Ο διωγμός του γέλιου στην Αρχαία Ελλάδα. The persecution of laughter in Ancient Greece

Η τιθάσευση της διακωμώδησης και του γέλιου δεν άρχισε στο χριστιανικό Μεσαίωνα. This is a statue of a kouros in Parian marble. It was removed from the grave of Kroisis and liberated from France in 1934. The inscription on the memorial to this young man reads as follows: “Stop and mourn at the grave of dead Kroisis whom the raging Ares destroyed when he fought among the defenders.” Circa 530BC. We have all heard at school about the archaic smile and we have seen it in museums on Kouroi and Korai. Yet, we very rarely see laughter depicted in ancient Greek sculpture, while in other cultures we come across laughing representations of gods (for instance, the laughing Buddha).

Η απόλαυση του χιούμορ και του αυθόρμητου, κεφάτου γέλιου είναι κατάφωρα αντίθετη με την προσπάθεια να κρατηθεί υπό έλεγχο συνολικά η ζωή, προσπάθεια, η οποία παρατηρείται μεταξύ των πυθαγορείων, των σπαρτιατών και των ασκητών χριστιανών.

Portrait of Chrysippus of Soli, Greek stoic philosopher. Marble, Roman copy of the Imperial Period (2nd century CE ?) after a Greek Hellenistic original. One ancient account of the death of Chrysippus, the 3rd century BC Greek Stoic philosopher, tells that he died of laughter after he saw a donkey eating his figs; he told a slave to give the donkey neat wine to drink to wash them down with, and then, '...having laughed too much, he died' (Diogenes Laertius 7.185).

Δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη το γεγονός, ότι ένα σύνολο ανθρώπων, το οποίο προσπαθούσε να διατηρεί υπό έλεγχο κάθε είδος σωματικής έκφρασης, όπως το φαγητό, τον ύπνο και τη σεξουαλικότητα, εναντιωνόταν και στο γέλιο. Η ελεύθερη απόλαυση του χιούμορ και του γέλιου αποτελεί ένδειξη χαλαρής και ανοιχτής κοινότητας κι όχι ασκητικής ιδεολογίας.

Part of a sculpture from the Temple of Aphaia on Aegina Island. Circa 500BC. We know that laughter is abundantly present in Attic comedy, yet even there comic masks are at least ambiguous and only occasionally clearly express laughter (see Stephen Halliwell's Greek Laughter: a Study of Cultural Psychology from Homer to Early Christianity, forthcoming October 2008, Cambridge University Press and in particular Appendix 2 entitled "Gelastic Faces in Visual Art"). We have exaggerated and distorted features, but it is not clear that we have depiction of laughter. (Aristotle in his Poetics characterizes the comic mask as "ugly and distorted" (5.1449a35)). What is more, when actors move on stage, they were probably displaying different aspects of the masks which may have been then expressing conflicting emotions.

Δεν ήταν ο Απ. Παύλος, ο Κλήμης, ο Ωριγένης, οι Πατέρες της Εκκλησίας κ.λ.π. χριστιανοί θεωρητικοί, που πρώτοι αντιτάχτηκαν στο χιούμορ. Η αρχή είχε γίνει στην αρχαία Ελλάδα:

This bronze head of a boxer was found at Olympia. He was a champion and they, the museum powers that be, believe that it belonged to Satyros of Elis, who was the Muhammad Ali of his day. The sculptor was Silanion. Circa 330-320BC. We also find laughter in Homer, in the Iliad and in the Odyssey, among mortals and among the gods who appear in a scene where "unquenchable laughter arose" (Iliad, I 599). Plato, however, in the Republic, referring explicitly to Homer, says that "if anyone represents men of worth as overpowered by laughter we must not accept it, much less if gods" (388e9-389a1).

Oι φύλακες στο ιδανικό πολίτευμα του Πλάτωνα απαγορεύεται να παραδίνονται στα γέλια. («Αλλά μην ουδέ φιλογέλωτας γε δει είναι. Σχεδόν γαρ όταν τις εφιή ισχυρώ γέλωτι, ισχυράν και μεταβολήν ζητεί το τοιούτον», «Πολιτεία», 388e).

Αγαλματίδιο του Ηρακλή που συχνά παρωδείται από την κωμωδία, 250-150 π.Χ., από την Σικελία (22 x 15 εκ.). Parco Archeologico di Cava d’Ispica, Modica.

Αυτή η έμφαση για αυτοσυγκράτηση στο γέλιο του Πλάτωνα έρχεται πάλι στο προσκήνιο λίγο πιο κάτω στην «Πολιτεία», όταν πραγματεύεται την ποίηση (606). Εδώ ο Πλάτων απορρίπτει τα καραγκιοζιλίκια στην κωμωδία, επειδή μπορεί να κάνει κάποιους να τα μιμηθούν κατ' ιδίαν.

Και στους «Νόμους», ένα πολύ συντηρητικό έργο, ο Πλάτωνας ζητάει ακόμα και την κατάργηση της κωμωδίας και προτείνει να ανατεθούν «τα γελοία» σε δούλους ή σε έμμισθους ξένους (816-17).

