Μοναξιά όπως πείνα: Η κοινωνική απομόνωση αφήνει στον εγκέφαλο παρόμοιο αποτύπωμα. The Loneliness of the “Social Distancer” Triggers Brain Cravings Akin to Hunger

Edward Hopper, Elevan A.M., 1926. Αμερικανοί επιστήμονες βρήκαν ότι η κοινωνική απομόνωση και η πείνα αφήνουν το ίδιο περίπου νευρωνικό αποτύπωμα στον εγκέφαλο. A study on isolation’s neural underpinnings implies many may feel literally “starved” for contact amid the COVID-19 pandemic.

Μερικοί από τους ανθρώπους που έχουν υποχρεωθεί να μένουν σπίτι τους, λόγω των περιοριστικών μέτρων εξαιτίας του κορονοϊού, φαίνεται να «πεινάνε» για κοινωνικές επαφές, όπως όταν θέλουν να φάνε. Αμερικανοί επιστήμονες βρήκαν ότι η κοινωνική απομόνωση και η πείνα αφήνουν το ίδιο περίπου νευρωνικό αποτύπωμα στον εγκέφαλο.

Οι ερευνητές ξεκίνησαν πριν τρία χρόνια να μελετήσουν το νευρωνικό αποτύπωμα της μοναξιάς στον εγκέφαλο, αλλά η έρευνά τους έγινε πλέον ακόμη πιο επίκαιρη λόγω της πανδημίας και της...κλεισούρας που αυτή έχει εξ ανάγκης φέρει.

Eugene Higgins, Hunger under a Bridge, 1912. It is the first study in humans to show that both loneliness and hunger share signals deep in a part of the brain that governs very basic impulses for reward and motivation. The findings point to one telling conclusion: our need to connect is apparently as fundamental as our need to eat.

Οι ερευνητές του Πανεπιστημίου ΜΙΤ των ΗΠΑ, με επικεφαλής τις νευροεπιστήμονες Λίβια Τόμοβα και Ρεμπέκα Σαξ, που έκαναν τη σχετική προδημοσίευση στο bioRxiv, σύμφωνα με το «Scientific American», βρήκαν για πρώτη φορά ότι τόσο η μοναξιά όσο και η πείνα προκαλούν κοινά σήματα σε μια ζωτική περιοχή του εγκεφάλου, τη μέλαινα ουσία (substantia nigra), που είναι το κέντρο παραγωγής του βασικού νευροδιαβιβαστή ντοπαμίνης και ελέγχει τόσο τις ανταμοιβές όσο και τα κίνητρα.

Οι επιστήμονες μελέτησαν με λειτουργική μαγνητική τομογραφία (fMRI) τις εγκεφαλικές αντιδράσεις 40 ενηλίκων εθελοντών τόσο απέναντι στην πείνα, όσο και απέναντι στη μοναξιά. Το πείραμα -σε συνθήκες εργαστηρίου- επέβαλε στους συμμετέχοντες αρχικά μια στέρηση τροφής για δέκα ώρες (μόνο νερό μπορούσαν να πιουν) και έπειτα στέρηση κάθε κοινωνικής επαφής για άλλες δέκα ώρες (χωρίς καν χρήση τηλεφώνου ή υπολογιστή).

Ακολούθησε ανάλυση των ευρημάτων με τη βοήθεια συστήματος τεχνητής νοημοσύνης, το οποίο «διάβασε» τα νευρωνικά πρότυπα, που ήταν αρκετά όμοια. Το βασικό συμπέρασμα είναι ότι η ανάγκη κοινωνικής διασύνδεσης και επαφής είναι τόσο θεμελιώδης όσο η ανάγκη της τροφής.

«Η μελέτη δείχνει πως η χρόνια κοινωνική απομόνωση μπορεί να μοιάζει με το χρόνιο υποσιτισμό. Τα ευρήματα δίνουν όνομα σε αυτό που αμέτρητοι άνθρωποι βιώνουν σήμερα: την πείνα για κοινωνικές επαφές όσο μένουν στο σπίτι για να προστατεύσουν τη δημόσια υγεία», ανέφερε ο ψυχολόγος Τζαμίλ Ζάκι του Πανεπιστημίου Στάνφορντ της Καλιφόρνια, ειδικός σε θέματα κοινωνικών αλληλεπιδράσεων και ενσυναίσθησης.

Ήταν ήδη γνωστό ότι η μοναξιά και η απομόνωση έχουν τόσο ψυχικές, όσο και σωματικές επιπτώσεις: μεγαλύτερη πιθανότητα για καρδιοπάθειες, εγκεφαλικά, άνοια, παχυσαρκία, κατάθλιψη, στρες, κακή διάθεση, αϋπνία, δυσκολία συγκέντρωσης κ.α. Μια έρευνα είχε εκτιμήσει ότι η παρατεταμένη μοναξιά ισοδυναμεί με το κάπνισμα 15 τσιγάρων τη μέρα, σύμφωνα με την ψυχίατρο δρα Σου Βάρμα του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης.

Μια άλλη μελέτη (μετα-ανάλυση) του 2015 από ερευνητές του αμερικανικού Πανεπιστημίου Brigham Young της Γιούτα, με επικεφαλής την ψυχολόγο-νευροεπιστήμονα Τζούλια Χολτ-Λούνσταντ, η οποία είχε επισκοπήσει στοιχεία 70 ερευνών για συνολικά 3,4 εκατομμύρια ανθρώπους, είχε βρει ότι η αίσθηση μοναξιάς μπορεί να αυξήσει έως 26% τον κίνδυνο πρόωρου θανάτου, ενώ η κοινωνική απομόνωση κατά 29% και η μοναχική ζωή κατά 32%.

Όπως η πείνα και η δίψα, η μοναξιά «πονάει», σύμφωνα με τους εξελικτικούς ψυχολόγους, επειδή από πολύ παλιά εξυπηρετεί ένα σκοπό: δρα σαν ψυχοβιολογικό «καμπανάκι» για να ωθήσει τους ανθρώπους να αναζητήσουν την κοινωνική διασύνδεση με τους άλλους, καθώς κάτι τέτοιο θα αποβεί επωφελές για την επιβίωση όλων. Είναι ακριβώς γι' αυτό διπλά δύσκολο -σαν να πηγαίνει κανείς κόντρα στις επιταγές της εξέλιξης- όταν συνειδητοποιεί ότι, εν μέσω πανδημίας, το κοινωνικό καθήκον του και η ευθύνη του απέναντι στους άλλους απαιτούν να κρατηθεί μακριά τους για ένα διάστημα.

Με άλλα λόγια, η πανδημία και η μαζική καραντίνα υποχρεώνουν τον ανθρώπινο εγκέφαλο να κάνει το αντίθετο από αυτό που έχει μάθει να κάνει επί πολλές χιλιάδες χρόνια προκειμένου να επιβιώσει: να είναι μαζί με τους άλλους. Γι' αυτό, άλλωστε, εν μέσω πανδημίας έχουν «απογειωθεί» οι πλατφόρμες βιντεοδιασκέψεων (Zoom, Webex κ.α.), το Skype, το Facebook κ.α., καθώς η εξ αποστάσεως online επαφή έρχεται -χάρη σε μια τεχνολογία που ποτέ πριν στην ιστορία δεν υπήρχε- να αντικαταστήσει τη φυσική επαφή.

