητα στο απόλυτο κενό και αμέσως μετά επιστρέφουν στην ανυπαρξία. This artist’s view shows how the light coming from the surface of a strongly magnetic neutron star (left) becomes linearly polarised as it travels through the vacuum of space close to the star on its way to the observer on Earth (right). The polarisation of the observed light in the extremely strong magnetic field suggests that the empty space around the neutron star is subject to a quantum effect known as vacuum birefringence, a prediction of quantum electrodynamics (QED). This effect was predicted in the 1930s but has not been observed before. Credit: ESO/L. Calçada

Η αβεβαιότητα που διέπει τη σχέση μεταξύ υπάρχουσας ενέργειας και χρόνου παρατήρησης, σε έναν δεδομένο χώρο, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ένα πραγματικό σωματίδιο μπορεί να είναι το αίτιο δημιουργίας κάποιων άλλων βραχύβιων σωματιδίων τα οποία ονομάζουμε εικονικά σωματίδια. Αυτό σημαίνει ότι από το «τίποτα», δηλαδή το κενό της κλασικής Φυσικής, παράγεται μια φευγαλέα μορφή και ποσότητα υλοενέργειας, η οποία δεν αποτελεί παρά μια διακύμανση* του κενού και ονομάζεται εικονική ύλη. Τα εικονικά αυτά σωματίδια δεν παρουσιάζουν την ίδια «μάζα» με τα αντίστοιχα πραγματικά και μπορούν να παρατηρηθούν μόνο έμμεσα.

* Στη σύγχρονη Φυσική μια κβαντική διακύμανση (ανάπαλση) του κενού μπορεί να δημιουργήσει ένα νέο Σύμπαν.

Έτσι, για παράδειγμα,. ένα φωτόνιο μπορεί να μετασχηματιστεί σε ένα εικονικό ηλεκτρόνιο και ένα εικονικό ποζιτρόνιο. Τα εικονικά αυτά σωματίδια με την πάροδο ελαχιστότατου χρόνου επανασυνδέονται, σχηματίζοντας πάλι ένα φωτόνιο. Όπως αναφέρει και ο καθηγητής Σ. Θεοδωράκης (1999): «…Το κενό στη σύγχρονη Φυσική είναι λοιπόν ένα κενό που κοχλάζει, γεμάτο από διακυμάνσεις πεδίων, μια σούπα από εικονικά σωματίδια που γεννιούνται και πεθαίνουν διαρκώς… Το κενό στη σύγχρονη Φυσική είναι λοιπόν δυναμικό, έχει πολύπλοκη δομή και αλληλεπιδρά με τα περιεχόμενα και το περίβλημά τους. Είναι μια εξελισσόμενη οντότητα, πολύ διαφορετική από την κλασική εικόνα του κενού, από το στατικό και άδειο κενό των λεξικών».

Μια ενδιαφέρουσα εφαρμογή των εικονικών σωματιδίων είναι και η ερμηνεία των αιτίων των διαφόρων αλληλεπιδράσεων (κβαντικών δυνάμεων). Σήμερα πλέον θεωρούμε ότι οι κβαντικές συμπαντικές δυνάμεις δεν αποτελούν παρά το αποτέλεσμα ανταλλαγής εικονικών σωματιδίων μεταξύ πραγματικών σωματιδίων.

Η μάζα των εικονικών σωματιδίων

Στην κβαντική φυσική θεωρία, τα στοιχειώδη σωματίδια παρουσιάζουν εγγενείς κυματικές ιδιότητες. Το γεγονός αυτό μας αναγκάζει να δεχτούμε την εν δυνάμει πιθανή παρουσία τους, σε κάποιες περιπτώσεις, σε κλασικά απαγορευμένες ενεργειακά περιοχές.
An example of Tunnel Effect - The evolution of the wave function of an electron through a potential barrier.

Το κβαντικό αυτό φαινόμενο ονομάζεται «φαινόμενο σήραγγας» και σημαίνει ότι ένα σωματίδιο έχει τη δυνατότητα να διαπεράσει ένα φράγμα χωρίς να το υπερπηδήσει. Απλώς απλώνεται δυνάμει παντού με αποτέλεσμα η πιθανότητα, μικρή ή μεγάλη, να εμφανίζεται οπουδήποτε κατά τη διάρκεια της μέτρησης της θέσης του.

Σ’ αυτές τις ενεργειακά απαγορευμένες περιοχές, μπορούν να εξελίσσονται τα εικονικά σωματίδια. Συνεπώς η μάζα ενός εικονικού σωματιδίου μπορεί να είναι οποιαδήποτε, αρκεί να διατηρείται η συνολική ενέργεια κατά τη διάρκεια των αλληλεπιδράσεων στις οποίες λαμβάνει μέρος. Αυτό βεβαίως δεν σημαίνει ότι οι τιμές των αυξομειώσεων μεταξύ μάζας και ενέργειας μπορούν να είναι συγχρόνως αυθαίρετες, αλλά και εξαρτώμενες από τη χρονική διάρκεια της παρατήρησης. Κάτι τέτοιο σαφώς θα ήταν αντινομικό. Αυτό που προκύπτει είναι ότι ο χρόνος ζωής ενός εικονικού σωματιδίου είναι τόσο μεγαλύτερος όσο μεγαλύτερη είναι η διαφορά της μάζας μεταξύ εικονικού και αντίστοιχου πραγματικού σωματιδίου.

