Πλάτων, ο αρχιτέκτων του τάφου της Αμφίπολης. Plato, the architect of the tomb of Amphipolis

Αρχιτέκτων και μηχανικός του τάφου της Αμφίπολης και όλων των θολωτών μακεδονικών τάφων, όπως αυτός που τώρα αποκαλύπτεται στο λόφο Καστά, φαίνεται πως ήταν ο Πλάτων (427 π.Χ. - 347 π.Χ.). The entrance to the tomb at Amphipolis as seen on the 25th of August 2014.

Διάσημος σ' όλο τον ελληνικό κόσμο ο Αθηναίος φιλόσοφος και για τις γνώσεις του στα μαθηματικά και τη γεωμετρία, ήταν ο μόνος στον οποίο θα μπορούσε να απευθυνθεί ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος Β', ο πατέρας του Μεγάλου Αλεξάνδρου για να του σχεδιάσει ένα ταφικό μνημείο που να αντέχει στο χρόνο και να μη βουλιάζει όπως συνέβαινε ως τότε με τους κιβωτιόσχημους τάφους κάτω από τη μεγάλη πίεση όγκου χωμάτων που τους σκέπαζαν.

A row of rosettes adorn the wall blocking the access from the vestibule to the tomb's main interior.

Την άποψη ότι στη γεωμετρία αλλά και στα κατασκευαστικά σχέδια του Πλάτωνα βασίζεται η δημιουργία των μονοθάλαμων μακεδονικών τάφων όπως αυτοί κτίζονται από τον 4ο ως τον 2ο αι. π.Χ., έχει διατυπώσει με σειρά ερευνητικών εργασιών ήδη από το 2000 ο αρχιτέκτων μηχανικός και βαθύς γνώστης της ιστορίας και αρχαιολογίας Ιορδάνης Δημακόπουλος. Το συμπέρασμα αυτό προκύπτει από παρατηρήσεις του κ. Δημακόπουλου σε 100 θολωτούς μακεδονικούς τάφους που έχουν ως τώρα ανασκαφεί αλλά και σε αναφορές σε αρχαίες πηγές.

Medieval manuscript of Calcidius' Latin Timaeus translation.

Όντας ο ίδιος υψηλόβαθμο στέλεχος της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας είχε την ευκαιρία να δει από κοντά και να μελετήσει τα κατασκευαστικά σχέδια των μακεδονικών τάφων. Πρώτη και κύρια παρατήρηση που έκανε ήταν πως ο κύκλος και το τετράγωνο είναι δύο σχήματα που εφαρμόζονται στην κάτοψη και την πρόσοψη των μακεδονικών τάφων. Τετράγωνη είναι η κάτοψη, σχεδόν τέλειος κύβος ως την ψαλίδα του θόλου είναι ο θάλαμος: «το ιδεατό στερεό», σύμφωνα με τον Πλάτωνα, όπως μας λέει. «Μάλιστα στον "Τίμαιο" (55d. 55e και 62d) ο ιδρυτής της Φιλοσοφικής Σχολής των Αθηνών, μαθητής του Σωκράτη και δάσκαλος του Αριστοτέλη, αναφέρεται στα πλεονεκτήματα του τετραγώνου και του κύβου στις θλιπτικές δυνάμεις».

The Timaeus makes conjectures on the composition of the four elements which some ancient Greeks thought constituted the physical universe: earth, water, air, and fire. Timaeus links each of these elements to a certain Platonic solid: the element of earth would be a cube, of air an octahedron, of water an icosahedron, and of fire a tetrahedron. Each of these perfect polyhedra would be in turn composed of trianagular faces the 30-60-90 and the 45-45-90 triangles. The faces of each element could be broken down into its component right-angled triangles, either isosceles or scalene, which could then be put together to form all of physical matter. Particular characteristics of matter, such as water's capacity to extinguish fire, was then related to shape and size of the constituent triangles. The fifth element (i.e. Platonic solid) was the dodecahedron, whose faces are not triangular, and which was taken to represent the shape of the Universe as a whole, possibly because of all the elements it most approximates a sphere, which Timaeus has already noted was the shape into which God had formed the Universe.

Παρατηρώντας ο κ. Δημακόπουλος την τετραγωνική κάτοψη των μονοθάλαμων τάφων αναρωτήθηκε γιατί επαναλαμβάνεται συνεχώς. «Ως μηχανικός γνώριζα πως το τετράγωνο με τις ίσες πλευρές και ο κύβος με ίσες έδρες παρουσιάζει στατικώς ενδιαφέρον. Θέλησα όμως να το ψάξω περισσότερο. Οι εξηγήσεις που έδιναν οι μελετητές οι οποίοι συσχέτιζαν την παρατήρηση αυτή με την πλατωνική αντίληψη περί φύσης, είδα πως δεν έχουν σχέση με τα στατικά. Ο Πλάτων αναφέρει στον Τίμαιο ότι το σταθερότερο στην έδραση και στην πίεση είναι το τετράγωνο και ο κύβος».

