Arts Universe and Philology

Arts Universe and Philology
The blog "Art, Universe, and Philology" is an online platform dedicated to the promotion and exploration of art, science, and philology. Its owner, Konstantinos Vakouftsis, shares his thoughts, analyses, and passion for culture, the universe, and literature with his readers.

Κυριακή 10 Φεβρουαρίου 2019

«Αλέξανδρος Ιόλας: Η κληρονομιά». “Alexander Iolas: The Legacy”

He has been characterised as one of the most influential people of the visual arts from 1950 onwards; however, he has not been duly recognised in Greece, in contrast to the recognition he receives abroad. His significant contribution to international art can be briefly summarised by the number of galleries he founded, his promotion of artists all over the world, the unstoppable momentum of his activities, his crucial role in the establishment of the European Surrealists in America, as well as that of many other young artists. A close friend of his until the very end, Andy Warhol, was discovered by Iolas. Thirty years after his death, the exhibition-tribute to Alexander Iolas, the largest that has been organised to date in honour of this patron of the arts, is being held at the ideal time and in the ideal place: in Thessaloniki. This is where traces of his benefaction survive through his contribution to the foundation of the first centre for contemporary art in Greece, which then evolved into the first museum of contemporary art, the Macedonian Museum of Contemporary Art. © Stefanos Tsakiris

Αλέξανδρος Ιόλας: έχει χαρακτηριστεί ως ένας από τους πιο επιδραστικούς ανθρώπους της τέχνης από το 1950 και ως τα τέλη της δεκαετίας 1970, ο οποίος όμως δεν έχει τιμηθεί δεόντως στην Ελλάδα, σε αντίθεση με αυτό που συμβαίνει ολοένα και περισσότερο στο εξωτερικό. Η παραδοξολογία αυτή σχετίζεται με την άτυχη καταγραφή του Ιόλα στη μνήμη ειδικά του ελληνικού κοινού, καθώς η πρόθεση της δωρεάς συλλογών του στο ελληνικό κράτος δεν ευοδώθηκε τελικώς και ελάχιστα αρχεία έχουν σωθεί εντός ελληνικού εδάφους.

Ο Ιόλας χορευτής στο Βερολίνο. Iolas the dancer, Berlin. © O.K. Vogelsang

Αλέξανδρος Ιόλας: αντισυμβατικός, κοσμοπολίτης άνδρας της ελληνικής διασποράς, αντιφατικός, παθιασμένος, λάτρης των πολιτισμών του κόσμου από την Αρχαιότητα και την Αναγέννηση μέχρι τη σύγχρονη τέχνη, από την Κίνα μέχρι την Αμερική, από τη βυζαντινή τέχνη μέχρι την νεωτερικότητα, λάτρης των εκκεντρικών ρούχων και των ξεχωριστών αντικειμένων.

Αλέξανδρος Ιόλας: ο άνθρωπος ο οποίος ένωσε το χορό με τις εικαστικές τέχνες, τη ζωγραφική με τις παραστατικές τέχνες, έζησε μεγάλες στιγμές των μητροπολιτικών καλλιτεχνικών κέντρων, ήρθε αντιμέτωπος με την ελληνική «κοινωνία του θεάματος» και μέρος του κίτρινου τύπου, στην προσπάθειά του να μεταστρέψει τις αισθητικές αξίες της ελληνικής κοινωνίας.

Ο Ιόλας χορευτής φωτογραφημένος από τον Herbert List. Iolas dancing. Photograph from Herbert List. © Macedonian Museum of Contemporary Art Collection

Αλέξανδρος Ιόλας: ίσως ο μοναδικός σημαντικός κρίκος που συνδέει την ελληνική συμμετοχή στα παγκόσμια γεγονότα των εικαστικών τεχνών του 20ού αιώνα, ο οποίος περιβλήθηκε με την αχλύ και το κύρος του μύθου και του οποίου την σημερινή υπόσταση συγκροτούν περισσότερο δευτερογενείς ατομικές αφηγήσεις παρά πρωτογενή τεκμήρια. 

Ο γεννημένος στην Αίγυπτο Κωνσταντίνος Κουτσούδης, όπως ήταν το αρχικό του όνομα, σπούδασε χορό και μάλιστα εμφανίστηκε ως χορευτής σε περιοδείες στην Ευρώπη και την Αμερική. Σε ένα από αυτά τα ταξίδια του πρωτομπήκε το «μικρόβιο» της τέχνης, η οποία έμελλε να γίνει και η μεγάλη αγάπη της ζωής του.

Giorgio de Chirico, Hebdomeros (from the Travels of Odysseus), 1967 Charcoal, 50 x 60 cm. Donated by Alexandros Iolas

«Μια μέρα στάθηκα μπροστά σε μια γκαλερί στο Παρίσι. Ένας παράξενος πίνακας είχε τραβήξει την προσοχή μου. Ήταν ένα έργο του Τζιόρτζιο Ντε Κίρικο, το πρώτο μοντέρνο ζωγραφιστό έργο που έβλεπα στη ζωή μου. Παρίστανε μια πλατεία άδεια, στη μέση είχε ένα άγαλμα, στο βάθος ένα τρένο με το φουγάρο του που περνούσε. Τίτλος του πίνακα ?Μελαγχολία?. Μπήκα στην γκαλερί και ρώτησα τι είναι αυτό. Μού απάντησαν πως είναι ένα αριστούργημα του Ντε Κίρικο και πως μπορούσα να το αγοράσω με 2.000 δολάρια. Περνούσα, λοιπόν, από την γκαλερί δίνοντας λίγα λίγα χρήματα. Τελικά, ύστερα από πέντε ολόκληρα χρόνια, ο πίνακας έγινε δικός μου. Από τότε μου μπήκε η ιδέα να ανοίξω τη δική μου γκαλερί», είχε εξομολογηθεί ο ίδιος. There he got his first glimpse of a painting by Giorgio de Chirico. In an interview he gave in 1971 he described that moment: “The first time the desire to own a painting came over me was […] around 1933. One day, I stopped short in front of a gallery on rue Marignan in Paris. A strange painting had attracted my attention. It was a tableau by de Chirico, the first modern painting I’d ever seen. It showed a wide square with a statue in the middle, and a train with smoke pouring out of its chimney crossing in the background. The title of the painting was Melancholy. I went into the gallery and asked, ‘What is that?’ and they answered, ‘It’s a masterpiece by de Chirico, you can buy it for $2,000.’  I kept visiting the gallery whenever I could, giving them small sums. After five years, it was finally mine. Those frequent visits to the gallery on rue Marignan were also what planted the seed for me to open my own gallery one day.”