Παραδείγματα δημιουργίας πραγματικών σωματιδίων από το κενό

Ένα ενδιαφέρον γεγονός είναι ότι σε περιοχές ανάπτυξης ισχυρότατων ηλεκτρικών πεδίων, η κατάσταση «κενού» εκφράζεται από την παρουσία πραγματικών ηλεκτρονίων και όχι από την απουσία σωματιδίων. Ομοίως η «κενή» περιοχή γύρω από έναν υπερβαρύ πυρήνα δεν μπορεί να είναι ποτέ άδεια, αφού είναι αδύνατον να την αδειάσουμε. Αυτό συμβαίνει επειδή, αν απομακρύνουμε κάποιο ηλεκτρόνιο που βρίσκεται μέσα σε αυτήν, θα δημιουργηθεί αμέσως, από το αισθητό τίποτα, ένα νέο ηλεκτρόνιο καθώς και ένα ποζιτρόνιο που θα απομακρυνθεί.

Τι είναι οι Μελανές Οπές; Μία ταινία κινουμένων σχεδίων μικρού μήκους βασισμένη σε διάλεξη του γνωστού φυσικού Στήβεν Χώκινγκ στο BBC Radio4.

Μια άλλη περίπτωση είναι εκείνη των μελανών οπών. Στην περίπτωση αυτή από το κενό μπορούν να σχηματίζονται ζεύγη εικονικών σωματιδίων και αντισωματιδίων, τα οποία μέσα σε ελαχιστότατο χρόνο εξαϋλώνονται. Ο Στίβεν Χόκινγκ υποστηρίζει ότι, αν στο κενό, λίγο πιο έξω από τα σύνορα μιας μελανής οπής γεννηθεί ένα ζευγάρι εικονικών σωματιδίων και το ένα πέσει μέσα σ’ αυτήν, δεν θα είναι δυνατή η εξαϋλωσή τους. Το «ορφανό» εικονικό σωματίδιο, όμως, μπορεί να μετατραπεί σε πραγματικό σωματίδιο και να διαφύγει ως ακτινοβολία της μελανής οπής. Το φαινόμενο αυτό ελαττώνει τη μάζα της μελανής οπής, έτσι ώστε αυτή να φαίνεται σαν να εξατμίζεται.

Η αλληλεπίδραση κενού και περιβάλλοντος
NIK SPENCER/NATURE; Panel 4 adapted from Budd, T. & Loll, R. Phys. Rev. D 88, 024015 (2013).

Η αίσθηση που διαμόρφωνε η κλασική Φυσική για το κενό ήταν ότι δεν μπορούσε να αλληλεπιδρά με την ύλη, ή τα όριά της, με τη λογική ότι το περιέχον δεν μπορεί να συσχετίζεται με το περιεχόμενο.

Η σύγχρονη άποψη διαφοροποιείται ριζικά από αυτές τις απλουστεύσεις. Το φυσικά υπαρκτό «κενό που κοχλάζει», αλληλεπιδρά δυναμικά και ουσιαστικά με το περιεχόμενο. Με τον τρόπο αυτό οι ιδιότητές του επηρεάζονται από το περιεχόμενο, αλλά και το επηρεάζουν. Η άποψη ότι είναι δυνατή η αλληλεπίδραση κενού και ύλης έγινε αποδεκτή εφόσον έχει οδηγήσει σε προβλέψεις πειραματικά επαληθεύσιμες.

Όπως αναφέρει και ο καθηγητής Σ. Θεοδωράκης: «…Ο κενός χώρος αλληλεπιδρά άμεσα με το περιβάλλον του, όπως στη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας η παρουσία μαζών, καθορίζει την καμπυλότητα του κενού χώρου. Σε αυτό το κενό τα όντα πεθαίνουν και αναγεννώνται μέσα από ένα έξυπνο και διακριτικό παιχνίδι διπλασιασμού προσώπων και πραγμάτων».

Το κενό και η έννοια της οπής. Το θετικό κενό

Photo credit: Shutterstock.com

Κύριο χαρακτηριστικό μιας οπής είναι η επιφάνειά της, ενώ πάντα πρέπει να βρίσκεται μέσα σε κάτι. Την ύπαρξη οπών την αντιλαμβανόμαστε μόνο από τα δευτερογενή φαινόμενα που δημιουργούν στο περιβάλλον τους. Αυτό σημαίνει ότι είναι στενά εξαρτημένες από το κάτι που τις φιλοξενεί και δεν μπορούν να υπάρξουν έξω από αυτό. Τις οπές μπορούμε να τις αντιληφθούμε ως:

Tα πιο απομακρυσμένα σημεία έξω ακριβώς από τις επιφάνειες των σωμάτων που τις περιέχουν
Tα ακρότατα υλικά τμήματα του σώματος που τις περιέχει.
Tα άυλα σώματα, τα τοποθετημένα στις επιφάνειες υλικών σωμάτων.

Αυτό που θα πρέπει να σημειωθεί είναι ότι μια οπή είναι φτιαγμένη από χώρο, έτσι ώστε ο χώρος να είναι γι’ αυτήν ό,τι η ύλη για τα σώματα. Σημειώνουμε ότι σε αντίθεση με αυτό που συμβαίνει σε οποιοδήποτε απλό τμήμα του χώρου, οι οπές δεν ταυτίζονται με κάποια συγκεκριμένη περιοχή ούτε και με ορισμένες συντεταγμένες.

Εκτός των προηγουμένων η Φυσική, πολλές φορές, θεωρεί την έννοια της οπής, νοούμενης ως απουσίας, ως ισοδύναμη της παρουσίας ενός σωματιδίου. Έχουμε ήδη αναφέρει προηγουμένως ότι πως η απουσία ενός ηλεκτρονίου μπορεί να ταυτιστεί με την παρουσία ενός ποζιτρονίου, όπως. απέδειξε ο νομπελίστας Πολ Ντιράκ.