Στον τάφο των Λευκαδίων με τη μνημειακή πρόσοψη ήδη από το 1966 είχε παρατηρήσει ο αρχαιολόγος Φ. Πέτσας ότι ο όγκος του θαλάμου εσωτερικά αντιστοιχεί με κύβο, οι έδρες του είναι ίσες με την τετραγωνική του κάτοψη. «Το ίδιο συμβαίνει και στον τάφο της Μεγάλης Τούμπας στη Βεργίνα, τον λεγόμενο τάφο του Φιλίππου Β'. Έχει μήκος 4,46μ. Χ 4,46μ. πλάτος και ύψος 5,30 ως το κλειδί του θαλάμου, διαστάσεις που αντιστοιχούν σε κύβο κατά προσέγγιση. Αν δεν χρησιμοποιήσει κανείς τον γνωστό τύπο για το εμβαδόν του κύκλου (3,14159 r2 ), αλλά τον βαβυλωνιακό τύπο 3r2, τότε ο όγκος ισούται με 94,33 κ.μ., όσο δηλαδή το 4,46χ4,46χ4,74 μ.» σύμφωνα με τον κ. Δημακόπουλο. «Αυτό δείχνει ότι επιδιώχθηκε η ισοδυναμία του εσωτερικού χώρου του θαλάμου με κύβο διαστάσεων 15χ15χ16 αττικούς πόδας».

Ο μακεδονικός τάφος των Ανθεμίων. Πρόκειται για ένα χαριτωμένο διθάλαμο μνημείο με ιωνική πρόσοψη από τέσσερις ημικίονες που στηρίζουν το θριγκό και το αέτωμα. Στο τύμπανο του αετώματος εικονίζεται σε νωπογραφία μισοξαπλωμένο ένα ζευγάρι. Τα τρία ανθεμωτά ακρωτήρια που κοσμούν το αέτωμα, διατηρούν ανέπαφο το έντονο κόκκινο και μπλε χρώμα, ενώ όλη η θολωτή οροφή του προθαλάμου είναι ζωγραφισμένη με νερολούλουδα και ανθέμια σε λευκές και ιώδεις αποχρώσεις πάνω σ' ένα γαλάζιο βάθος. Από τα λουλούδια αυτά εξάλλου, πήρε ο τάφος το συμβατικό του όνομα. Η είσοδος της πρόσοψης ήταν φραγμένη με απλούς λιθόπλινθους, ενώ το άνοιγμα από τον πρώτο στο δεύτερο θάλαμο έκλεινε με μια μνημειακή δίφυλλη μαρμάρινη πόρτα, που σήμερα τη βλέπουμε πεσμένη στο δάπεδο του θαλάμου. Στον κυρίως νεκρικό θάλαμο σώζεται μία τετράπλευρη λίθινη βάση που περιείχε κάποιο μεταλλικό αγγείο ή λάρνακα με τα οστά του νεκρού. Η σημερινή μνημειακή πρόσβασή του κατασκευάστηκε μετά την ανακάλυψή του.

«Στον κύκλο και στον κύβο αναφέρεται ο Πλάτων στο πλαίσιο του δόγματος της Κοσμολογίας (Τίμαιος 27 c) σύμφωνα με την οποία όλα τα στοιχεία της φύσης μηδέ εξαιρουμένων των έμβιων όντων έχουν σχήματα. Κάποιοι συνέδεαν την αντίληψή του περί τη φύση του κόσμου με τα σχήματα αυτά. Στους Νόμους του όμως, ένα έργο της ωριμότητάς του, ο Πλάτων αναφέρεται πολύ συγκεκριμένα σε έναν ιδιαίτερα τιμητικό τύπο τάφου, περιγράφοντας στην ουσία έναν μονοθάλαμο μακεδονικό τάφο με τον τύμβο του. Χαρακτηρίζει το οικοδόμημα ως υπόγεια "θήκη" στεγασμένη με "ψαλίδα προμήκη" με λίθινες κλίνες στο εσωτερικό της και κατασκευασμένη εκ "λίθων ποτίμων και αγήρων εις δύναμιν". Γνωρίζει δηλαδή ακόμη και το είδος του υλικού κατασκευής του κτηρίου».