Amedeo Modigliani

Τζίορτζιο ντε Κίρικο, «Οι αρχαιολόγοι», 1960. Δωρεά Αλέξανδρου Ιόλα. Η διευθύντρια του ΜΜΣΤ, Θούλη Μισιρλόγλου, γράφει για τον Αλέξανδρο Ιόλα με αφορμή τη σπουδαία έκθεση του Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης: «Ο Ιόλας εκτιμώ ότι δεν εντυπωσιάζεται από τον de Chirico ως Έλληνας της Ελλάδας, αλλά ως Έλληνας του κόσμου. Ο Ιόλας στον de Chirico αναγνωρίζει την ανασύνθεση της παράδοσης και την παράδοξη αναβίωση των διαφόρων πολιτισμικών περιόδων της Δύσης (αρχαιότητα, Μεσαίωνας, Αναγέννηση) μέσα σ’ ένα χώρο διαχρονικό και κατάσπαρτο από τα σύμβολα του παρόντος και του νέου τεχνοκρατικού πολιτισμού. Αναγνωρίζει και τη δύναμη του ερωτισμού, και του ανορθολογισμού, όσο και της εσχατολογικής σάτιρας και παρωδίας».

Ρενέ Μαγκρίτ, Ο Θεραπευτής (Le Therapeute), 1967 Μπρούντζος, 145 x 128 x 90 εκ. Δωρεά Αλέξανδρου Ιόλα.

Victor Brauner. «Και για όλους εκείνους που κινήθηκαν στη μεγαλύτερη ή μικρότερη περιφέρεια του σουρεαλισμού, η μεγάλη ανάγκη ήταν να ξαναφτιάξουν μετά τους πολέμους νέες εικόνες και νέα όνειρα. Ο Ιόλας με τις επιλογές και τις αντιφάσεις του, θα έλεγε κανείς, καταχρηστικά ίσως, ότι έγινε ο ίδιος η πολεμική μηχανή που φιλοδοξούσε να γίνει η «σουρεαλιστική μηχανή, ακόμη και μετά το σουρεαλισμό. Για να το φτιάξω σε εικόνα, οι απρόοπτες συναντήσεις μιας ραπτομηχανής και μιας ομπρέλας πάνω σ’ ένα χειρουργικό τραπέζι, όπως λέει ο Lautreamont, θα λέγαμε ότι μεταφορικά είναι και η απρόοπτη συνάντηση που μας επιτρέπει ο Ιόλας με το χάος που άφησε. Τα όνειρα βεβαίως μεγάλωναν και άλλαζαν. Από τον de Chirico στον Man Ray, από τον Χατζηκυριάκο-Γκίκα στον Victor Brauner και τον Τάκι, από τον Calder στον Jean Tinguely, από τον Magritte στον Pino Pascali και τον Martial Raysse, από τον Modigliani στον Warhol, η διαδρομή που διένυσε ο Ιόλας μέσα στον καλλιτεχνικό χώρο, δεν αποτυπώνει μόνο υποκειμενικές προτιμήσεις, αλλά και ένα οξύ βλέμμα, διαρκώς ανοιχτό στην καλλιτεχνική έκφραση».

Victor Brauner

Πρώτο του «ορμητήριο» ήταν η Γκαλερί Hugo της Νέας Υόρκης, την οποία διηύθυνε για μία δεκαετία, από το 1945 έως το 1955. Εκεί είχε την ευκαιρία να ξεδιπλώσει το ταλέντο, το γούστο και τη διορατικότητά του δίνοντας την ευκαιρία σε πρωτοποριακούς καλλιτέχνες να παρουσιάσουν τη δουλειά τους. Ακολούθησε μια λαμπρή καριέρα, η οποία, δικαίως, του χάρισε μία θέση ανάμεσα στις σημαντικότερες προσωπικότητες της τέχνης παγκοσμίως.

The Repentant Minotaur, 1969. High-relief silver patinated bronze, height 38.5 cm, base 14.5 x 32 cm. This work, the only high-relief sculpture executed by de Chirico, has a scenographic set-up: the bull-headed, human-bodied Cretan monster is standing in front of a small Doric temple, his right hand resting on his heart in an apologetic gesture. For a number of dechirican scholars (G. dalla Chiesa 1988, p. 60; J. de Sanna 1998, p. 262), this constitutes the first appearance of the Minotaur in a work by de Chirico, who, with regard to this Mediterranean myth had always favoured Ariadne, both in painting and in sculpture. In fact, as Franco Ragazzi pointed out (Il grande Metafisico. Giorgio de Chirico scultore, 2004), the subject actually appeared for the first time in the artist’s theatre work, where interesting elaborations on this mythological character are found. In 1937, de Chirico executed a number of sketches for the ballet Le Minotaure by Louis Gauthier-Vignal, as part of a trilogy to be staged in Athens’ Teatro di Bacco, with chorography by Iolas Coutsoudis (Alexander Iolas, future art dealer of de Chirico), but which was never actually produced. The drawings were exhibited a number of times between 1939 and 1946. In the sketch Messaniscena per Le Minotaure we find this disturbing creature wearing the same mask, the same draped tunic, and in the same pose with hand on chest. As for the temple, as early as the 1930s this architectural element was often seen in de Chirico’s scenographic elaborations. The sculpture’s high-relief temple however, can be identified in a painting of the 1960s entitled Temple in a Room, in the collection of Rome’s Galleria Nazionale d’Arte Moderna e Contemporanea. In the catalogue of the exhibition held in New York in 1972, de Chirico chose a quote from his 1929 novel Hebdomeros to illustrate the sculpture: “It was one of his principal weaknesses always to have a certain nostalgia for the past, even for such a gloomy past”. The human-like facial features and the adjective ‘repentant’ in the work’s title seem to dissolve the figure of its cruel and animal aspect, affording it the look and attitude of a guardian, a caretaker of the truth held within the temple. (B. D’A.)