"Θα έλεγα ότι στο επιστημονικό και φιλοσοφικό μου έργο κύριο μέλημά μου ήταν να κατανοήσω τη φύση της πραγματικότητας γενικά, και της συνείδησης ειδικότερα, ως ένα συνεκτικό όλον, το οποίο δεν είναι ποτέ στατικό ή πλήρες, αλλά είναι μια ατελείωτη διαδικασία κίνησης και ξεδιπλώματος ..." (David Bohm: Wholeness and the Implicate Order). Ο Ντέιβιντ Μπομ (1917-1992) ήταν αμερικανός φυσικός, ουγγροεβραϊκής καταγωγής. Θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους θεωρητικούς φυσικούς του 20ου αιώνα. Ανέπτυξε ένα ιδιαίτερο μοντέλο της κβαντομηχανικής, και από κάποιους θεωρήθηκε "αιρετικός". Συνεργάστηκε με τον Αϊνστάιν. Σε κάποιες περιόδους, η κυβέρνηση των ΗΠΑ τον αντιμετώπισε ως "επικίνδυνο", εξαιτίας των νεανικών κομμουνιστικών του δεσμών. Ασχολήθηκε επίσης με την Νευροψυχολογία και τη Φιλοσοφία του Νου. Θεωρούσε πως ο νους λειτουργεί με έναν τρόπο που μοιάζει με ολόγραμμα, σύμφωνα με τις κβαντικές μαθηματικές αρχές και τα χαρακτηριστικά των κυμάτων. Έκανε αναφορές στο έργο πολλών βιολόγων, και γνώριζε τη σκέψη του Βίλχελμ Ράιχ. ("Το τέλος του Χρόνου", εκδ. Καστανιώτη).

Σύμφωνα με τον καθηγητή Σ. Θεοδωράκη (1999): «…Μια πολύ κομψή εφαρμογή της φυσικής υπόστασης που μπορεί να έχει μια απουσία, είναι η πρόσφατη ιδέα των άδειων κυμάτων. Στην παραδοσιακή Κβαντική Φυσική ένα σύστημα συμπεριφέρεται κάποτε σαν σωματίδιο και κάποτε σαν κύμα. Μια αιρετική όμως εκδοχή, προταθείσα από τον φυσικό Ντέιβιντ Μπομ, πρεσβεύει ότι κάθε σωματίδιο συνοδεύεται από ένα κύμα, τόσο πραγματικό όσο και το σωματίδιο. Όταν το σωματίδιο φτάσει σε μια διχάλα επιλογών και πάρει το ένα μονοπάτι, το κύμα χωρίζεται στα δύο και προχωρεί και στα δύο μονοπάτια. Το κύμα εκείνο που ακολουθεί το μονοπάτι που δεν πήρε το σωματίδιο λέγεται άδειο κύμα και είναι ουσιαστικά ένα θετικό κενό».

Το επιταχυνόμενο κενό

Μια ενδιαφέρουσα παρατήρηση αφορά το κενό κάποιου πεδίου, δηλαδή την κατάσταση ελάχιστης ενέργειάς του και την εξάρτησή του από την επιτάχυνσή του.

Για έναν ακίνητο, σε σχέση με αυτό παρατηρητή, δεν υπάρχουν πραγματικά σωματίδια τα οποία να αντιστοιχούν σε αυτό. Ένας παρατηρητής όμως που κινείται με σταθερή επιτάχυνση ως προς αυτό, θα παρατηρήσει πραγματικά σωματίδια μέσα στον παρατηρούμενο κενό χώρο. Αυτό σημαίνει ότι η έννοια του κενού είναι σχετική, και για έναν επιταχυνόμενο παρατηρητή οι κβαντικές διακυμάνσεις του κενού μετασχηματίζονται σε πραγματικές θερμικές διακυμάνσεις. Έτσι τα εικονικά σωματίδια μετατρέπονται σε πραγματικά. Αυτό συμβαίνει επειδή, αν δεν υπάρχει επιτάχυνση, υπάρχει μια ισορροπία μεταξύ των ακτινοβολιών που ανταλλάσσονται μεταξύ κενού και σωματιδίου. Με την επιτάχυνση η ισορροπία αυτή διαταράσσεται, με άμεσο αποτέλεσμα να υπάρξει απορρόφηση ακτινοβολίας από το κενό.

Το ψευδοκενό

Διάγραμμα ενός βαθμωτού πεδίου Φ παγιδευμένου σε ένα ψευδοκενό. Η ενέργεια Ε είναι υψηλότερη στο ψευδοκενό από ό,τι στο απόλυτο κενό ή στο αληθινό κενό. Το φράγμα μεταξύ των δύο ελαχίστων (αληθινού και ψευδοκενού) μπορεί να υπερπηδηθεί είτε από σωματίδια υψηλής ενέργειας είτε μέσω του κβαντικού φαινομένου σήραγγος.

Έχουμε ήδη αναφέρει ότι το λεγόμενο αληθινό κενό αποτελεί στην ουσία μια κατάσταση ελάχιστης ενέργειας. Πολλές φορές το κενό διεγείρεται και σ’ αυτήν τη διεγερμένη κατάσταση μπορεί να διατηρηθεί για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Την κατάσταση αυτή ονομάζουμε ψευδοκενό. Το ψευδοκενό έχει την τάση, εντελώς αυθόρμητα, να τείνει να επανέλθει συνεχώς στην κατάσταση του αληθινού κενού σχηματίζοντας μέσα του φυσαλίδες πραγματικού κενού.

Το animation δείχνει το έμβολο που κινείται στον κύλινδρο γεμάτο με ένα "κενό" που περιέχει κβαντικές διακυμάνσεις, ενώ η περιοχή έξω από τον κύλινδρο δεν έχει "τίποτα" με μηδενική πυκνότητα και πίεση. Φυσικά οι σωστοί όροι είναι "ψευδοκενό" για τον κύλινδρο μέσα και "αληθινό κενό" για έξω, αλλά η φυσική που εφαρμόζεται είναι η ίδια. Μέσα στον κύλινδρο δημιουργούνται συνεχώς virtual σωματίδια (κόκκινα) και αντισωματίδια (μπλε).