Πλάτων: αντίγραφο προτομής από τον Σιλανίωνα. Plato. Luni marble, copy of the portrait made by Silanion ca. 370 BC for the Academia in Athens. From the sacred area in Largo Argentina, 1925.

Σύμφωνο με την αντίθεση του Πλάτωνα στο γέλιο είναι και το γεγονός, ότι στη σχολή του, την Ακαδημία, το γέλιο ήταν απαγορευμένο κι ότι στην αθηναϊκή κωμωδία τον παρίσταναν σκυθρωπό.

Διαβάστε για τον Πλάτωνα, το συμπόσιο και το γέλιο: H. D. Rankin: «Laughter, humor and related topics in Plato», Classica et Medievalia 27 (1966), σελ. 186-213. M. Mader: «Das Problem des Lachens und der Komödie bei Platon (Stuttgart, 1977). G. J. de Vries: «Laughter in Plato», Mnemosyne IV, 38 (1985), σελ. 378-81. M. Tecusan, «Logos Sympotikos: patterns of the irrational in philosophical drinking: Plato outside the Symposium» στο Murray, Sympotica σελ. 238-60. Z. Stewart: «Laughter and the Greek philosophers: a sketch» στο Jäkel και Timonen: «Laughter down the Centuries», σελ. 29-36. Αιλιανός: «Ποικίλη Ιστορία», 3.35. Grouch: «Άμφις», απ. 12.       

Donato Bramante. Crying Heraclitus and laughing Democritus, from a 1477 Italian fresco, Pinacoteca di Brera, Milan.

Ο Πυθαγόρας είχε τη φήμη, ότι δεν γελούσε ποτέ, όπως αναφέρεται από τον πυθαγορίζοντα τύραννο των Συρακουσών, Διονύσιο Β’, καθώς και από την πληρέστερη πηγή για τον αρχαίο πυθαγορισμό, τον φιλόσοφο τού τέταρτου αιώνα Αριστόξενο. Οι οπαδοί του Πυθαγόρα χλευάζονταν από την αθηναϊκή κωμωδία για τη μονίμως σκυθρωπή τους έκφραση.

Διαβάστε για την αντίθεση των πυθαγόρειων στο γέλιο: Αιλιανός: «Ποικίλη Ιστορία», 8.13 (Αριστόξενος), 13.18 (Διονύσιος). W. Burkert: «Lore and Science in Ancient Pythagoreanism», (Cambridge, MA, 1972). J. Bremmer: «Religiοus secrets and secrecy in classical Greece» στο H. Kippenberg και G. Stroumsa (επιμ.), «Secrecy and Concealment», (Leiden, 1995), σελ. 61-78.          

         Statue de Pythagore à la Cathédrale de Chartres.

Οι ομοιότητες μεταξύ πυθαγορείων, σπαρτιατών και χριστιανών οδήγησαν σε αμοιβαία επιρροή κατά την όψιμη αρχαιότητα. Κατά τον εθνικό φιλόσοφο Ιάμβλιχο στο βιβλίο του «Περί του Πυθαγορικού βίου» (25), ο Πυθαγόρας είχε επισκεφθεί τη Σπάρτη για να μελετήσει τους νόμους της, ενώ το χωρίο από το έργο του Μεγάλου Αθανασίου «Βίος και πολιτεία του οσίου πατρός ημών Αντωνίου» (14), στο οποίο παρατηρούσε, ότι ο άγιος δεν γελούσε και δεν θρηνούσε ποτέ, είχε ληφθεί σχεδόν κατά λέξη από το έργο «Πυθαγόρου Βίος» (25) του Πορφύριου. 

Ουσιαστικά, τόσο στις συνήθειες όσο και στις βιογραφίες αγίων, οι πυθαγόρειοι και οι πρώτοι χριστιανοί είχαν πολύ περισσότερες ομοιότητες απ’ όσες θα ήθελαν να παραδεχθούν. (Βλ. J. Bremmer: «Symbols of marginality from early Pythagoreans to late antique monks», «Greece and Rome» 39 (1992), σελ. 205-14 και M. van Uytfanghe: «L’ Hagiographie: ub ‘‘genre’’ chrétien ou antique tardif?», «Analecta Bollandiana» 111 (1993), σελ. 135-88).

Rembrandt. The Young Rembrandt as Democritus the Laughing Philosopher (1628-1629).

Όσον αφορά στο γέλιο, αυτή η μικτή κληρονομιά επρόκειτο να επηρεάσει επί μακρόν την παράδοση της Εκκλησίας - μάρτυρας οι απαγορεύσεις και οι περιορισμοί του γέλιου στους μεσαιωνικούς μοναστικούς κανόνες.

Βιβλιογραφία:

Jan Bremmer: «H πoλιτισμική ιστoρία τoυ χιoύμορ», Πολύτρoπoν, Aθήνα, 2005.

Stephen Halliwell: “Greek Laughter. A Study of Cultural Psychology from Homer to Early Christianity.“ Cambridge University Press.

Πηγή: Ελεύθερη Έρευνα