Τριάντα χρόνια μετά το θάνατό του, το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης διοργανώνει την έκθεση-αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Ιόλα με τίτλο «Αλέξανδρος Ιόλας: Η κληρονομιά». Η έκθεση θα αναδείξει τη δικτύωση του Αλέξανδρου Ιόλα σε καλλιτεχνικό και κοινωνικό επίπεδο, τη δραστηριότητα και την προσωπικότητά του, μέσα από πλούσιο οπτικό, ερευνητικό και αρχειακό υλικό, μέρος του οποίου παρουσιάζεται για πρώτη φορά. Κυρίως όμως εστιάζει στην ενασχόλησή του με τη σύγχρονη τέχνη και ειδικά στην αποκαλυπτική σχέση του με μια πληθώρα καλλιτεχνών, πολύ διαφορετικών μεταξύ τους. Από τον de Chirico στον Man Ray, από τον Χατζηκυριάκο-Γκίκα στον Victor Brauner και τον Τάκι, από τον Calder στον Jean Tinguely, από τον Magritte στον Pino Pascali και τον Martial Raysse, από τον Modigliani στον Warhol, η διαδρομή που διένυσε ο Ιόλας μέσα στον καλλιτεχνικό χώρο, δεν αποτυπώνει μόνο υποκειμενικές προτιμήσεις, αλλά και ένα οξύ βλέμμα, διαρκώς ανοιχτό στην καλλιτεχνική έκφραση. Με σταθερή αγάπη προς το έργο τέχνης ως αντικείμενο, ο Ιόλας διατήρησε αμείωτα τα ανακλαστικά του απέναντι στις καλλιτεχνικές αναζητήσεις μετά τον πόλεμο, όταν συνολικό ζητούμενο ήταν η δημιουργία μιας νέας οπτικής και πολιτισμικής πραγματικότητας, προκειμένου να μεταστραφεί το κλίμα απογοήτευσης από την εξέλιξη της ζωής. Ειδικά στις δεκαετίες 1960 και 1970, οι αναρίθμητες εκθέσεις που παρουσίασε αποδεικνύουν την καθοριστική δράση του στο διεθνές καλλιτεχνικό περιβάλλον, αλλά και την υποστήριξη από μέρους του της νέας καλλιτεχνικής έκφρασης.







Η έκθεση παρουσιάζει και την πλούσια εκδοτική δραστηριότητα του Αλέξανδρου Ιόλα μέσα από ένα πλούσιο αρχείο καταλόγων που συνόδευσαν τις εκθέσεις του, ο ειδικός σχεδιασμός των οποίων τεκμηριώνει μέρος της τυπογραφικής ιστορίας, αλλά ταυτόχρονα αναδεικνύει το ειδικό ενδιαφέρον του για τα συγκεκριμένα έντυπα ως αυτόνομα έργα τέχνης.

Τάκις

Τάκις

Τάκις

Τάκις







Robert Rauschenberg

Όπως σημειώνει η διευθύντρια του ΜΜΣΤ, Θούλη Μισιρλόγλου, «ο άνθρωπος που έδειξε μοναδικό ενδιαφέρον για όλες τις όψεις του πολιτισμού, αρχαίου, κυρίως όμως σύγχρονου, ο άνθρωπος που δεν γνώριζε όρια, όχι μόνο καλλιτεχνικά, αλλά και εθνικά, ένας άνθρωπος πολύγλωσσος, με αναρίθμητες ταυτότητες, θα είναι το τιμώμενο πρόσωπο της νέας έκθεσης του Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης και της Θεσσαλονίκης για το φθινόπωρο του 2018. Ειδικά μάλιστα, όταν το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης και η Θεσσαλονίκη του οφείλουν πολλά: η δωρεά έργων της συλλογής του είναι εκείνη που επέτρεψε την ίδρυση του Μακεδονικού Κέντρου Σύγχρονης Τέχνης, το οποίο μετεξελίχθηκε στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Η δωρεά του Ιόλα αποτέλεσε τον θεμέλιο λίθο που επέτρεψε να ‘χτιστεί’ το πρώτο μουσείο σύγχρονης τέχνης της Ελλάδας και μαζί η πρώτη συλλογική ανανεωτική προσπάθεια και συμβολή στην αναθεώρηση της πολιτισμικής και καλλιτεχνικής σύγχρονης ιστορίας».

Έτσι, κληρονομιά του Ιόλα σαφώς δεν είναι μόνο το υλικό μέρος των δωρεών του, αλλά και η κοσμοπολίτικη κουλτούρα του, η ανανέωση των εμπειριών της περιπέτειας, της τόλμης, του απρόβλεπτου, αλλά και της συγκίνησης μέσα από τη σύγχρονη τέχνη.

Γιώργος Λαζόγκας

Γιώργος Λαζόγκας

 Αλέξης Ακριθάκης

Φωτογραφίες: © Κωνσταντίνος Βακουφτσής

Στην έκθεση παρουσιάζονται σχεδόν 100 έργα των:

Αλέξης Ακριθάκης (GR, 1939-1994) / Δημήτρης Αληθεινός (GR, 1945) / Ανδρέας Βούσουρας (GR, 1957) / Victor Brauner (FR/RO, 1903 –1966) / Alexander Calder (US, 1898-1976) / Giorgio de Chirico (IT, 1888-1978) / Robertο Crippa (IT, 1921-1972) / DAS (Επαμεινώνδας Δασκαλόπουλος) (GR, 1952) / Nίκος Ζουμπούλης_Τίτσα Γραικού (GR, 1953_1951) / Όπυ Ζούνη (GR, 1941-2008) / Novello Finnotti (IT, 1939) / Lucio Fontana (IT, 1899-1968) / Μαρίνα Καρέλλα (GR, 1940) / Μάρα Καρέτσου [Mara Karetsos] (GR, 1944) / Tom Keogh (USA, 1922-1980) / Γιώργος Λαζόγκας (GR, 1945) / Herbert List (GE, 1903-1975) / René Magritte (FR, 1898 - 1967) / Κατερίνα Μαρούδα (GR, 1958) / Eliseo Mattiacci (IT, 1940) / Richard de Menocal (USA, 1919-1995) / Amedeo Modigliani (IT, 1884-1920) / Γιάννης Μπουτέας (GR, 1941) / Dennis Oppenheim (US, 1938-2011) / Κώστας Πανιάρας (GR, 1934-2014) / Pino Pascali (IT, 1935-1968) / Παύλος (GR, 1930) / Petros (GR, 1928) / Robert Rauschenberg (USA, 1925-2008) / Jean-Pierre Raynaud (FR, 1939) / Man Ray (US, 1890-1976) / Martial Raysse (FR, 1936) / Niki de Saint Phalle (FR, 1930-2002) / Lisa Sotilis (GR/IT) / Harold Stevenson (US, 1929) / Τάκις (GR, 1925) / Jean Tinguely (SE, 1925-1991) / Χρήστος Τζίβελος (GR, 1949-1995) / Στέργιος Τσιούμας (GR, 1954) / Κώστας Τσόκλης (GR, 1930) / Andy Warhol (US 1928-1987) / Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας (GR, 1906-1994)