Οι φυσαλίδες αυτές, των οποίων γενεσιουργό αίτιο μπορεί να είναι μια απλή κβαντική διακύμανση, διευρύνονται ταχύτατα. Το φαινόμενο αυτό αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο όλων των πληθωριστικών μοντέλων δημιουργίας του Σύμπαντος. Τα μοντέλα αυτά υποθέτουν ότι το Σύμπαν στα πρώτα του στάδια βρισκόταν σε μια διεγερμένη κατάσταση κενού και πως η ταχύτατη διόγκωσή του οφείλεται σε μια ξαφνική αποδιέγερσή του.

Ειδικότερα, το μοντέλο του Λίντε υποστηρίζει πως το Σύμπαν μας δεν είναι παρά μία φυσαλίδα σε έναν τεράστιο χαοτικό αφρό διαρκώς αναπαραγόμενων Συμπάντων.

Αυτό που θα πρέπει να σημειώσουμε είναι ότι η συνολική ενέργεια που φέρουν τα εικονικά σωματίδια του κενού θα είχε τη δυνατότητα να ασκήσει μια αντιβαρυτική δύναμη που θα είχε την ικανότητα να ενεργεί ακόμα και κατά την απόλυτη απουσία ύλης και ακτινοβολίας. 

Η ενέργεια αυτή θα μπορούσε να ταυτιστεί, σε μακροσκοπική κλίμακα, με την έννοια της «κοσμολογικής σταθεράς». Τη σταθερά αυτή την είχε προσθέσει στις εξισώσεις του ο Αϊνστάιν για να αντισταθμίσει τη διαστολή του Σύμπαντος προκειμένου να το κρατήσει στατικό και σταθερό.

Διακυμάνσεις του κενού

Kip Thorne's popular science book on the history and science of black holes and twisted space-time is still relevant 20 years after its publication. Credit: W.W. Norton & Company

Όπως αναφέρει ο καθηγητής Kip S. Thorne στο βιβλίο του Μαύρες Τρύπες και στρεβλώσεις του χρόνου (Εκδόσεις Κάτοπτρο, Αθήνα 1999):

«Οι διακυμάνσεις κενού αποτελούν για τα ηλεκτρομαγνητικά και τα βαρυτικά κύματα ό,τι οι κλειστοφοβικές κινήσεις εκφυλισμού για τα ηλεκτρόνια.

Θυμηθείτε ότι αν περιορίσουμε ένα ηλεκτρόνιο σε μια μικρή περιοχή του χώρου, τότε, όσο και αν προσπαθήσουμε να το ακινητοποιήσουμε, οι νόμοι της κβαντικής φυσικής θα το αναγκάσουν να κινείται με τυχαίο και απρόβλεπτο τρόπο. Αυτή η εκφυλισμένη κίνηση δημιουργεί την πίεση με την οποία οι λευκοί νάνοι υποβαστάζουν το ίδιο τους το βάρος.

Ομοίως, αν κάποιος προσπαθήσει να απαλείψει όλες τις ηλεκτρομαγνητικές ή τις βαρυτικές ταλαντώσεις από μια περιοχή του χώρου, ουδέποτε θα τα καταφέρει. Σύμφωνα με τους νόμους της κβαντικής μηχανικής, θα παραμένουν πάντοτε κάποιες τυχαίες και απρόβλεπτες ταλαντώσεις, δηλαδή κάποια τυχαία και απρόβλεπτα ηλεκτρομαγνητικά και βαρυτικά κύματα. Τα κύματα αυτά είναι οι διακυμάνσεις κενού (κατά τον Zeldovich) που υποχρεώνουν μια περιστρεφόμενη μαύρη τρύπα να ακτινοβολεί.

Οι εν λόγω διακυμάνσεις κενού δεν εξαφανίζονται αν αφαιρέσουμε την ενέργειά τους, διότι κατά μέσον όρο δεν περιέχουν καθόλου ενέργεια. Σε κάποια σημεία, κάποιες χρονικές στιγμές έχουν θετική ενέργεια την οποία δανείστηκαν από άλλα σημεία, τα οποία έτσι έχουν αποκτήσει αρνητική ενέργεια.

Οι νόμοι της φυσικής αναγκάζουν τις περιοχές αρνητικής ενέργειας να απορροφήσουν γρήγορα ενέργεια από τις γειτονικές τους περιοχές θετικής ενέργειας, επαναφέροντας το ενεργειακό τους ισοζύγιο στο μηδέν, ή σε θετικό επίπεδο. Αυτή η συνεχής τυχαία διαδικασία δανεισμού και επιστροφής ενέργειας αποτελεί το μηχανισμό που προκαλεί τις διακυμάνσεις του κενού».

Τάο και Κενό

Ο Κινεζικός χαρακτήρας Τάο ή Ντάο ("Δρόμος").

Αυτό το οποίο κεντρίζει το ενδιαφέρον μας είναι ότι με τη σύγχρονη άποψη περί κενού συμφωνεί η κινεζική φιλοσοφική σκέψη η οποία το ταυτίζει με την έννοια του «Τάο».

Έτσι διαβάζουμε στο βιβλίο Τάο Ι Τσι που αποδίδεται στον φιλόσοφο Λάο Τσε:

Άδειο δοχείο είναι το Τάο*

ποτέ με τη χρήση δε στραγγίζει

Απύθμενη πηγή των μύριων πραγμάτων

Άφαντο σαν να μη ζει

όμως, πάντα, παρόν

Άγνωστο πούθε προβάλλει

Μοιάζει προπάτορας του ουρανού

Στου τροχού τον άξονα συγκλίνουν τριάντα αχτίνες

Χρήσιμος όμως γίνεται από την κεντρική τρύπα

Πλάσε κανάτι με πηλό

Χρήσιμο γίνεται από τον άδειο χώρο μέσα του

Χτίσε δώμα, άνοιξε παράθυρα και πόρτες,

κατοικήσιμο το κάνουν τα κενά.