Δυο σπουδαίοι αρχαιολόγοι με διεθνή αναγνώριση, ο Χρ. Τσούντας (1857-1934) και ο Κ. Ρωμαίος (1874-1966), είχαν συσχετίσει την κατασκευή των μακεδονικών τάφων με όσα αναφέρονται στους Νόμους του Πλάτωνα, όπως μας επισημαίνει ο κ. Δημακόπουλος, ο οποίος θεωρεί δε ότι ο φιλόσοφος στα χρόνια της ωριμότητάς του φαίνεται να δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον για τα οικοδομήματα. Δεν αποκλείει να είχε πάντα μια σχέση με κατασκευαστές κτηρίων, να γνώριζε ανθρώπους της δουλειάς, τεχνίτες οικοδομικών έργων, γιατί στη διαθήκη του, που έχει διασωθεί ολόκληρη στον Διογένη Λαέρτιο ΙΙΙ, 42, σημειώνεται: «Ευκλείδης ο λιθοτόμος οφείλει μοι τρεις μνας».

Πλάτων: αντίγραφο προτομής από τον Σιλανίωνα. Plato: copy of portrait bust by Silanion.

«Ο Πλάτωνας είχε εκπονήσει μια γεωμετρική κατασκευή, χρησιμοποιώντας το διάγραμμα των επτά ομόκεντρων κύκλων για την παραγωγή του μεικτού στερεού του θαλάμου των μακεδονικών τάφων». Η επιτυχία του σχεδίου αυτού έκανε τον Φίλιππο να νιώθει ότι του οφείλει ιδιαίτερες τιμές. Γι' αυτό όταν πέθανε ο Πλάτων το 347 π.Χ. και το πληροφορήθηκε ύστερα από κάποιες μέρες, οργάνωσε μια επικήδεια τελετή, ένα είδος μνημοσύνου, «επιτιμηθήναι», όπως αναφέρει ειρωνευόμενος τον Φίλιππο ο ιστορικός Θεόπομπος τον 3ο αι. π.Χ. γιατί τίμησε τον Πλάτωνα αντί για την πατρίδα ή κάποιο ηγεμόνα.

Ο τάφος της κρίσεως. Λευκάδια, αρχές 3ου αι. π.Χ. Πρόκειται για τον μεγαλύτερο και μνημειακότερο γνωστό Μακεδονικό τάφο, που ήρθε στο φως τυχαία το 1954 και αποκαταστάθηκε δομικά μόλις το 1998, ενώ συνεχίζονται οι εργασίες συντήρησης του ζωγραφικού του διακόσμου. Είναι ο μόνος Μακεδονικός τάφος με διώροφη πρόσοψη, στην οποία εναλλάσσονται ο δωρικός ρυθμός κάτω και ο ιωνικός επάνω. Τέσσερις δωρικοί ημικίονες και δύο παραστάδες στις γωνίες κρατούν το επιστύλιο και τη δωρική ζωοφόρο. Πάνω από το γείσο και από μια πολύχρωμη ζώνη με φυτική διακόσμηση αναπτύσσεται η ιωνική ζωφόρος, όπου ανάγλυφα εικονίζεται ο αγώνας Ελλήνων και βαρβάρων. Η παράσταση πιθανώς παραπέμπει στην πρόσφατη για την εποχή κατασκευής του τάφου αναμέτρηση των Μακεδόνων με τους Πέρσες. Στον όροφο, ανάμεσα στους έξι ιωνικούς ημικίονες και στις δύο παραστάδες ανοίγονται επτά ψευδοπαράθυρα, ενώ διατηρούνται μόνο ελάχιστα τμήματα του αετώματος. Εσωτερικά ο τάφος χωρίζεται σ' ένα στενό, αλλά ψηλό προθάλαμο και στον κυρίως ταφικό θάλαμο.

Ως τότε, οι μακεδονικοί τάφοι ήταν κιβωτιόσχημοι, δεν ήταν θολωτοί και παρουσίαζαν στατικά προβλήματα. Συνεπώς, αν δεν έδινε τα σχέδια ο Πλάτωνας, ίσως σήμερα να μη θαυμάζαμε τους βασιλικούς τάφους της Βεργίνας με τις περίφημες ζωγραφικές απεικονίσεις στην πρόσοψη, όπως επίσης της Αμφίπολης, των Λευκαδίων, του Δίου, της Πέλλας και πολλούς ακόμη στους οποίους παρατηρείται η τετραγωνική κάτοψη του θαλάμου (ισοτιμία πλάτους και μήκους).

Πηγή: http://www.enet.gr/