Σάββατο 9 Φεβρουαρίου 2019

Το ψάρι που αναγνωρίζει τον εαυτό του στον καθρέπτη. Fish Appear to Recognize Themselves in the Mirror

Άλλο ένα ζώο, ένα ψαράκι μήκους δέκα εκατοστών, πέρασε το περίφημο «τεστ του καθρέφτη», αναγνωρίζοντας σε αυτόν τον εαυτό του, κάτι που θεωρείται ένδειξη νοημοσύνης και αυτοσυνείδησης. A cleaner wrasse interacts with its reflection in a mirror placed on the outside of the aquarium glass. Note that the mirror itself cannot be seen in this photo because the aquarium glass itself becomes reflective at the viewing angle of the camera, according to Snell's law. This is not the case for the fish itself, which sees the aquarium glass as transparent because of its direct viewing angle. Credit: Alex Jordan

Άλλο ένα ζώο, ένα ψαράκι μήκους δέκα εκατοστών, πέρασε το περίφημο «τεστ του καθρέφτη», αναγνωρίζοντας σε αυτόν τον εαυτό του, κάτι που θεωρείται ένδειξη νοημοσύνης και αυτοσυνείδησης. Το τεστ έχουν ήδη περάσει ορισμένα μεγαλύτερα ζώα, αλλά οι επιστήμονες εξεπλάγησαν, καθώς δεν περίμεναν να κάνει το ίδιο ένα μικρό ψάρι, αν και παραδέχτηκαν ότι δεν έχουν πειστεί ακόμη πλήρως από το σχετικό πείραμα σε ενυδρείο.

Tο στάδιο του καθρέφτη

The ability to perceive and recognise a reflected mirror image as self (mirror self-recognition, MSR) is considered a hallmark of cognition across species. Although MSR has been reported in mammals and birds, it is not known to occur in any other major taxon. Potentially limiting our ability to test for MSR in other taxa is that the established assay, the mark test, requires that animals display contingency testing and self-directed behaviour. These behaviours may be difficult for humans to interpret in taxonomically divergent animals, especially those that lack the dexterity (or limbs) required to touch a mark. Here, we show that a fish, the cleaner wrasse Labroides dimidiatus, shows behaviour that may reasonably be interpreted as passing through all phases of the mark test: (i) social reactions towards the reflection, (ii) repeated idiosyncratic behaviours towards the mirror, and (iii) frequent observation of their reflection.

Για τον άνθρωπο το στάδιο του καθρέφτη αντιπροσωπεύει μια θεμελιώδη γενετική στιγμή και αποτελεί το ένα από τα δύο στάδια της ψυχικής εξέλιξης του ατόμου (το δεύτερο είναι το οιδιπόδειο σύμπλεγμα), τα οποία είναι σημαντικά για το θέμα της γλώσσας και τη συνακόλουθη εγγραφή του υποκειμένου στη συμβολική τάξη.

Στο στάδιο αυτό, το παιδί, κοιτάζοντας στον καθρέφτη και αναγνωρίζοντας στην εικόνα που βλέπει ολόκληρο τον εαυτό του ως σύνολο, βιώνει μεγάλη χαρά και θέτει έτσι τέλος στο ψυχικό βίωμα το οποίο ο ψυχαναλυτής Lacan ονομάζει φαντασίωση του τεμαχισμένου σώματος.

Το στάδιο αυτό εντοπίζεται περίπου μεταξύ του έκτου και του δέκατου όγδοου μήνα ζωής και αποτελεί το υπόστρωμα για τη μελλοντική δομή της υποκειμενικότητας.

Το βρέφος θεωρεί τον καθρέφτη μέρος του εαυτού του και ταυτίζεται με το κατοπτρικό είδωλο των ομοίων του στον καθρέφτη και κυρίως με την εικόνα της μητέρας, ενώ προσπαθεί μέσα από τη δυαδική σχέση να αποκτήσει τη σωματική του ενότητα. Έτσι, το βρέφος αποκτά συνείδηση του εαυτού του και του Άλλου, που έρχεται να επικυρώσει αυτή την εικόνα.

Η στιγμή αυτή αποκτά τεράστια σημασία όσον αφορά το θέμα των ταυτίσεων του υποκειμένου, στον βαθμό που πρόκειται για μια πρωταρχική ταύτιση του παιδιού, η οποία προωθεί τη δόμηση του Εγώ και αποτελεί την πηγή όλων των άλλων ταυτίσεων.

Ο Lacan περιγράφει τη στιγμή της ταύτισης ως στιγμή θριάμβου και ευχαρίστησης. Για τον Lacan όμως, το στάδιο του καθρέφτη αντιπροσωπεύει μια πλασματική εικόνα του Εγώ, με άλλα λόγια, η αίσθηση της ολότητας και της πληρότητας που δίνει είναι μια φαντασίωση που προσδιορίζει την εγγενή έλλειψη της πραγματικής μας ταυτότητας μόλις εισερχόμαστε στη συμβολική τάξη της γλώσσας και της διαφοράς.

The cleaner wrasse fish (Labroides dimidiatus), responds to its reflection and attempts to remove marks on its body during the mirror test -- a method considered the gold standard for determining self-awareness in animals. The finding suggests that fish might possess far higher cognitive powers than previously thought, and ignites a high-stakes debate over how we assess the intelligence of animals that are so unlike ourselves.