«Οι εγκέφαλοι μας έχουν μάθει μέσα από βάναυσα εξελικτικά μαθήματα ότι η κοινωνική απομόνωση συνιστά καταδίκη σε θάνατο. Οι βιντεοδιασκέψεις μπορούν να βοηθήσουν, αλλά απαιτούν περισσότερη δουλειά από τον εγκέφαλο από ό,τι η φυσική παρουσία», σύμφωνα με το νευροεπιστήμονα Τζέιμς Κόαν του Πανεπιστημίου της Βιρτζίνια.

Από την άλλη, η μοναξιά μπορεί να εξελιχτεί σε παγίδα. Ο νέος κορονοϊός «σάρωσε» τη Γη σε μια εποχή που περισσότεροι άνθρωποι ζουν μόνοι τους από κάθε άλλη εποχή στην ανθρώπινη ιστορία, σύμφωνα με το «New Yorker». Ενδεικτικά, στη Στοκχόλμη, πρωτεύουσα της Σουηδίας, περίπου δύο στα τρία νοικοκυριά αποτελούνται από ένα μόνο άτομο.

Η πανδημία δεν μπορεί παρά να επιδεινώνει τη μοναξιά μερικών ανθρώπων. Ελπίδα των ψυχολόγων και ψυχιάτρων είναι ότι το πρόβλημα θα είναι προσωρινό και δεν θα αποκτήσει χρόνια χαρακτηριστικά ψυχικής διαταραχής. Όμως ορισμένοι άνθρωποι, ακόμη και μετά τη λήξη των περιοριστικών μέτρων, θα δυσκολευθούν ψυχολογικά να βγουν από την απομόνωση τους. Οι ψυχολόγοι υπενθυμίζουν τις περιπτώσεις ανθρώπων που σώθηκαν από τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης και, παρόλο που στη συνέχεια έφτιαξαν τη ζωή τους, συνέχισαν να αποθηκεύουν τρόφιμα στο σπίτι τους, καθώς το τραύμα είχε αποτυπωθεί στο νου και στην ψυχή τους.

«Όπως ανησυχούμε για την επερχόμενη οικονομική ύφεση, θα έπρεπε ίσως να ανησυχούμε και για μια κοινωνική ύφεση, ένα συνεχιζόμενο μοτίβο κοινωνικής αποστασιοποίησης πέρα από την πανδημία, κάτι που θα έχει ευρύτερες κοινωνικές επιπτώσεις, ιδίως για τους πιο ευάλωτους», σύμφωνα με τη δρα Τζούλια Χολτ-Λούνσταντ.

Πηγές: https://www.scientificamerican.com/article/the-loneliness-of-the-social-distancer-triggers-brain-cravings-akin-to-hunger/ - https://www.amna.gr/home/article/448222/Monaxia-opos-peina-I-koinoniki-apomonosi-afinei-ston-egkefalo-paromoio-apotupoma

Πυρηνικές δοκιμές λύνουν το «μυστήριο» της ηλικίας των μεγαλύτερων ψαριών της Γης. Nuclear Testing During the Cold War Reveals True Whale Shark Age

Ένα «μυστήριο» σχετικά με το μεγαλύτερο ψάρι του κόσμου, τον φαλαινοκαρχαρία, λύθηκε χάρη στη χρήση δεδομένων από δοκιμές ατομικών/ πυρηνικών όπλων του Ψυχρού Πολέμου, που επέτρεψαν τον υπολογισμό της ηλικίας των πλασμάτων του συγκεκριμένου είδους. Radiocarbon dating from cold-war era nuclear bomb testing has been used to positively identify the ages and growth rate of whale shark specimens, according to a new paper published in the online journal Frontiers in Marine Science. Whale sharks are increasingly the subject of conservation efforts, but their numbers are still in decline. Photo: Shutterstock

Η σχετική ανακάλυψη, η οποία δημοσιεύτηκε στο Frontiers in Marine Science, αναμένεται να βοηθήσει στη διάσωση του είδους, το οποίο θεωρείται επαπειλούμενο.

Η μέτρηση της ηλικίας των φαλαινοκαρχαριών (Rhincodon typus) ήταν δύσκολη επειδή, όπως όλοι οι καρχαρίες, δεν έχουν ωτόλιθους, που χρησιμοποιούνται για τον υπολογισμό της ηλικίας άλλων ψαριών. Οι σπονδυλικές στήλες των φαλαινοκαρχαριών διαθέτουν χαρακτηριστικά σαν τους δακτυλίους στους κορμούς των δέντρων, που αυξάνονταν σε αριθμό καθώς το ζώο μεγάλωνε ηλικιακά. Ωστόσο, κάποιες μελέτες έχουν δείξει πως νέος δακτύλιος σχηματιζόταν κάθε χρονιά, ενώ άλλες έδειχναν κάθε έξι μήνες.

Επιστήμονες των οποίων ηγήθηκαν οι Τζόις Ονγκ (Rutgers University), Στίβεν Καμπάνα (University of Iceland) και Μαρκ Μίκαν (Australian Institute of Marine Science) στράφηκαν αλλού για να υπολογίσουν την ηλικία: Στη ραδιενεργή «κληρονομιά» που άφησε πίσω της η κούρσα πυρηνικών εξοπλισμών του Ψυχρού Πολέμου.

Κατά τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 έλαβαν χώρα πολλές πυρηνικές δοκιμές από διάφορες χώρες, με πολλές από αυτές τις εκρήξεις να λαμβάνουν χώρα σε ύψος αρκετών χιλιομέτρων. Ως αποτέλεσμα, διπλασιάστηκε προσωρινά στην ατμόσφαιρα η παρουσία ενός ισοτόπου, του άνθρακα 14. Ο άνθρακας 14 συναντάται και στη φύση και συχνά χρησιμοποιείται από αρχαιολόγους και ιστορικούς για τη χρονολόγηση αρχαίων οστών και αντικειμένων. Ο ρυθμός αποσύνθεσής του είναι σταθερός και μετριέται εύκολα, οπότε και ενδείκνυται για τη χρονολόγηση οτιδήποτε ηλικίας άνω των 300 ετών. Ωστόσο υπάρχει και ως αποτέλεσμα πυρηνικών εκρήξεων: Τα κατάλοιπα των πυρηνικών δοκιμών αφήνονταν στην αρχή στον αέρα και μετά στους ωκεανούς. Το ισότοπο σταδιακά έφτασε, μέσω της τροφικής αλυσίδας, σε κάθε ζωντανό πλάσμα στη Γη, με αποτέλεσμα μια «ταμπέλα» αυξημένου άνθρακα 14- μια «υπογραφή» που συνεχίζει να υπάρχει.

Το ραδιοϊσότοπο αυτό συνεχίζει να αποσυντίθεται σταθερά, κάτι που σημαίνει ότι η ποσότητα που περιέχεται σε οστά που σχηματίστηκαν κάποια χρονική στιγμή στο παρελθόν θα είναι ελαφρώς αυξημένη από ό,τι αυτή που περιέχεται σε ίδια οστά που σχηματίστηκαν νωρίτερα.

Whale shark vertebra sample showing the banding used to determine the animal's age. Photo: Meekan et al/Frontiers in Marine Science

Οι ερευνητές άρχισαν να κάνουν δοκιμές στα επίπεδα άνθρακα 14 σε δύο πτώματα φαλαινοκαρχαριών από το Πακιστάν και την Ταϊλάνδη, με αποτέλεσμα τον ακριβή υπολογισμό της συχνότητας σχηματισμού των «δακτυλίων ανάπτυξης» των καρχαριών- και ως εκ τούτου της ηλικίας τους. «Ανακαλύψαμε πως ένας δακτύλιος εναποτίθετο σίγουρα κάθε χρόνο» είπε ο Μίκαν. «Αυτό είναι πολύ σημαντικό επειδή αν υποτιμήσεις ή υπερτιμήσεις τους ρυθμούς ανάπτυξης θα καταλήξεις σε μια στρατηγική διαχείρισης που δεν λειτουργεί, και θα δεις τον πληθυσμό να καταποντίζεται».