Το όφελος έρχεται, λοιπόν, από τούτο που υπάρχει

Το χρήσιμο είναι εκείνο που λείπει

Το Τάο κυματίζει κυκλικά

απλώνεται τόσο αριστερά όσο και δεξιά

Από αυτό εξαρτώνται τα μύρια πράγματα

Τίποτα δεν κατακρατά

Σιωπηλά εκπληρώνει το σκοπό του

Δίχως απάντηση καμιά

Τρέφει τα μύρια πράγματα

Δίχως να είναι αφέντης τους

Άσκοπο, μικροσκοπικό

Σ’ εκείνο επιστρέφουν τα μύρια πράγματα

κι όμως δεν είναι αφέντης τους

Είναι πολύ μεγάλο

Άρρητο ζει το Τάο αιώνια σε απραξία

κι όμως εκείνο δημιουργεί τα πάντα

το Τάο κινείται επαναστρέφοντας.

Ο τρόπος του Τάο είναι ενδοτικός

Τα μύρια πράγματα γεννιούνται από το είναι

Το είναι γεννιέται από το δεν είναι.

(Το Τάο) δεν φαίνεται, είναι λεπτό, πέρα από σχήμα

Δεν ακούγεται, είναι αραιό, πέρα από ήχο.

Δεν κρατιέται, είναι άπιαστο, γαλήνιο, παντού.


Το βίντεο θίγει θέματα όπως τα ακόλουθα:
- ο αλλόκοτος χαρακτήρας της κβαντικής φυσικής
- τι σημαίνει κβαντικό άλμα
- τι αφορά αυτή η έννοια στον κόσμο της επιστήμης (φυσικός κόσμος) και της υποκειμενικής εμπειρίας (ανθρώπινη ζωή) 
- κβαντικά άλματα και φαινόμενα στον μακρόκοσμο
- κβαντική βιολογία.

Εμφανίζονται η συγγραφέας μπεστ σέλερ Σύνθια Σου Λάρσον, ο βιολόγος Ρούπερτ Σέλντρεϊκ, ο κβαντικός φυσικός Boaz Almog (σε μετάφραση Θεοδώρας Αποστολοπούλου για το TED), ο βραβευμένος πυρηνικός φυσικός Τζιμ Αλ Καλίλι, ο γνωστός συγγραφέας Ντέιβιντ Γουίλκοκ. Επίσης γίνονται επιδείξεις κβαντικής αιώρησης μακροσκοπικών (ορατών) αντικειμένων.

* Αντικαταστήστε στο κείμενο τον όρο «Τάο» με τον όρο «κενό». Το αποτέλεσμα εκπλήσσει.

Του Δρ Μάνου Δανέζη.

Βιβλιογραφία:
  1. Μάνος Δανέζης και Στράτος Θεοδοσίου: «Η Κοσμολογία της Νόησης - Εισαγωγή στην Κοσμολογία», Εκδόσεις Δίαυλος, Αθήνα 2003.
  2. Danezis, E. Theodossiou E., Manimanis V., Grammenos Th., Stathopoulou M.,The Cosmological views of Democritous and modern physics.JENAM 2000, May 29-June 3, 2000 Moscow, Russia.
  3. Danezis E., Theodossiou E., Manimanis B., Grammenos Th., Stathopoulou M. The cosmological views of Democritous and modern physics.The Greek Australian on line magazine, Monday, February 21, 2000.











Kronos: το άστρο που καταβρόχθισε τους πλανήτες του. Devourer of planets? Astronomers dub star 'Kronos'

Έχει απορροφήσει βραχώδεις πλανήτες με συνολική μάζα 15 φορές τη μάζα της Γης. This artists illustration shows a planet-eating star. Image credit: NASA / CXC / M.Weiss

Ένα άστρο παρόμοιο με τον δικό μας Ήλιο, το οποίο απέχει περίπου 350 έτη φωτός από τη Γη, ταξιδεύει την αρχαία ελληνική μυθολογία στον Γαλαξία. Οι αστροφυσικοί που το μελετούν θεωρούν ότι ο ασυνήθιστος αυτός μακρινός αστέρας έχει «καταπιεί» τους πλανήτες που υπήρχαν γύρω του.

Για τον λόγο αυτόν τον ονόμασαν Κρόνο (Kronos), εμπνεόμενοι από τον πατέρα των θεών που έτρωγε τα παιδιά του. Όπως μάλιστα εκτιμούν, το «γεύμα» του αστρικού Κρόνου είναι κατά πολύ πλουσιότερο από εκείνο του μυθικού: υπολογίζουν ότι έχει καταβροχθίσει πλανήτες με συνολική μάζα ισοδύναμη με 15 φορές τη μάζα της Γης.

Παράξενο δίδυμο

Planet-eating star HD 240430 and its binary twin HD 240429 are about 326 light-years away from Earth. Image credit: STScI Digitized Sky Survey

Ο Κρόνος, του οποίου η επίσημη ονομασία είναι HD 240430, δεν είναι ένα συνηθισμένο άστρο. Η πρώτη «παραξενιά» που εντόπισαν σε αυτόν οι αστροφυσικοί από το Πανεπιστήμιο του Πρίνστον στις ΗΠΑ ήταν ότι, παρά το γεγονός πως φαίνεται να είναι μόνος, χωρίς κανένα άλλο άστρο στη γειτονιά του, στην πραγματικότητα αποτελεί το ένα μέλος ενός πρωτοφανούς δυαδικού συστήματος. Το «δίδυμό» του είναι ο HD 240429, στον οποίον οι επιστήμονες έδωσαν το όνομα ενός άλλου Τιτάνα, του Κρείου ή Κριού (Krios). Καταρρίπτοντας τους γνωστούς «κανόνες» των δυαδικών συστημάτων, οι δυο αστέρες κινούνται μαζί παρά το γεγονός ότι απέχουν μεταξύ τους 2 ολόκληρα έτη φωτός!