Οι Γερμανοί και Ιάπωνες ερευνητές του Ινστιτούτου Ορνιθολογίας Μαξ Πλανκ και του Πανεπιστημίου της Οσάκα, με επικεφαλής τον εξελικτικό βιολόγο δρ Άλεκ Τζόρνταν, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό βιολογίας PLoS Biology, είχαν βάλει καφέ σημάδια πάνω στο τροπικό ψάρι Lambroides dimidiatus, ένα κοινωνικό ψάρι που ζει στους κοραλλιογενείς υφάλους και καθαρίζει παράσιτα από άλλα μεγαλύτερα ψάρια. Όταν το έβαλαν μπροστά σε ένα καθρέφτη και είδε το είδωλό του, το ψάρι προσπάθησε να αφαιρέσει τα σημάδια από το σώμα του.

«Οι συμπεριφορές που παρατηρήσαμε, αφήνουν λίγες αμφιβολίες ότι αυτό το ψάρι πληροί όλα τα κριτήρια του τεστ του καθρέφτη. Αυτό που είναι λιγότερο ξεκάθαρο, είναι αν αυτές οι συμπεριφορές πρέπει να θεωρηθούν ως απόδειξη ότι το ψάρι έχει αυτοσυνείδηση. Πάντως, στο παρελθόν οι ίδιες συμπεριφορές έχουν ερμηνευθεί ως αυτοσυνείδηση σε πολλά άλλα ζώα», δήλωσε ο Τζόρνταν.

Ζώα που έχουν περάσει το τεστ, είναι μερικοί πίθηκοι (χιμπατζήδες, γορίλες, μπονόμπο, ουρακοτάγκοι), ελέφαντες και δελφίνια, ενώ οι άνθρωποι περνάνε το τεστ στην ηλικία περίπου των 18 μηνών.

Η ικανότητα αναγνώρισης του ειδώλου του εαυτού (αυτο-αναγνώριση) θεωρείται το «σήμα κατατεθέν» της γνωστικής λειτουργίας στα ζώα. Για να περάσει το τεστ του καθρέφτη, το ζώο πρέπει να αγγίξει ή να εξερευνήσει το σημάδι -ή τα σημάδια- που σκοπίμως του έχουν βάλει οι επιστήμονες και τα οποία το σώμα του δεν διαθέτει εκ φύσεως (κάτι σαφώς δύσκολο για ένα ψάρι που δεν έχει ούτε χέρια ούτε πόδια). Τα σημάδια αυτά φαίνονται μόνο αν το ζώο δει το είδωλό του στον καθρέφτη.

Οι ερευνητές παρατήρησαν ότι το ψάρι προσπάθησε να αφαιρέσει τα σημάδια ξύνοντας το σώμα του σε σκληρές επιφάνειες, κάτι που έκανε μόνο όταν έβλεπε τον εαυτό του στον καθρέφτη και όχι όταν δεν υπήρχε καθρέφτης. Επίσης, δεν αντιδρούσε όταν τα σημάδια υπήρχαν πάνω στον καθρέφτη και όχι πάνω στο σώμα του, ούτε όταν τα σημάδια ήσαν διαφανή.

Ο διάσημος ειδικός στα πρωτεύοντα καθηγητής Φρανς ντε Βάαλ του Πανεπιστημίου Έμορι της Ατλάντα, ο οποίος έχει μελετήσει το τεστ του καθρέφτη σε πιθήκους και μαϊμούδες, χαρακτήρισε «ενδιαφέροντα και προκλητικά» τα ευρήματα, αλλά εμφανίστηκε επιφυλακτικός για το αν το νέο πείραμα αποδεικνύει πως το ψάρι έχει κανονική αυτοσυνείδηση.

Ο καθηγητής εξελικτικής ψυχολογίας Γκόρντον Γκάλοπ του Πανεπιστημίου Όλμπανι της Νέας Υόρκης, ο οποίος είχε πρώτος χρησιμοποιήσει το τεστ του καθρέφτη το 1970, επίσης αμφισβήτησε κατά πόσο το ψάρι πράγματι αναγνώρισε τον εαυτό του. Χαρακτήρισε το νέο πείραμα «μη αξιόπιστο μεθοδολογικά» και πρότεινε να αναζητηθούν άλλες εξηγήσεις για τη συμπεριφορά του μπροστά στον καθρέφτη.

Alex Jordan administered the mirror test on cleaner wrasse in order to test the cognitive capacity of social fish. © S. Gingins

Οι ερευνητές χρειάσθηκαν πέντε χρόνια για να γίνει δεκτή η έρευνά τους προς δημοσίευση σε κάποιο γνωστό επιστημονικό περιοδικό. «Μερικές περιοχές της ακαδημαϊκής κοινότητας φαίνονται να μεροληπτούν σε βάρος των ψαριών, προκειμένου αυτά να μην ενταχθούν στο πάνθεον των έξυπνων ζώων, επειδή τότε τα δικά τους ζώα θα χάσουν την ιδιαίτερη θέση τους στον κόσμο», σχολίασε ο Τζόρνταν. Επίσης, ανέφερε ότι τα νέα ευρήματα εγείρουν ξανά το ζήτημα του στρες και του πόνου που πιθανώς βιώνουν τα ψάρια, όταν αλιεύονται και σκοτώνονται.

Πηγές:  If a fish can pass the mark test, what are the implications for consciousness and self-awareness testing in animals?PLOS Biology, 2019; 17 (2): e3000021 DOI: 10.1371/journal.pbio.3000021 - https://www.amna.gr/home/article/332554/Psari-perase-to-test-tou-kathrefti-anagnorizontas-ton-eauto-tou




Παρασκευή 8 Φεβρουαρίου 2019

Το τι τρώμε επιδρά στο τι… θυμόμαστε. What you eat could impact your brain and memory

Vincent van Gogh, Les mangeurs de pomme de terre, Potato eaters, 1885. Ερευνητές στις ΗΠΑ εντόπισαν μια ορμόνη που συνδέεται με τον κορεσμό και μειώνει τις πιθανότητες ανάπτυξης της νόσου Αλτσχάιμερ. High levels of a satiety hormone could decrease a person's likelihood of developing Alzheimer's disease. For individuals who have higher levels of the hormone, their chance of having mild cognitive impairment or Alzheimer's disease decreased by 65 percent.