Despite an increase in research in recent years, little is known about Whale shark behavior. Photo: Shutterstock

Όπως διαπιστώθηκε, το ένα από τα δείγματα ήταν ηλικίας 50 ετών κατά τον θάνατό του- την πρώτη φορά που επιβεβαιώνεται χωρίς αμφιβολία μια τέτοια ηλικία.

Πηγές: Annual Bands in Vertebrae Validated by Bomb Radiocarbon Assays Provide Estimates of Age and Growth of Whale Sharks. Frontiers in Marine Science, 2020; 7 DOI: 10.3389/fmars.2020.00188 - http://divemagazine.co.uk/eco/8886-cold-war-bombs-reveal-whale-shark-aging - https://www.naftemporiki.gr/story/1587025/purinikes-dokimes-lunoun-to-mustirio-tis-ilikias-ton-megaluteron-psarion-tis-gis

Ο Σαίξπηρ, η πανώλη και ο «Ληρ». Shakespeare Wrote His Best Works During a Plague

Η φονική επιδημία στιγμάτισε πολλαπλά τον ελισαβετιανό βάρδο. Ταυτόχρονα, όμως, στάθηκε και η αφορμή για μερικές από τις μεγαλύτερες επιτυχίες του. From plagues to poxes, the playwright never shied away from the medical crises of his day. A 19th-century engraving imagining William Shakespeare's family life. Credit: Wikimedia Commons

Μια καλοκαιρινή ημέρα του 1564, ο νεαρός μαθητευόμενος κάποιου υφαντουργού σε μια κωμόπολη της βρετανικής επαρχίας άφηνε την τελευταία του πνοή. Το γεγονός πέρασε στα ψιλά των τοπικών αρχείων και θα εθεωρείτο ασήμαντο εάν δίπλα στο όνομα του αγοριού δεν είχαν καταγραφεί τρεις λέξεις που προκαλούσαν τρόμο: πέθανε από πανώλη.

Εκείνο το καλοκαίρι ο ανθρώπινος φόρος που κατέβαλε η εν λόγω κωμόπολη εξαιτίας της νέας επιδημικής έξαρσης της φονικής ασθένειας ήταν βαρύς. Το ποιος ζούσε και ποιος πέθαινε ήταν καθαρά θέμα τύχης. Ενα σπίτι ξεκληριζόταν ενώ το διπλανό παρέμενε αλώβητο.

Κάπου εκεί, λοιπόν, στην οδό Χένλεϊ, ένα ζευγάρι που είχε χάσει τα δύο μεγαλύτερα παιδιά του  σε προηγούμενες επιδημίες πανώλης, κλείδωνε την πόρτα και σφράγιζε τα παράθυρα του σπιτιού του σε μια απελπισμένη προσπάθεια να σώσει τον μικρότερο γιο του, ηλικίας τριών μόλις μηνών. Οι γονείς γνώριζαν ότι οι ελπίδες δεν ήταν με το μέρος τους. Ήταν σαν να έστριβαν ένα νόμισμα που έγερνε αποφασιστικά προς την κορόνα, κι αυτοί είχαν στοιχηματίσει τη ζωή του παιδιού τους στα γράμματα. Μπορεί εύκολα να φανταστεί κανείς την ανακούφισή τους όταν, τρεις μήνες αργότερα, το κακό υποχωρούσε σε εκείνη την κωμόπολη – Στράτφορντ το όνομά της – και ο μικρός είχε κατορθώσει να παραμείνει ζωντανός. Τον έλεγαν Γουίλιαμ Σαίξπηρ…

Την παραπάνω ιστορία περιγράφει ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Μπεν Κοέν στο πρόσφατο βιβλίο του με τίτλο «The Hot Hand: Τhe Mystery and Science of Streaks» (Custom House/2019). Mέσα από το πρίσμα των δύσκολων ημερών που βιώνουμε, το απόσπασμα αποκτά τραγική επικαιρότητα.

Μία από τις πολλές εικασίες που σχετίζονται με τον ελισαβετιανό βάρδο ήταν ότι είχε αποκτήσει ανοσία στην ασθένεια επειδή είχε εκτεθεί σε αυτήν από τόσο μικρή ηλικία. Μια άλλη τον ήθελε να έχει επιζήσει επειδή οι γονείς του φρόντιζαν να τον κρατούν πάντα σε δωμάτιο που έκαιγε δυνατή φωτιά ώστε να απομακρύνονται οι ψύλλοι, από το τσίμπημα των οποίων μεταδιδόταν η πανώλη. Το σίγουρο είναι πως η αρρώστια έπληξε έντονα τόσο το στενό όσο και το ευρύτερο περιβάλλον του Σαίξπηρ. Έχασε αδελφούς και αδελφές, ενώ ορισμένοι μελετητές θεωρούν ότι ήταν και η αιτία της απώλειας του γιου του, σε ηλικία 11 μόλις ετών. Παράλληλα, είδε να πεθαίνουν συνάδελφοι και φίλοι, συνεργάτες και ανταγωνιστές.

«Λουκέτο» στα θέατρα

A 17th-century woodcut shows the disposal of bodies during a plague. Credit: Universal Images Group

Σε κάθε νέα έξαρση της επιδημίας της πανώλης τα θέατρα στο Λονδίνο έκλειναν, με αποτέλεσμα όλοι όσοι κινούταν στον χώρο του θεάματος να αντιμετωπίζουν πρόβλημα επιβίωσης και να επαφίενται στη γενναιοδωρία του βασιλιά. Ο συνωστισμός αλλά και οι αντιδράσεις του κοινού στο «ζωντανό» θέαμα – το γέλιο, το δάκρυ, ο βήχας – θεωρούνταν τρόποι περαιτέρω διάδοσης της επιδημίας. Πέρα από τους ιατρικούς λόγους, βέβαια, υπήρχαν και θρησκευτικοί. Κάποιοι ιερωμένοι υποστήριζαν ότι «αιτία της πανώλης είναι η αμαρτία» και «αιτία της αμαρτίας είναι το θέατρο». Επομένως, σύμφωνα με τη λογική τους, «αιτία της πανώλης είναι το θέατρο…».

Επρόκειτο, είναι αλήθεια, για μια αρρώστια φρικτή. Μια οξεία λοιμώδη νόσο που ενέσκηπτε κατά καιρούς στο ελισαβετιανό Λονδίνο όπου οι συνθήκες υγιεινής ήταν κακές, ενώ παράλληλα δεν υπήρχε αποχετευτικό σύστημα. Τα συμπτώματα περιλάμβαναν πυρετό, ρίγη, πονοκέφαλο, μυϊκούς πόνους και κατά περίπτωση εξογκώματα σε διάφορα μέρη του σώματος, μαυρισμένο δέρμα (εξ ου και «Μαύρος Θάνατος», όπως αποκαλούνταν συχνά), δύσπνοια, απώλεια συνείδησης, παραλήρημα και τελικά θάνατο. Η νόσος κυριολεκτικά «θέριζε» βρέφη και μικρά παιδιά ενώ γενικότερα έπληττε, κατά κανόνα, άτομα ως 35 ετών.