Η τεράστια απόσταση δεν είναι το μόνο πρωτοφανές χαρακτηριστικό του αστρικού διδύμου. Μελετώντας περισσότερο το σύστημα οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι τα δυο άστρα, τα οποία έχουν ηλικία περίπου 4 δισ. ετών και είναι κίτρινοι νάνοι τύπου G όπως ο Ήλιος, έχουν επίσης πολύ διαφορετική χημική σύσταση. «Και άλλα άστρα που κινούνται μαζί σε σύστημα έχουν βρεθεί να έχουν διαφορετική χημική σύσταση, αλλά σε κανένα η διαφορά δεν είναι τόσο δραματική όσο στον Κρόνο και στον Κρείο» δήλωσε σε δελτίο Τύπου του πανεπιστημίου η Σεμιόνγκ Ο, επικεφαλής της μελέτης η οποία έχει αναρτηθεί στην ηλεκτρονική πλατφόρμα προδημοσίευσης arxiv.org.

Άστρο με… βραχώδη χημεία

Η καλλιτεχνική απεικόνιση των διαφορετικών τύπων βραχωδών πλανητών του Γαλαξία δίνει μια ιδέα για το πώς θα μπορούσε να μοιάζει το «γεύμα» του άστρου Κρόνος, το οποίο έχει καταπιεί πλανήτες που ισοδυναμούν με 15 φορές τη μάζα της Γης. Sun-like star Kronos shows signs of having ingested 15 Earth masses worth of rocky planets, prompting Princeton astronomers to nickname it for the Titan who ate his young. This artist's rendering of the diverse rocky planets in our galaxy hints at what Kronos's planets might have looked like before the star enveloped them. Credit: NASA/JPL-Caltech/R. Hurt (SSC-Caltech)

Αντίθετα με τον Κρείο, ο Κρόνος είναι πολύ πλούσιος σε μέταλλα. Αυτό από μόνο του δεν θα ήταν ασυνήθιστο αν από τη χημική σύστασή του δεν απουσίαζε η «ισορροπία» που υπάρχει συνήθως σε παρόμοια άστρα. «Τα περισσότερα άστρα που είναι πλούσια σε μέταλλα όπως ο Κρόνος έχουν συνήθως και όλα τα άλλα στοιχεία εμπλουτισμένα σε παρόμοια επίπεδα. Ωστόσο στον Κρόνο η παρουσία των πτητικών ενώσεων είναι πολύ χαμηλή, κάτι το οποίο είναι πραγματικά παράξενο» εξήγησε η κυρία Ο. Ενώ δηλαδή το άστρο έχει πολύ υψηλά επίπεδα μετάλλων που υπάρχουν στους βραχώδεις πλανήτες (μαγνήσιο, αλουμίνιο, πυρίτιο, σίδηρο, χρώμιο, ύττριο) τα στοιχεία που σε παρόμοια άστρα συνυπάρχουν συνήθως στα ίδια επίπεδα σε αέρια μορφή (οξυγόνο, άνθρακας, άζωτο, κάλιο) εδώ βρίσκονται σε πολύ χαμηλά επίπεδα.

Οι αστροφυσικοί του Πρίνστον θεωρούν ότι η ιδιαίτερη αυτή χημική σύσταση οφείλεται στο γεγονός ότι ο Κρόνος «κατάπιε» τους βραχώδεις πλανήτες που υπήρχαν γύρω του. Κάνοντας μάλιστα τους σχετικούς υπολογισμούς, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι, για να προκύψει η παρούσα χημική σύσταση του άστρου, η συνολική μάζα των βραχωδών πλανητών που απορρόφησε θα πρέπει να ήταν 15 φορές όση η μάζα της Γης.

Αυτό βεβαίως δεν σημαίνει ότι οι πλανήτες που «έφαγε» ο Κρόνος ήταν απαραίτητα δεκαπέντε. Ας μην ξεχνάμε ότι μέχρι σήμερα οι αστρονόμοι δεν έχουν εντοπίσει κανένα άστρο που να έχει γύρω του δεκαπέντε πλανήτες σαν τη Γη. Έχουν ωστόσο ανακαλυφθεί συστήματα με λιγότερους βραχώδεις πλανήτες των οποίων η μάζα είναι αρκετά μεγαλύτερη από αυτήν του δικού μας. Δυο από τα πιο γνωστά παραδείγματα είναι το Kepler-11, με έξι πλανήτες με συνολική μάζα μεγαλύτερη των 22 Γαιών, και το HD 219134, του οποίου οι τέσσερις πλανήτες έχουν όλοι μαζί μάζα υπερδεκαπενταπλάσια από αυτή της Γης.

Πηγές: Semyeong Oh, Adrian M. Price-Whelan, John M. Brewer, David W. Hogg, David N. Spergel, Justin Myles. Kronos & Krios: Evidence for accretion of a massive, rocky planetary system in a comoving pair of solar-type starssubmitted to arXiv, 2017 DOI: https://arxiv.org/abs/1709.05344 - http://news.in.gr/science-technology/article/?aid=1500168315







Τετάρτη 18 Οκτωβρίου 2017

Κική Δημουλά, «Υπόφωτο». Kiki Dimoula, “Crépusculaire”

 Vincent Van Gogh, Les Alycamps, feuilles d'automne, 1888

Βραχνή η Περιπέτεια
απ’ το πολύ να λέει
πάει κι αυτό πάει κι αυτό.