Συνηθίζουμε να λέμε πως «είμαστε ό,τι τρώμε». Γνωρίζατε όμως ότι, όπως αναφέρουν ερευνητές του Πολιτειακού Πανεπιστημίου της Αϊόβα, το τι τρώμε έχει άμεση σχέση και με το τι… θυμόμαστε;

Η ορμόνη του κορεσμού και της… μνήμης

CCK is found in both the small intestines and the brain. In the small intestines, CCK allows for the absorption of fats and proteins. In the brain, CCK is located in the hippocampus, which is the memory-forming region of the brain, Willette said.

Ο Οριελ Γουιλέτ, επίκουρος καθηγητής του Τμήματος Επιστήμης της Διατροφής στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Αϊοβα, και οι συνεργάτες του εντόπισαν μια ορμόνη που συνδέεται με τον κορεσμό και η οποία, όταν εντοπίζεται σε υψηλότερα επίπεδα, μπορεί να μειώσει τις πιθανότητες ανάπτυξης νόσου Αλτσχάιμερ. Σχετική μελέτη που περιγράφει το συγκεκριμένο εύρημα αναμένεται να δημοσιευθεί στην επιθεώρηση «Neurobiology of Aging».

Οι ερευνητές χρησιμοποίησαν δεδομένα από την Πρωτοβουλία για τη Νευροαπεικόνιση της Νόσου Αλτσχάιμερ (Alzheimers Disease Neuroimaging InitiativeADNI) προκειμένου να διερευνήσουν την ορμόνη του κορεσμού χολεκυστοκινίνη (cholecystokininCCK) σε 287 άτομα. Η CCK εντοπίζεται τόσο στο λεπτό έντερο όσο και στον εγκέφαλο. Στο λεπτό έντερο η ορμόνη επιτρέπει την απορρόφηση των λιπών και των πρωτεϊνών. Στον εγκέφαλο εντοπίζεται στον ιππόκαμπο, ο οποίος αποτελεί την περιοχή του εγκεφάλου που σχετίζεται με τον σχηματισμό της μνήμης, εξήγησε ο δρ Γουιλέτ.

Oπως φάνηκε, τα άτομα που είχαν υψηλότερα επίπεδα της CCK αντιμετώπιζαν 65% μικρότερο κίνδυνο να παρουσιάζουν ήπια γνωστική διαταραχή η οποία αποτελεί προάγγελο της νόσου Αλτσχάιμερ. «Το νέο εύρημα ελπίζεται ότι θα ρίξει περισσότερο φως στο πώς οι ορμόνες του κορεσμού στο αίμα και στον εγκέφαλο επιδρούν στην εγκεφαλική λειτουργία» σημείωσε ο επικεφαλής της μελέτης.

Γιατί την CCK;

Η Αλεξάντρα Πλάγκμαν, κύρια συγγραφέας της μελέτης, μεταπτυχιακή φοιτήτρια στην Επιστήμη της Διατροφής, εξήγησε ότι η ομάδα επέλεξε να επικεντρωθεί στην ορμόνη CCK επειδή αυτή εκφράζεται σε μεγάλο βαθμό σε ό,τι αφορά τον σχηματισμό της μνήμης. Συγκεκριμένα οι ερευνητές θέλησαν να ανακαλύψουν εάν υπήρχε κάποια σημαντική σύνδεση μεταξύ των επιπέδων της CCK και της μνήμης αλλά και της φαιάς ουσίας στον ιππόκαμπο και σε άλλες σημαντικές περιοχές του εγκεφάλου.

Οι επιστήμονες μελέτησαν επίσης την πρωτεΐνη τ (tau protein), η συσσώρευση της οποίας στον εγκέφαλο θεωρείται τοξική και συνδέεται με την Αλτσχάιμερ, προκειμένου να δουν αν επιδρά στην ορμόνη CCK και στη μνήμη. Ανακάλυψαν ότι όσο αυξάνονται τα επίπεδα της τ, τα υψηλότερα επίπεδα της CCK σταματούν να σχετίζονται με τη φθίση της μνήμης.

Δεν μετρά μόνο το πόσο αλλά και το τι τρώμε

Bartolomé Esteban Murillo, Boys eating melon and grapes, 1645–1646. The researchers hope this study will encourage others to look into the nutritional aspect of diets, versus just looking at caloric intake. Plagman already is looking at how diet impacts an individual’s CCK levels through researching fasting glucose and ketone bodies.

Η ερευνητική ομάδα ελπίζει ότι η μελέτη αυτή θα ενθαρρύνει και άλλες ομάδες να διερευνήσουν την παράμετρο των θρεπτικών συστατικών στη διατροφή αντί να επικεντρώνονται μόνο στην πρόσληψη θερμίδων. Η κυρία Πλάγκμαν έχει ήδη ξεκινήσει να μελετά πώς η διατροφή επιδρά στα επίπεδα της ορμόνης CCK μέσω εξέτασης του σακχάρου νηστείας και των κετονικών σωματίων (πρόκειται για υποπροϊόντα του μεταβολισμού των λιπών). «Μελετώντας την παράμετρο της θρεπτικής αξίας της διατροφής, θα μπορούμε μελλοντικά να πούμε αν ένας συγκεκριμένος τύπος διατροφής μπορεί να λειτουργήσει προληπτικά ενάντια στην Αλτσχάιμερ ή να βάλει φρένο στην εξέλιξη της νόσου» είπε η ερευνήτρια.

Ο καθηγητής Γουιλέτ κατέληξε από την πλευρά του τονίζοντας ότι «η ρύθμιση του πότε, του πόσο και του τι τρώμε είναι πιθανό να σχετίζεται, τουλάχιστον ως έναν βαθμό, με το πόσο καλή είναι η μνήμη μας. Το τελικό και κεντρικό μήνυμα της μελέτης είναι λοιπόν πως το τι τρώμε καθώς και το τι κάνει το σώμα μας με αυτό που τρώμε επηρεάζουν τον εγκέφαλό μας».