Παρ’ όλο που «η πανώλη ήταν ο ισχυρότερος παράγοντας διαμόρφωσης της ζωής του Σαίξπηρ και των συγχρόνων του», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο καθηγητής Τζόναθαν Μπέιτ, ένας από τους πολλούς βιογράφους του, για  τους θεατρικούς συγγραφείς της εποχής το θέμα αποτελούσε ταμπού. Στις περιόδους ύφεσης όπου τα θέατρα άνοιγαν και πάλι, απέφευγαν να αναφέρονται στο θέμα. Το κοινό δεν ήθελε να βλέπει επί σκηνής τη σκληρή πραγματικότητα, έστω κι αν ήταν το μοναδικό πράγμα που υπήρχε στο μυαλό του. Αντιθέτως, κατέφευγε στο θέαμα προκειμένου να ξεφύγει από αυτήν. Το να μιλήσεις για την πανώλη ήταν, όπως χαρακτηριστικά γράφει και πάλι ο Κοέν, «σαν να βλέπεις μια ταινία για κάποιο αεροπορικό δυστύχημα τη στιγμή που πετάς στα 35.000 πόδια».

«Ρωμαίος και Ιουλιέτα» με χάπι εντ

British actors Olivia Hussey and Leonard Whiting join hands in 'Romeo and Juliet'. (Larry Ellis/Express/Getty Images)

Ωστόσο για τον Σαίξπηρ τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Η πανώλη αποδείχθηκε το «μυστικό του όπλο». Κατάφερε να την εκμεταλλευθεί με τρόπο δημιουργικό. Όπως υποστηρίζουν έγκριτοι μελετητές του, στη διάρκεια επιδημικών εξάρσεων εμπνεύστηκε μερικά από τα διασημότερα έργα του ενώ η νόσος αποδείχθηκε το «κλειδί» για την εξέλιξη κάποιων άλλων.

Το παράδειγμα του «Ρωμαίος και Ιουλιέτα» – το οποίο γράφτηκε λίγο μετά την επιδημία του 1593 που κράτησε για μεγάλο διάστημα κλειστά τα θέατρα – είναι χαρακτηριστικό. Η ιστορία είναι γνωστή σε αδρές γραμμές. Οι δύο νέοι ερωτεύονται αλλά η ένωσή τους εμποδίζεται καθώς οι οικογένειές τους είναι ορκισμένοι εχθροί. Τελικά αυτοκτονούν. Πώς όμως φτάνουμε στο τραγικό φινάλε; Ίσως κάποιοι θυμούνται χαλαρά την κατάρα του Μερκούτιου – φίλου του Ρωμαίου – την ώρα που πεθαίνει λαβωμένος από τον Τυβάλτη, εξάδελφο της Ιουλιέτας: Πανούκλα στα σπίτια και των δυο σας! λέει καθώς ψυχορραγεί (σε ορισμένες από τις γνωστότερες ελληνικές μεταφράσεις η λέξη «πανούκλα» αποδίδεται ως «κατάρα» ή «ανάθεμα»).

Ωστόσο, ο ρόλος της πανώλης είναι πολύ πιο αποφασιστικός στην τραγική εξέλιξη της ιστορίας. Στην προσπάθειά της να αποφύγει τον αθέλητο γάμο με τον Πάρη που της ετοιμάζει ο πατέρας της, η Ιουλιέτα στρέφεται για βοήθεια στον ιερέα Λαυρέντιο, ο οποίος καταστρώνει ένα σχέδιο: θα της δώσει να πιει ένα υγρό που θα την κάνει να φαίνεται νεκρή για 42 ώρες ώστε να πειστούν οι γονείς της για τον θάνατό της και ταυτόχρονα θα στείλει μια επιστολή στον εξόριστο Ρωμαίο ενημερώνοντάς τον σχετικά με το πώς θα σμίξει με την αγαπημένη του. Το γράμμα όμως δεν θα φτάσει ποτέ στον νεαρό ερωτευμένο. Ο απεσταλμένος του Λαυρέντιου, μοναχός Ιωάννης, δεν θα καταφέρει να το παραδώσει. Αναζητεί βοήθεια στο πρόσωπο ενός φίλου ο οποίος, όμως, έχει πάει να συμπαρασταθεί σε ένα σπίτι «χτυπημένο» από την πανούκλα. Οι φρουροί της πόλης τούς εντοπίζουν και θεωρώντας πως και οι δύο βρίσκονταν στο σπίτι όπου «ο μολυσματικός λοιμός βασίλευε» τους θέτουν σε καραντίνα εμποδίζοντας το ταξίδι του Ιωάννη στη Μάντουα. Έτσι, ο Ρωμαίος νομίζοντας ότι η αγαπημένη του είναι όντως νεκρή αυτοκτονεί, κι αυτή όταν περνά η επήρεια του υγρού και ξυπνά, απελπισμένη θέτει επίσης τέρμα στη ζωή της. Τι θα είχε συμβεί, όμως, αν είχε παραδοθεί η επιστολή στον Ρωμαίο; Η πασίγνωστη αυτή νεανική ιστορία αγάπης θα μπορούσε να έχει, άραγε, ένα ευτυχισμένο τέλος αντί για τη γνωστή τραγική κατάληξη;

Στην εποχή του κορωνοϊού

English actor and producer John Gielgud on the throne in a production of Shakespeare's 'King Lear'. (Gordon Anthony/Getty Images)

«Ο Σαίξπηρ θα είχε γίνει μανιακός με τον κορωνοϊό» ήταν ο τίτλος ενός πρόσφατου δημοσιεύματος της βρετανικής εφημερίδας «Telegraph». Η συντάκτρια υπογραμμίζει τη συχνή χρήση των ασθενειών από τον Σαίξπηρ σε όλα σχεδόν τα έργα του, πολλές φορές εν είδει κατάρας ανάμεσα στους χαρακτήρες. Όσο πιο βαριά η νόσος, τόσο μεγαλύτερη η κατάρα.

Στο πλαίσιο αυτό, η πανώλη είχε την τιμητική της. Ωστόσο, ο Κοέν υποστηρίζει ότι ο ρόλος της στην εξέλιξη του «Ρωμαίος και Ιουλιέτα» είναι μηδαμινός σε σχέση με τη χρήση της από τον συγγραφέα αργότερα στην καριέρα του.

Από τις αρχές του 1605 ως το τέλος του 1606 οι ερευνητές υποστηρίζουν ότι ο Σαίξπηρ έγραψε τον «Βασιλιά Ληρ», τον «Μάκβεθ» και το «Αντώνιος και Κλεοπάτρα». Μέχρι σχετικά πρόσφατα η κυρίαρχη άποψη ήθελε τον συγγραφέα να γράφει δύο έργα τον χρόνο. Ήταν, όμως, πράγματι έτσι;  Ο Τζέιμς Σαπίρο, συγγραφέας του βιβλίου «Η χρονιά του Ληρ: Ο Σαίξπηρ το 1606» (“The Year of Lear: Shakespeare in 1606”) διαφωνεί. Θεωρεί πως η εν λόγω άποψη προέκυψε κάπως αυθαίρετα, απλώς μοιράζοντας τα έργα στα χρόνια κατά τα οποία έγραφε. Αν, δηλαδή, είχε γράψει 10 έργα σε πέντε χρόνια, αυτό για ορισμένους σήμαινε δύο έργα τον χρόνο. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι ο συγγραφέας έγραφε τα έργα του σε «συστάδες». Περνούσε περιόδους θερμές και ψυχρές δημιουργικά. «Όταν βλέπεις ότι τα έργα αυτά γράφτηκαν τόσο κοντά χρονικά αρχίζεις να σκέφτεσαι τί είναι αυτό που προκάλεσε τέτοια δημιουργική έκρηξη σε τόσο σύντομο διάστημα» υποστηρίζει.