Μαλακτικό το φως του Οκτωβρίου.
Το πίνω. Αργά αργά.
Ανακατεύοντάς το συνεχώς
προσεκτικά και αργά.
Μη και χυθεί σταγόνα
από την αίσθηση πως ζω,
που την πίνω αργά αργά
σ’ ένα πολύ ρηχό φλιτζάνι.
Πολύ ρηχό φλιτζάνι
το φως του Οκτωβρίου.
Έχει ένα λάσκο η ατμόσφαιρα.
Την πας πιο δω πιο κει
ανάλογα που θέλεις κάτι ν’ αραιώσει,
κάτι να γίνει πιο πυκνό.
Έχει η ατμόσφαιρα
αυτό που λέμε λιγοστεύει,
είτε πρόκειται για φως
για θεό
φθινοπώριασμα πίστης
για υπόφωτο έρωτα.
Ειν’ η ατμόσφαιρα
διασκορπισμένο και σπασμένο
το μακρύ τραγούδι της συνέχειας:
τι απόγινε, τι απόγινες;

Πάει κι αυτό πάει κι αυτό
τραγουδιστά αποκρίνεται
η λακωνική εξαφάνιση.
Αργά αργά μυθιστορίζεσαι.

Έχει ένα άδειασμα η ατμόσφαιρα.
Αραιοκατοικημένη η περιπάθεια.
Εδώ εκεί να φανεί η πλάτη κάποιου φεύγω
πάει κι αυτό πάει κι αυτό.
Άδειες ονοματοφωλιές
σ’ εσοχές της φωνής,
ξεπουπουλιάσματα ύψους.
Πεινασμένα φωνήεντα
τσιμπάνε με το ράμφος τους
ψόφια τζάμια.

Μια κιτρινίλα. Όχι λαίμαργη.
Τρώει αργά αργά το χρώμα.
Μια κιτρινίλα στα φυτά,
στα φιλάλληλα,
στα καταφύγια φάρδη.
Μελανίες μελιστάλαχτοι
σέρνουν νεκροφόρες φράσεις:
πάει κι αυτό πάει κι αυτό.
Το κόρο του κίτρινου ψέλνει
τη Θεία Ακολουθία της απογύμνωσης.
Ύφεση πολυφωνική.
Ακολουθώ.
Προσέχοντας που πατάω.
Παντού σπασμένο μάκρος.
Μαλακιά και σκεπαστική η ατμόσφαιρα.
Έτσι σου ‘ρχεται να την τραβήξεις ως επάνω
να κουκουλωθείς
να μη βλέπεις άλλο
τι γρήγορα κι απρόσεχτα
ανακατεύουν οι χαμοί
ό, τι εμείς αργά αργά και προσεκτικά
ανακατεύοντας
καθυστερούμε να χαθεί
απ’ το πολύ πολύ ρηχό φλιτζάνι.

Ramon Casas, Las horas tristas (The sad hours), 1900

Κική Δημουλά, Ποιήματα, εκδ. Ίκαρος

CRÉPUSCULAIRE


Vincent Van Gogh, Les Alycamps, 1888

L'Aventure est enrouée
à force de dire
fini ça aussi, fini.

Émolliente, cette lumière d'automne.
Je la bois. Bien lentement.
La remuant sans cesse
avec soin, lentement.
Il ne faut pas renverser une goutte
de cette impression d'être envie
que je bois bien lentement
dans une tasse peu profonde.
Si peu profonde, la tasse
de cette lumière d'automne.

Il y a du mou dans l'atmosphère.
On la pousse d'un côté de l'autre
selon qu'on doit condenser les choses
ou les clairsemer.
Il y a dans l'atmosphère
ce qu'on appelle déclin
qu'il s'agisse de lumière
d'un dieu
d'une foi d'arrière-saison
ou d'un amour crépusculaire.

L'atmosphère est éparpillée
brisé le chant si long
de la continuité :
qu'est-il arrivé, que t'est-il arrivé ?
fini ça aussi, fini
répond en chantonnant
la disparition laconique.
Lentement tu deviens roman.

L'atmosphère se vide quelque part.
La passion a peu d'habitants.
Ici ou là paraît le dos d'un je m'en vais
fini lui aussi fini.
Nids de mots vides
aux cavités de la voix,
on plume dans les hauteurs.
Des voyelles affamées piquent du bec
des vitres mortes.

Du jaune. Guère vorace.
Il mange bien lentement la couleur.
Du jaune sur les feuilles,
les fraternels partages,
les refuges des grandes largeurs.
Des nimbus mielleux
traînent des phrases-corbillards :
fini ça aussi, fini.
Le chœur du jaune entonne
la Liturgie du dépouillement.

Relâchement polyphonique.
Je poursuis.

Prenant garde où je marche.
Partout la longueur brisée.

L'atmosphère est si douce, enveloppante.
On voudrait la remonter
se blottir dedans
ne plus voir
comme nos pertes mélangent
vite et sans soin
ce que bien lentement
soigneusement nous mélangeons
pour éviter d'en renverser trop tôt
— la tasse étant si peu profonde.

James Tissot, Octobre, 1877




Στα μάτια ίσως κρύβεται η αιτία της δυσλεξίας, σύμφωνα με γαλλική μελέτη. Scientists may have found a cause of dyslexia

Στα δυσλεκτικά άτομα οι κυτταρικοί υποδοχείς του φωτός έχουν πανομοιότυπη διάταξη - μια οφθαλμολογική εξέταση θα μπορεί πιθανώς να διαγνώσει τη διαταραχή. An example of OpenDyslexic typeface, used to try to help with common reading errors in dyslexia. Credit: OpenDyslexic

Γάλλοι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι ανακάλυψαν μια παθολογική και ενδεχομένως αντιμετωπίσιμη αιτία της δυσλεξίας. Σύμφωνα με άρθρο που δημοσίευσαν στο επιστημονικό έντυπο Proceedings of the Royal Society B, στα άτομα με δυσλεξία οι κυτταρικοί υποδοχείς του φωτός έχουν πανομοιότυπη διάταξη και στα δύο μάτια, ενώ στους υπόλοιπους ανθρώπους τα εν λόγω ζωτικά για την όραση κύτταρα είναι ασυμμετρικά, ώστε να διαφέρουν στα δύο μάτια.