Πηγές: Alexandra Plagman, Siobhan Hoscheidt, Kelsey E. McLimans, Brandon Klinedinst, Colleen Pappas, Vellareddy Anantharam, Anumantha Kanthasamy, Auriel A. Willette. Cholecystokinin and Alzheimer’s Disease: A Biomarker of Metabolic Function, Neural Integrity, and Cognitive PerformanceNeurobiology of Aging, 2019; DOI: 10.1016/j.neurobiolaging.2019.01.002 - https://neurosciencenews.com/eating-memory-10645/ - https://www.tovima.gr/2019/02/08/science/to-ti-trome-epidra-lfsto-ti-thymomaste/








Πέμπτη 7 Φεβρουαρίου 2019

Τι ώρα είναι; What time is it;

Marc Chagall, Le Pendule à l'aile bleue, 1949

Τι ώρα είναι; Όπως συμβαίνει συχνά, οι πολύ απλές ερωτήσεις οδηγούν τελικά σε παράδοξες απαντήσεις. Έτσι, η «σωστή» απάντηση στο παραπάνω ερώτημα δεν είναι ούτε τρεις παρά πέντε, ούτε δέκα και δέκα ούτε κάτι ανάλογο. Είναι: 13 δισεκατομμύρια 799 εκατομμύρια χρόνια.

Αλήθεια, όταν λέμε σε έναν συνομιλητή μας ότι η ώρα είναι «δέκα και δέκα», τι ακριβώς καταλαβαίνει αυτός; Η ώρα που δείχνουν τα ρολόγια μας είναι εντελώς συμβατική και εξαρτάται καταρχήν από την εποχή του έτους και από τον τόπο διαμονής μας. Αν είναι χειμώνας, δείχνουν κανονική ώρα, ενώ αν είναι καλοκαίρι, δείχνουν θερινή. Αν πάλι βρισκόμαστε στην Ελλάδα, δείχνουν ώρα Ανατολικής Ευρώπης, ενώ αν βρισκόμαστε στη Γερμανία, δείχνουν ώρα Κεντρικής Ευρώπης.

Fabric Hindu calendar/almanac corresponding to Western years 1871-1872. From Rajasthan in India. The left column shows the ten avatars of Vishnu, the center-right column shows the twelve signs of the Hindu zodiac. Top middle panel shows Ganesha with two consorts. The second panel shows Krishna with two consorts.

Για να καθορίσουμε όμως μία χρονική στιγμή, δεν αρκεί να γνωρίζουμε τι ώρα είναι, θα πρέπει να γνωρίζουμε και τι ημερομηνία έχουμε. Εκεί η κατάσταση είναι ακόμα χειρότερη, αφού τα ημερολόγια που χρησιμοποιούν οι διάφοροι λαοί διαφέρουν ριζικά μεταξύ τους, τόσο στην επιλογή της «αρχής» μέτρησης της ημερομηνίας όσο και στη διάρκεια του έτους.

Στο επικρατέστερο σήμερα ημερολόγιο ως αρχή λαμβάνεται η γέννηση του Χριστού, η οποία υπολογίστηκε επί αυτοκρατορίας Ιουστινιανού από τον μοναχό Διονύσιο τον Μικρό ότι αντιστοιχεί στο έτος 754 από κτίσεως Ρώμης. Βρίσκονται εν χρήσει όμως και άλλα ημερολόγια με διαφορετικές χρονικές αφετηρίες, όπως για παράδειγμα το εβραϊκό (από τη δημιουργία του κόσμου, το 3.761 π.Χ.) ή το μουσουλμανικό (από την εγίρα, δηλαδή τη φυγή του Μωάμεθ από τη Μέκκα στη Μεδίνα, το 622 μ.Χ.). Όσο για τη διάρκεια του έτους, ας μη γίνεται καλύτερα λόγος. Άλλα ημερολόγια έχουν διάρκεια έτους 354 μέρες, άλλα 360 και άλλα 365 μέρες.

Όταν τα συστήματα μέτρησης ενός φυσικού μεγέθους διαφέρουν, αυτό σημαίνει ότι τα έχουμε επιλέξει αυθαίρετα. Στα μέσα του 19ου αιώνα είχε εμφανισθεί το ίδιο φαινόμενο με το πρόβλημα της μέτρησης της θερμοκρασίας. Τα θερμόμετρα του Φαρενάιτ, του Κελσίου και του Ρεομίρου είχαν διαφορετικές επιλογές, τόσο για το «μηδέν» της κλίμακας όσο και για το «μέγεθος» του βαθμού, ακριβώς επειδή και τα δύο είχαν επιλεγεί αυθαίρετα.

Photograph of William Thomson, Lord Kelvin.

Το πρόβλημα έλυσε ο Ουίλιαμ Τόμσον (Λόρδος Κέλβιν), ο οποίος ανακάλυψε ότι καμιά θερμοκρασία δεν μπορεί να είναι μικρότερη από τη θερμοκρασία του απόλυτου μηδενός. Τη θερμοκρασία αυτή (273 Κελσίου υπό το μηδέν) όρισε ως αρχή του απόλυτου συστήματος θερμοκρασιών, η μονάδα του οποίου προς τιμήν του έχει ονομασθεί Κέλβιν.

Η κατάσταση με το πρόβλημα της μέτρησης του χρόνου φαίνεται να είναι ανάλογη. Από την Κοσμολογία, τόσο τη θεωρητική όσο και την παρατηρησιακή, γνωρίζουμε ότι το Σύμπαν, δηλαδή τόσο ο χώρος όσο και ο χρόνος δημιουργήθηκαν τη στιγμή της Μεγάλης Έκρηξης. Επομένως η στιγμή της Μεγάλης Έκρηξης μπορεί να ληφθεί ως η απόλυτη αρχή του χρόνου. Με βάση αυτό το «ρολόι» και τη σημερινή ακρίβεια των μετρήσεών μας, η ώρα είναι 13 δισεκατομμύρια 799 εκατομμύρια χρόνια, με ακρίβεια μόλις 21 εκατομμυρίων ετών.

Χάρης Βάρβογλης






Τετάρτη 6 Φεβρουαρίου 2019

Κάνναβη: Η χρήση με μέτρο δυναμώνει το σπέρμα. Marijuana smoking linked with higher sperm concentrations

Bhang eaters from India c. 1790. Bhang is an edible preparation of cannabis native to the Indian subcontinent. It has been used in food and drink as early as 1000 BCE by Hindus in ancient India. Ανατρεπτικά τα ευρήματα νέας επιστημονικής μελέτης. Men who have smoked marijuana at some point in their life had significantly higher concentrations of sperm when compared with men who have never smoked marijuana, according to new research led by Harvard T.H. Chan School of Public Health. The study, conducted in the Fertility Clinic at Massachusetts General Hospital, also found that there was no significant difference in sperm concentrations between current and former marijuana smokers.