Η απάντηση βρίσκεται σε άλλη μία επιδημία πανώλης η οποία ξέσπασε το καλοκαίρι του 1606 και απεδείχθη ιδιαιτέρως φονική. Πριν από δύο χρόνια, είχε εκδοθεί ένα διάταγμα σύμφωνα με το οποίο τα θέατρα έκλειναν σε περίπτωση που οι νεκροί υπερέβαιναν τους 30 την εβδομάδα. Η νέα έξαρση ήταν τόσο έντονη ώστε ο βασιλιάς Ιάκωβος, φοβούμενος ότι το Κοινοβούλιο δεν θα μπορέσει να συνεδριάσει προκειμένου να επικυρώσει τα σχέδιά του περί της ένωσης Σκωτίας και Αγγλίας πριν από τα Χριστούγεννα, ζήτησε από το Συμβούλιο του Στέμματος να εντείνει τις προσπάθειές του προκειμένου να ελεγχθεί η επιδημία. Τα μέλη του, από την πλευρά τους, ζήτησαν μεγαλύτερη εγρήγορση από τις τοπικές αρχές για να εισπράξουν, όμως, παράπονα: οι Λονδρέζοι έσβηναν τους κόκκινους σταυρούς με τους οποίους «μαρκάρονταν» τα σπίτια των αρρώστων που βρίσκονταν σε καραντίνα. Τελικά, δόθηκε η υπόσχεση ότι θα γίνουν οι απαραίτητες ενέργειες ώστε να χρησιμοποιηθούν ανθεκτικότερα χρώματα, με βάση το λάδι, αντ’ αυτών με βάση το νερό που χρησιμοποιούνταν ως τότε και επέτρεπαν το σβήσιμο…

Αναπάντεχη επιτυχία

A symbolic quill is placed in the hand of a statue of William Shakespeare, marking the 450th anniversary of his birth inside Holy Trinity Church in Stratford-upon-Avon, April 26, 2014. (Reuters)

Μέσα σε αυτό το κλίμα, ο Σαίξπηρ και ο θίασός του, οι «Άνθρωποι του Βασιλιά» (The King’s Men) αναγκάστηκαν να υποστείλουν τη σημαία του θεάτρου Globe και να γίνουν πιο δημιουργικοί σε σχέση με τις παραστάσεις τους. Καθώς ταξίδευαν στη βρετανική ύπαιθρο, κάνοντας στάσεις σε αγροτικές περιοχές που δεν είχαν «χτυπηθεί» από την πανώλη, ο Σαίξπηρ ένιωσε ότι το γράψιμο ήταν η καλύτερη χρήση του χρόνου του. «Αυτή η κατάσταση σήμαινε ότι για πρώτη φορά από τις αρχές της δεκαετίας του 1590 είχε ελεύθερο χρόνο να συνεργαστεί με άλλους συγγραφείς» γράφει ο Σαπίρο αναφερόμενος σε μια πρακτική της εποχής. Μέσα σε αυτό το κλίμα, γεννήθηκαν οι τρεις αριστουργηματικές τραγωδίες.

Παράλληλα, υπογραμμίζει ο Κοέν, ο Σαίξπηρ «ωφελήθηκε» από την επιδημία καθώς η πανώλη εξαφάνισε τον ανταγωνισμό: τους θιάσους νεαρών αγοριών που είχαν μεγάλη απήχηση στο Λονδίνο – καθώς παρουσίαζαν πιο σατιρικές και πολιτικά παρακινδυνευμένες παραστάσεις σε σχέση με τους μεγαλύτερους σε ηλικία ανταγωνιστές – και εν προκειμένω επλήγησαν από την αρρώστια. Το γεγονός αυτό άλλαξε το ίδιο το περιβάλλον της δημιουργίας του αλλά και τη σύνθεση του κοινού στο οποίο απευθυνόταν. Όπως καταλήγει ο Σαπίρο «η πανώλη ήταν η αιτία που ο Σαίξπηρ κατάφερε να μετατρέψει μια περίοδο μεγάλης κοινωνικής αναστάτωσης σε κάτι εντελώς διαφορετικό: μια λαμπρή, ιστορική συνθήκη μιας αναπάντεχης λογοτεχνικής επιτυχίας…».

Πηγές: https://www.telegraph.co.uk/books/what-to-read/shakespeare-would-have-obsessed-coronavirus/ - https://www.theatlantic.com/culture/archive/2020/03/broadway-shutdown-could-be-good-theater-coronavirus/607993/ - https://www.wbur.org/hereandnow/2020/04/06/shakespeare-plague-coronavirus - https://www.tovima.gr/2020/04/05/culture/o-saikspir-i-panoli-kai-o-lir/

Ιοί: μάχη με το αόρατο. Viruses: battle with the invisible

«Αν γνωρίζεις τον εχθρό σου και τον εαυτό σου, μην φοβάσαι, θα νικήσεις ακόμα και σε εκατό μάχες» Σουν Τζου- Η τέχνη του πολέμου. Εικόνα: Μια στρατιωτική ιατρική ομάδα κατευθύνεται σε ένα νοσοκομείο της Γιουχάν. A military medical team heading to a Wuhan hospital. Credit: Cheng Min/Xinhua/Alamy Live News

Παρά την κοινή αίσθηση ότι είμαστε ο κυρίαρχος οργανισμός του πλανήτη, τα νούμερα είναι συντριπτικά. Ένας «αόρατος» κόσμος είναι αυτός που επικρατεί και δεν είναι άλλος από την ομάδα οργανισμών που, λόγω του πολύ μικρού τους μεγέθους, αποκαλούμε μικροοργανισμούς. Οι περισσότεροι μικροοργανισμοί όχι μόνο δεν είναι βλαβεροί, αλλά είναι ωφέλιμοι ή και απαραίτητοι, καθώς διεξάγουν διεργασίες ανεκτίμητης αξίας όπως η αναγκαία ανακύκλωση χημικών στοιχείων και η παραγωγή χρήσιμων ουσιών. Έχουν πολύ σημαντικό ρόλο στη γεωργία, στη βιομηχανία τροφίμων, στην παραγωγή χρήσιμης για τον άνθρωπο ενέργειας και στην καταπολέμηση της ρύπανσης. Ωστόσο, υπάρχουν μικροοργανισμοί που προκαλούν ασθένειες σε άλλους ζωντανούς οργανισμούς είτε πάντοτε (παθογόνοι μικροοργανισμοί) είτε κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες (δυνητικά παθογόνοι).