Θεραπεύσιμη η διαταραχή;

One in 10 people in the UK have dyslexia. Credit: Getty Images

Οι ερευνητές Γκι Ροπάρ και Αλμπέρ λε Φλος του Πανεπιστημίου της Ρεν, θεωρούν ότι αυτή η ιδιομορφία στη φυσιολογία των ματιών των ατόμων με δυσλεξία θα μπορούσε να σημαίνει ότι η διαταραχή είναι θεραπεύσιμη.

Η συμμετρική διάταξη των κυτταρικών υποδοχέων και στα δύο μάτια έχει ως συνέπεια ο εγκέφαλος ενός ατόμου με δυσλεξία να μπερδεύει τις εικόνες που βλέπει, καθώς δημιουργεί δύο εικόνες, μια αρχική στο ένα ημισφαίριο και στη συνέχεια -με διαφορά περίπου δέκα χιλιοστών του δευτερολέπτου- μια δεύτερη εικόνα στο απέναντι ημισφαίριο, η οποία είναι κατοπτρική της πρώτης. Κάτι που δεν συμβαίνει στον εγκέφαλο των μη δυσλεκτικών, όπου δημιουργείται μόνο μια ενιαία εικόνα.

«Οι παρατηρήσεις μας μας κάνουν να πιστέψουμε ότι πράγματι βρήκαμε μια πιθανή αιτία της δυσλεξίας» δήλωσε ο Ροπάρ. Όπως είπε, αν αυτό επιβεβαιωθεί, τότε με μια σχετικά απλή οφθαλμολογική εξέταση θα είναι δυνατό να διαγνωσθεί η δυσλεξία.

Και όχι μόνο αυτό, αλλά οι γάλλοι επιστήμονες θεωρούν ότι είναι δυνατό να αναπτυχθεί μια μέθοδος που θα διαγράφει από τον εγκέφαλο τη δεύτερη κατοπτρική εικόνα, η οποία προκαλεί σύγχυση στους ανθρώπους με δυσλεξία.

Το κυρίαρχο μάτι

Όπως συμβαίνει με τους δεξιόχειρες και τους αριστερόχειρες, οι άνθρωποι -χωρίς να το ξέρουν- έχουν ένα κυρίαρχο μάτι, που στους περισσότερους είναι το δεξί. Κάθε μάτι -όταν πέφτει πάνω του το φως- καταγράφει ελαφρώς διαφορετικές εκδοχές της ίδιας εικόνας (χάρη στην ασυμμετρία) και μετά ο εγκέφαλος επιλέγει τη μία από τις δύο.

Το κυρίαρχο μάτι -συνήθως το δεξί- έχει περισσότερες νευρικές συνδέσεις με τον εγκέφαλο από ό,τι το «υποδεέστερο» μάτι. Τα κωνία και τα ραβδία -οι κυτταρικοί φωτοϋποδοχείς στο μάτι- συλλαμβάνουν τα οπτικά σήματα από το περιβάλλον και τα προωθούν στον εγκέφαλο για να σχηματισθούν εκεί οι εικόνες.

Οι γάλλοι ερευνητές ανακάλυψαν ότι τα κωνία έχουν πολύ διαφορετική -συμμετρική- διάταξη στα μάτια των ανθρώπων με δυσλεξία από ό,τι των υπολοίπων. Αυτό έχει ως συνέπεια οι δυσλεκτικοί να μην έχουν κυρίαρχο μάτι, πράγμα που στη συνέχεια μπερδεύει τον εγκέφαλο.

Και τα δύο μάτια ισοδύναμα στους δυσλεκτικούς

Dyslexic people make so-called "mirror errors" in reading, for example confusing the letters 'b' and 'd.' (©Kinga/shutterstock.com)

«Η έλλειψη ασυμμετρίας μπορεί να συνιστά τη βιολογική και ανατομική βάση της δυσκολίας ανάγνωσης και γραφής», σύμφωνα με τους γάλλους επιστήμονες. Όπως λένε, «στους δυσλεκτικούς και τα δύο μάτια τους είναι ισοδύναμα και ο εγκέφαλός τους πρέπει διαδοχικά να επεξεργασθεί δύο ελαφρώς διαφορετικές εκδοχές μιας οπτικής σκηνής». Ίσως γι' αυτό, οι δυσλεκτικοί κάνουν κατοπτρικά λάθη, π.χ. μπερδεύουν το 6 με το 9 ή το γράμμα b με το d.

Οι ερευνητές χρησιμοποίησαν μια λάμπα LED που αναβόσβηνε τόσο γρήγορα, ώστε να μην είναι ορατή στο γυμνό μάτι.΄Ετσι, εκμεταλλευόμενοι την χρονική υστέρηση δημιουργίας της δεύτερης εικόνας σε κλάσματα του δευτερολέπτου μετά από την πρώτη, κατάφεραν να «σβήσουν» τη δεύτερη από τις δύο εικόνες από τον εγκέφαλο των δυσλεκτικών, την ώρα που αυτοί διάβαζαν. Τα αρχικά πειράματα είχαν θετικά αποτελέσματα, σε βαθμό που οι συμμετέχοντες δυσλεκτικοί την ονόμασαν «μαγική λάμπα».

Όμως θα χρειασθούν περισσότερες δοκιμές για να επιβεβαιώσουν ότι όντως η νέα θεραπευτική τεχνική έχει αξιόπιστα αποτελέσματα. Περίπου 700 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν δυσλεξία στον κόσμο, σχεδόν το ένα δέκατο του παγκόσμιου πληθυσμού.

Πηγές: Left-right asymmetry of the Maxwell spot centroids in adults without and with dyslexia, Proceedings of the Royal Society B, rspb.royalsocietypublishing.or … .1098/rspb.2017.1380 - http://www.tovima.gr/science/medicine-biology/article/?aid=908794