Οι άνδρες που κατά καιρούς έχουν καπνίσει κάνναβη (μαριχουάνα) παράγουν σημαντικά υψηλότερες συγκεντρώσεις σπερματοζωαρίων σε σχέση με όσους δεν υπήρξαν χρήστες ποτέ στη ζωή τους, σύμφωνα με μια νέα αμερικανική επιστημονική έρευνα, τα ευρήματα της οποίας οι ίδιοι οι ερευνητές τα χαρακτήρισαν «απρόσμενα», καθώς περίμεναν να βρουν το ακριβώς αντίθετο, δηλαδή χειρότερη ποιότητα σπέρματος στους χρήστες κάνναβης.

Παλαιότερες έρευνες είχαν συμπεράνει ότι η χρήση μαριχουάνας σχετίζεται με αρνητικές επιπτώσεις στην αναπαραγωγική υγεία των ανδρών, όμως τα συμπεράσματα αυτά έχουν προκύψει από μελέτες είτε σε ζώα είτε σε άνδρες με ιστορικό συχνής χρήσης ή κατάχρησης στα ναρκωτικά.

Φαίνεται όμως ότι δεν ισχύει το ίδιο για όσους κάνουν περιστασιακή ή λελογισμένη χρήση. Επιπλέον, η μελέτη που πραγματοποιήθηκε από επιστήμονες της Σχολής Δημόσιας Υγείας του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ, στην Κλινική Γονιμότητας του Γενικού Νοσοκομείου της Μασαχουσέτης, βρήκε ότι δεν υπάρχει σημαντική διαφορά στην ποιότητα του σπέρματος ανάμεσα στους νυν και στους πρώην καπνιστές μαριχουάνας.

Unexpected results suggest a few joints may not harm men's sperm. Researchers urge caution and call for more research on effects of cannabis on reproductive health.

Οι ερευνητές, με επικεφαλής τον αναπληρωτή καθηγητή επιδημιολογίας Χόρχε Τσαβάρο, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό «Human Reproduction» της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Ανθρώπινης Αναπαραγωγής και Εμβρυολογίας, ανέλυσαν δείγματα σπέρματος και αίματος από 662 άνδρες με μέση ηλικία 36 ετών, από τους οποίους οι 365 (ποσοστό 55%) είχαν κάνει χρήση κάνναβης στο παρελθόν (το 44%) ή ήταν χρήστες στο παρόν (το 11%).

Η μέση χρήση ήταν δύο τσιγάρα μαριχουάνας την εβδομάδα μεταξύ 2000-2017. Η ανάλυση έδειξε ότι οι χρήστες κάνναβης είχαν κατά μέσον όρο 62,7 εκατομμύρια σπερματοζωάρια ανά χιλιοστό του λίτρου σπέρματος, ενώ όσοι δεν είχαν ποτέ καπνίσει μαριχουάνα είχαν κατά μέσον όρο 45,4 εκατομμύρια σπερματοζωάρια ανά χιλιοστό του λίτρου.

Μόνον το 5% των καπνιστών κάνναβης είχαν συγκεντρώσεις κάτω των 15 εκατομμυρίων ανά χιλιοστόλιτρο (το όριο του φυσιολογικού, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας), έναντι 12% των μη καπνιστών/χρηστών.

Η μελέτη βρήκε επίσης ότι, μεταξύ των καπνιστών μαριχουάνας, η μεγαλύτερη χρήση κάνναβης σχετιζόταν με υψηλότερα επίπεδα της ανδρικής ορμόνης τεστοστερόνης. Οι ερευνητές ανέφεραν ότι δεν είναι σαφές σε ποιο βαθμό αυτά τα ευρήματα ισχύουν για το γενικό πληθυσμό, καθώς η μελέτη περιέλαβε άνδρες που έκαναν θεραπεία υπογονιμότητας σε σχετική κλινική.

«Τα ευρήματά μας ήταν αντίθετα με αυτό που αρχικά είχαμε υποθέσει. Όμως, συνάδουν με δύο διαφορετικές ερμηνείες: η πρώτη είναι ότι τα χαμηλά επίπεδα χρήσης μαριχουάνας μπορούν να ωφελήσουν την παραγωγή σπερματοζωαρίων λόγω επίδρασης στο ενδοκανναβινοειδικό σύστημα, το οποίο παίζει ρόλο στη γονιμότητα, αλλά τα οφέλη αυτά χάνονται με τα υψηλότερα επίπεδα κατανάλωσης μαριχουάνας. Η δεύτερη εξίσου εύλογη εξήγηση είναι ότι οι άνδρες με υψηλότερα επίπεδα τεστοστερόνης είναι πιθανότερο να εμπλακούν σε συμπεριφορές υψηλού κινδύνου, όπως το κάπνισμα μαριχουάνας» δήλωσε η ερευνήτρια δρ Φέιμπι Νασάν.

«Αυτά τα απρόσμενα ευρήματα δείχνουν πόσο λίγα πράγματα ξέρουμε για τις επιπτώσεις της μαριχουάνας στην αναπαραγωγική υγεία και, στην πραγματικότητα, στην υγεία γενικότερα. Τα ευρήματά μας πρέπει να ερμηνευτούν πάντως με επιφύλαξη, ενώ είναι ανάγκη να διερευνηθούν περαιτέρω οι επιπτώσεις της μαριχουάνας στην υγεία» δήλωσε ο Τσαβάρο.

Πρόσθεσε ότι «η ποιότητα του σπέρματος είναι κακός προγνωστικός δείκτης γονιμότητας, συνεπώς τα ευρήματα δεν πρέπει να ερμηνευτούν ότι κατ’ ανάγκη υπάρχει καλύτερη γονιμότητα χάρη στη χρήση κάνναβης».


This documentary explores the longstanding relationship of human beings and cannabis, from its use in ancient Asia to its ban in 20th century America.

Εκτιμάται ότι το 16,5% των ενηλίκων κάνουν χρήση κάνναβης στις ΗΠΑ, όπου η υποστήριξη για τη νόμιμη ψυχαγωγική χρήση της έχει αυξηθεί κατακόρυφα τα τελευταία χρόνια. Οι ερευνητές συνεχίζουν να μελετούν τις επιπτώσεις της χρήσης κάνναβης σε ζευγάρια που θέλουν να κάνουν παιδί.