Στο φόντο της πανδημίας που βιώνουμε, μία συγκεκριμένη κατηγορία μικροοργανισμών βρίσκεται στο επίκεντρο, αυτή των ιών. Η εμφάνιση των ιών στη Γη είναι τόσο παλιά όσο και η εμφάνιση της ίδιας της ζωής, ίσως και περισσότερο. Οι ιοί καταχρηστικά αποκαλούνται μικροοργανισμοί, καθώς στην πραγματικότητα αποτελούν ένα όριο μεταξύ ζωντανών και μη ζωντανών δομών. Ένας ιός δεν αποτελείται από κύτταρα, αλλά είναι γενετικό υλικό κλεισμένο μέσα σε έναν σάκο από πρωτεΐνες. Οι περισσότεροι έχουν και ένα επιπλέον περίβλημα φτιαγμένο από λιπίδια. Είναι οι μικρότεροι απ’ όλους τους μικροοργανισμούς και δεν εμφανίζουν κανένα από τα χαρακτηριστικά της ζωής, έξω από τον ξενιστή τους, εκτός δηλαδή του οργανισμού τον οποίο προσβάλλουν. Δεν κινούνται, δεν αναπαράγονται, δεν επιτελούν καμία μεταβολική διεργασία και μπορούν να «επιβιώσουν» εκτός ξενιστή για κάποιο χρονικό διάστημα που διαρκεί από λίγες ώρες έως κάποιες ημέρες. Οι ιοί «ζωντανεύουν» μόνο όταν βρεθούν μέσα στα κύτταρα του ξενιστή τους, τους κυτταρικούς μηχανισμούς των οποίων χρησιμοποιούν για να παράξουν τις πρωτεΐνες τους και να αναπαράξουν το γενετικό τους υλικό, συχνά με καταστροφικές συνέπειες για τον ξενιστή. Οι ιοί, συνολικά, μπορούν να προσβάλλουν όλους τους ζωντανούς οργανισμούς.

Viral micrographs: To the left is an electron micrograph of a cluster of influenza viruses, each about 100 nanometers (billionths of a meter) long; both membrane and protein coat are visible. On the right is a micrograph of the virus that causes tobacco mosaic disease in tobacco plants. The image of influenza virus was provided by the Department of Veterinary Sciences of the Queen's University of Belfast. The tobacco mosaic virus picture was provided by the Rothamstead Experimental Station. Both servers have extensive archives of virus images.

Σε γενικές γραμμές, οι διάφοροι ιοί εμφανίζουν εξειδίκευση τόσο στο είδος οργανισμού που αποτελεί τον ξενιστή τους όσο και στον τύπο κυττάρων που μολύνουν. Κάποιοι ιοί έχουν τη δυνατότητα να μολύνουν ένα μεγαλύτερο εύρος ξενιστών, ενώ κάποιοι άλλοι έχουν πιο περιορισμένες επιλογές. Η οριζόντια μετάδοσή τους ανάμεσα στους ξενιστές τους, δηλαδή από το ένα άτομο στο άλλο, μπορεί να ακολουθεί μία ή και περισσότερες από τις παρακάτω οδούς, ανάλογα με τον ιό. Άμεση επαφή με ιστούς ή υγρά του σώματος μολυσμένου ατόμου, επαφή με μολυσμένες επιφάνειες (έμμεση επαφή), αερομεταφορά μέσω εισπνοής σταγονιδίων που περιέχουν ιούς, διά της κατάποσης (είτε μέσω κατανάλωσης μολυσμένου κρέατος/νερού είτε μέσω της επαφής του στόματος με ιικά σωματίδια) ή μέσω ενός ενδιάμεσου ζωντανού φορέα (π.χ. κουνούπι). Υπάρχουν ιοί που μπορεί να μεταφέρονται από ζώα στους ανθρώπους ή που μεταφέρθηκαν κάποια στιγμή στο (λιγότερο ή περισσότερο μακρινό) παρελθόν και προκαλούν κάποιες από τις ασθένειες που αποκαλούμε ζωονόσους. Ένα περίπου 60% των ανθρώπινων ασθενειών που προκαλούνται από μικροοργανισμούς είναι ζωονοσικές. Κάποιες από τις γνωστές μας τέτοιες ασθένειες είναι η γρίπη τύπου Α (H1N1, H1N2 κ.λπ.), o ιός του Ebola, το AIDS/HIV, το σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο (SARS) και φυσικά η λοίμωξη από COVID-19.

Η επιτυχημένη είσοδος και πολλαπλασιασμός ενός ιού σε έναν οργανισμό εξαρτάται από μία πληθώρα παραγόντων, μεταξύ των οποίων τα στοιχεία του ανοσοποιητικού συστήματος του οργανισμού και η ικανότητα εισόδου στα κύτταρά του. Η ικανότητα εισόδου στα κύτταρα εξαρτάται από τη δομή και τη σύσταση του ιικού περιβλήματος, η οποία καθορίζεται από το γενετικό υλικό του ιού. Σε αντίθεση με την πλειονότητα των οργανισμών, οι ιοί μπορούν να έχουν είτε DNA (δεοξυριβονουκλεϊνικό οξύ) είτε RNA (ριβονουκλεϊνικό οξύ) ως φορέα της γενετικής τους πληροφορίας, δηλαδή ως γενετικό υλικό. Όπως και όλων των υπόλοιπων οργανισμών, το γενετικό υλικό των ιών (όποιο και αν είναι αυτό) υφίσταται μικρότερες ή μεγαλύτερες αλλαγές στον χρόνο, επιτρέποντας την εμφάνιση μίας ποικιλίας στους ιούς.

Illustration of the ultrastructure of the Covid-19 virus. Credit: CDC/SCIENCE PHOTO LIBRARY

Οι αλλαγές μπορούν να προκύψουν κυρίως από σφάλματα κατά τον πολλαπλασιασμό του ιού (μεταλλαγές) ή από ανταλλαγή γενετικού υλικού (γενετικός ανασυνδυασμός), για παράδειγμα μεταξύ δύο ιών που βρίσκονται στο ίδιο κύτταρο. Οι αλλαγές αυτές μπορούν να οδηγήσουν και στην ικανότητα του ιού να προσβάλει έναν διαφορετικό ξενιστή απ’ αυτόν που μέχρι τώρα προσέβαλλε. Η «μετάβαση» ενός ιού σε έναν διαφορετικό τύπο ξενιστών έχει ως προϋπόθεση την επαφή των δύο πληθυσμών ξενιστών (του «παλιού» και του «νέου») και ενέχει τον κίνδυνο ξεσπάσματος μεγάλης κλίμακας επιδημιών ή και πανδημιών, καθώς το ανοσοποιητικό σύστημα των νέων ξενιστών δεν έχει ακόμα τα κατάλληλα εφόδια για να καταπολεμήσει με τον βέλτιστο τρόπο τον νέο του εχθρό.

Electron micrograph of Coronavirus, the cause of Severe Acute Respiratory Syndrome (SARS). Credit: Scott Camazine/Alamy

Η οικογένεια των κορωνοϊών και συγκεκριμένα ένα μέλος της (SARS-CoV-2) είναι οι πρωταγωνιστές αυτής της περιόδου στον πλανήτη. Οι κορωνοϊοί είναι μία, από χρόνια γνωστή μας, οικογένεια ιών που προσβάλλει διάφορα είδη ζώων, συμπεριλαμβανομένων των ανθρώπων, και προκαλεί ασθένειες του αναπνευστικού, του εντερικού και του κεντρικού νευρικού συστήματος. Έχει υπάρξει και στο πρόσφατο παρελθόν ζωονόσος προκαλούμενη από κορωνοϊό, το SARS, που μας απασχόλησε το 2003. Οι κορωνοϊοί έχουν ως γενετικό υλικό RNA και όπως και άλλοι RNA-ιοί χαρακτηρίζονται από μεγάλη μεταλλαξιμότητα, δηλαδή μεγάλο ρυθμό συσσώρευσης μεταλλάξεων στο γενετικό τους υλικό, που τους προσφέρει μεγάλη ποικιλομορφία και σε συνδυασμό με την τάση τους να ανασυνδυάζουν το γενετικό τους υλικό, παίζει κρίσιμο ρόλο στην εξέλιξή τους. Μαζί με τα παραπάνω, το γεγονός ότι έχουν μικρό χρόνο γενιάς (αναπαράγονται γρήγορα) και μεγάλο αριθμό απογόνων, αυξάνει την πιθανότητα να προκύψουν μεγάλες αλλαγές σε μικρότερο χρονικό διάστημα σε σχέση με άλλους οργανισμούς και να αποκτήσουν και νέους ξενιστές.

ΚΕΙΜΕΝΟ: Μυρτώ Μπότσιου, Βιολόγος

Βιβλιογραφία

Domingo, E. (2010). Mechanisms of viral emergence. Veterinary research, 41(6), 38.

Fleischmann Jr, W.R.(1996) Viral Genetics. In Medical Microbiology. 4th edition. University of Texas Medical Branch at Galveston.

He, F., Deng, Y., & Li, W. (2020). Coronavirus Disease 2019 (COVID‐19): What we know?. Journal of Medical Virology.

Πηγές: https://ucmp.berkeley.edu/alllife/virus.html - https://www.newscientist.com/term/covid-19/ - https://www.eef.edu.gr/el/arthra/ioi-mahi-me-to-aorato/

Η ανακάλυψη του αρχαιότερου Homo erectus αλλάζει την εξελικτική ιστορία του ανθρώπου. Earliest known skull of Homo erectus unearthed by Australian-led team

Το δύο εκατομμυρίων ετών απολίθωμα ανακατασκευάστηκε από πάνω από 150 θραύσματα που βρέθηκαν στη Νότια Αφρική μέσα σε διάστημα πέντε ετών. Homo erectus cranium outline. The earliest known skull of Homo erectus has been unearthed by an Australian-led team in South Africa. Fossil shows the first of our ancestors existed up to 200,000 years earlier than previously thought, researchers say. Photograph: Supplied by La Trobe University

Το αρχαιότερο γνωστό κρανίο του Homo erectus- του πρώτου εκ των προγόνων μας που ήταν σχεδόν «ανθρωποειδής» στην ανατομία και σε πτυχές της συμπεριφοράς του, ανακάλυψε διεθνής ομάδα επιστημόνων, μεταξύ των οποίων ερευνητές από το La Trobe University στην Αυστραλία, το Washington University in St. Louis στις ΗΠΑ, το Πανεπιστήμιο του Γιοχάνεσμπουργκ στη Νότια Αφρική και άλλα πανεπιστήμια.

Researchers pieced together the skull from more than 150 fragments found at the Drimolen quarry, north of Johannesburg. Photograph: Supplied by La Trobe University

Το δύο εκατομμυρίων ετών απολίθωμα ανακατασκευάστηκε από πάνω από 150 θραύσματα που βρέθηκαν στη Νότια Αφρική μέσα σε διάστημα πέντε ετών. Τα ευρήματα δημοσιεύτηκαν στο Science και εντάσσονται στο πλαίσιο μιας διεθνούς ανασκαφής στο σύστημα σπηλιών Ντρίμολεν βόρεια του Γιοχάνεσμπουργκ.

Skull fragments from an early Homo erectus individual were discovered in South Africa—the first time the species was found in the region. REPRINTED WITH PERMISSION FROM HERRIES ET AL., SCIENCE 368:47 (2020).

Σύμφωνα με τον καθηγητή Άντι Χέρις του La Trobe, διευθυντή του προγράμματος και επικεφαλής ερευνητή, η ηλικία του απολιθώματος DNH 134 δείχνει πως ο Homo erectus υπήρχε 100.000 με 200.000 χρόνια παλαιότερα από ό,τι πιστευόταν ως τώρα. «Το κρανίο Homo erectus που βρήκαμε, πιθανότατα ηλικίας δύο με τριών ετών όταν πέθανε, μας δείχνει πως ο εγκέφαλός του ήταν μόνο ελάχιστα μικρότερος από άλλα δείγματα ενηλίκων Homo erectus» είπε ο καθηγητής Χέρις.

«Είναι δείγμα ενός μέρους της ανθρώπινης εξελικτικής ιστορίας όταν οι πρόγονοί μας περπατούσαν όρθιοι, έφτιαχναν πέτρινα εργαλεία, άρχιζαν να φεύγουν από την Αφρική, αλλά πριν αναπτύξουν μεγάλους εγκεφάλους».

Ο Τζέσι Μάρτιν, διδακτορικός του La Trobe, ο οποίος αναδημιούργησε το κρανίο, είπε ότι το εν λόγω εύρημα επιδεικνύει πως ο Homo erectus, απευθείας πρόγονός μας, εξελίχθηκε ξεκάθαρα στην Αφρική.

Ο Χέρις τονίζει πως, αντίθετα με τον σημερινό κόσμο, όπου είμαστε το μοναδικό ανθρώπινο είδος, πριν από δύο εκατομμύρια χρόνια ο πρόγονός μας δεν ήταν μόνος. «Μπορούμε τώρα να πούμε ότι ο Homo erectus συνυπήρχε με άλλα δύο είδη ανθρώπων στη Νότια Αφρική, τον Παράνθρωπο και τον Αυστραλοπίθηκο. Αυτό υποδεικνύει πως ένα από αυτά τα άλλα ανθρώπινα είδη, ο Australopithecus sediba, ίσως να μην ήταν απευθείας πρόγονος του Homo erectus, ή δικός μας, όπως υποθέταμε στο παρελθόν».

Excavated fossils from Drimolen Cave (Supplied: Andy Herries)

Η Αντζελίν Λις, που ανέλυσε τα απολιθώματα, τόνισε πως παρέχουν μια ματιά άνευ προηγουμένου στο πώς τρία διαφορετικά ανθρώπινα είδη, με διαφορετικές προσαρμογές, μοιράζονταν ένα μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Άλλος ένας εκ των ερευνητών, ο Τζάστιν Άνταμς, του Monash University, είπε ότι η ανακάλυψη δημιουργεί ενδιαφέροντα ερωτήματα σχετικά με το πώς αυτά τα είδη ζούσαν και επιβίωναν στο περιβάλλον. «Ένα από τα ερωτήματα που μας ενδιαφέρει είναι τι ρόλο έπαιζαν οι μεταβαλλόμενοι βιότοποι, πόροι και οι μοναδικές βιολογικές προσαρμογές του πρώιμου Homo erectus στην εξαφάνιση του Australopithecus sediba στη Νότια Αφρική» σημείωσε ο Άνταμς.

Η Στέφανι Μπέικερ, διδακτορική στο Πανεπιστήμιο του Γιοχάνεσμπουργκ και συν-διευθύντρια του προγράμματος ανασκαφών στο Ντριμόλεν, υπογράμμισε πως η ανακάλυψη του αρχαιότερου Homo erectus αποτελεί ένα απίστευτο ορόσημο για την κληρονομιά απολιθωμάτων της Νότιας Αφρικής. «Η ιστορία της εξέλιξης των Ανθρωπίνων αλλάζει για άλλη μια φορά, αλλά, πολύ σημαντικό για εμάς τους ντόπιους, αλλάζει και το πεδίο».

Κατά τον Χέρις, ο Homo erectus σηματοδοτεί την αρχή ενός προσαρμοστικού είδους που ερευνητές σήμερα αναγνωρίζουν ως αρχή της μετατροπής των προγόνων μας σε πιο «ανθρωποειδείς».

«Ωστόσο, ως το τελευταίο εναπομείναν ανθρώπινο είδος, δεν θα έπρεπε να πιστεύουμε ότι είμαστε ασφαλείς από τη μοίρα του Αυστραλοπίθηκου, που πιθανότατα εξαφανίστηκε ως αποτέλεσμα της αλλαγής του κλίματος πριν δύο εκατομμύρια χρόνια» τόνισε ο ερευνητής.

Πηγές: https://science.sciencemag.org/content/368/6486/eaaw7293 - https://www.nationalgeographic.com/science/2020/04/fossil-skulls-rewrite-stories-ancient-human-ancestors-homo-erectus-paranthropus-robustus/ - https://www.theguardian.com/science/2020/apr/03/earliest-known-skull-of-homo-erectus-unearthed-by-australian-led-team - https://www.naftemporiki.gr/story/1586304/i-anakalupsi-tou-arxaioterou-homo-erectus-allazei-tin-ekseliktiki-istoria-tou-anthropou

Η δημιουργικότητα μουσικών της τζαζ στο μικροσκόπιο. Where in the brain does creativity come from? Evidence from jazz musicians

Ερευνητές ανέλυσαν την εγκεφαλική δραστηριότητα μουσικών για να ανακαλύψουν σε ποιο ημισφαίριο του εγκεφάλου εδράζεται η δημιουργικότητα. A new brain-imaging study has studied the brain activity of jazz guitarists during improvisation to show that creativity is, in fact, driven primarily by the right hemisphere in musicians who are comparatively inexperienced at improvisation. However, musicians who are highly experienced at improvisation rely primarily on their left hemisphere. Playing guitar. Credit: © MIGUEL GARCIA SAAVED / Adobe Stock

Ποιο ημισφαίριο του εγκεφάλου ευθύνεται για την δημιουργικότητα; Είναι ένα το ημισφαίριο το οποίο ευθύνεται για την ανάδυσή της ή προκύπτει από τη συντονισμένη δραστηριότητα περιοχών και στα δύο ημισφαίρια;

Τα ερωτήματα αυτά απασχολούν επί χρόνια τους επιστήμονες, μία πρόσφατη όμως δημοσίευση ερευνητών του Πανεπιστημίου του Ντρέξελ στην Πενσυλβάνια έρχεται να φωτίσει περισσότερο την νευρωνική βάση της δημιουργικότητας.

Σε πρόσφατη δημοσίευσή τους στην επιστημονική επιθεώρηση «NeuroImage» παρουσιάστηκαν τα αποτελέσματα έρευνας σε μία ομάδα μουσικών τα οποία υποδεικνύουν ότι το εγκεφαλικό υπόβαθρο της δημιουργικότητας στην πραγματικότητα εξαρτάται από το… τι εννοούμε με τη λέξη δημιουργικότητα: η καλή διεκπεραίωση μίας ενασχόλησης είναι υπόθεση του αριστερού ημισφαιρίου, ενώ η ικανότητα για προσαρμογή σε μη συνηθισμένες καταστάσεις επαφίεται στο δεξί ημισφαίριο.

Εγκεφαλογράφημα παίζοντας μουσική

A jazz guitarist performing while EEG is recorded. The image is credited to Drexel University.

Για να καταλήξουν στο συμπέρασμα αυτό οι ερευνητές κατέγραψαν μέσω εγκεφαλογραφήματος την ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκεφάλου από 32 κιθαρίστες του μουσικού είδους τζαζ. Ανάμεσα σε αυτούς, άλλοι ήταν ιδιαίτερα πεπειραμένοι ενώ άλλοι βρίσκονταν στα πρώτα τους βήματα. Καθένας από αυτούς κλήθηκε να κάνει πρόβα σε έξι κομμάτια τζαζ, συγχρονίζοντας το παίξιμό του με μουσικούς οι οποίοι έπαιζαν διαφορετικά όργανα. Έπειτα, κατέγραψαν την εγκεφαλική δραστηριότητα δασκάλων κιθάρας οι οποίοι κλήθηκαν να παίξουν τα κομμάτια αυτά με τον κατά το δυνατόν ακριβή και σωστό τρόπο.

Σε πρώτο στάδιο, οι ερευνητές συνέκριναν την εγκεφαλική δραστηριότητα των 32 συμμετεχόντων με αυτή των καθηγητών κιθάρας. Η στατιστική ανάλυση κατέδειξε ότι στους συμμετέχοντες των οποίων η ποιότητα του μουσικού κομματιού προσέγγιζε αυτή των καθηγητών, οι εμπρόσθιες περιοχές του εγκεφάλου του αριστερού ημισφαιρίου παρουσίαζαν μεγαλύτερη δραστηριότητα. Αντίθετα, όσων οι εκτελέσεις δεν είχαν σημαντική διαφορά ως προς την ποιότητα με αυτή των καθηγητών, η εγκεφαλική δραστηριότητα εντοπιζόταν κυρίως στο δεξί ημισφαίριο.

Έπειτα, οι επιστήμονες εκτέλεσαν μία συμπληρωματική ανάλυση: συνέκριναν την ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκεφάλου των συμμετεχόντων οι οποίοι ήταν πεπειραμένοι και αυτών οι οποίοι βρίσκονταν στο ξεκίνημά τους. Τα αποτελέσματα της ανάλυσης αυτής εμφάνισαν ένα τελείως διαφορετικό μοτίβο: και στις δύο ομάδες συμμετεχόντων η έντονη δραστηριότητα του εγκεφάλου παρατηρούταν σε περιοχές του δεξιού ημισφαιρίου.

Ορίζοντας τη δημιουργικότητα

Brain activity maps showing areas associated with high-creativity performances compared with lower-creativity performances. Each map shows a top view of the head. The image is credited to Drexel University.

Επιχειρώντας να κατανοήσουν τη διαφορά στα μοτίβα μεταξύ των διαφορετικών αναλύσεων οι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο κανείς ορίζει την έννοια της δημιουργικότητας, η εγκεφαλική δραστηριότητα εντοπίζεται σε διαφορετικά μέρη του εγκεφάλου: εάν αναφερόμαστε στη δημιουργικότητα με την έννοια της ποιότητας του αποτελέσματος (εν προκειμένω του μουσικού κομματιού), είναι το αριστερό ημισφαίριο το οποίο διαδραματίζει καίριο λόγο. Αντίθετα, αν με τον όρο δημιουργικότητα εννοούμε την ικανότητα ενός ατόμου να ανταποκρίνεται σε καταστάσεις με τις οποίες δεν είναι συνηθισμένος (όπως στην περίπτωση των νέων μουσικών) τότε το δεξί ημισφαίριο παίζει σημαντικό ρόλο.

Η έρευνα αυτή θα βοηθήσει την επιστημονική κοινότητα να κατανοήσει με ποιον τρόπο οι διάφορες ενασχολήσεις των ανθρώπων επηρεάζουν την εγκεφαλική δραστηριότητα.

Πηγές: David S. Rosen, Yongtaek Oh, Brian Erickson, Fengqing (Zoe) Zhang, Youngmoo E. Kim, John Kounios. Dual-process contributions to creativity in jazz improvisations: An SPM-EEG study. NeuroImage, 2020; 213: 116632 DOI: 10.1016/j.neuroimage.2020.116632 - https://neurosciencenews.com/creativity-jazz-brain-16040/ - https://www.tovima.gr/2020/04/04/science/i-dimiourgikotita-mousikon-tis-tzaz-sto-mikroskopio/