Η Στήλη των Όφεων: ένα απαξιωμένο μνημείο της Θεσσαλονίκης. Yılan Mermer: The Marble of the Snake

Η Στήλη των Όφεων (Υilan Mermer). Δελτάριο Συλλογής Α. Παπαϊωάννου. Από: H Δύση της Ανατολής, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2012, εικ. 198. Stele of the Snakes (Yılan Mermer). Postcard of the A. Papaioannou Collection. (From: Η Δύσης της Ανατολής, ΜΙΕΤ, Athens 2012, fig. 198).

«Μην πλησιάζετε σ' αυτά τα μάρμαρα γιατί... θα βγουν τα φίδια και θα σας φάνε» ήταν η επιβλητική αποτροπή των γονιών στα παιδιά που παίζανε στην αλάνα της οδού Αγίου Δημητρίου στις πρώτες μεταοθωμανικές δεκαετίες της Θεσσαλονίκης.

Ήταν η Στήλη των Όφεων, το «Γιλάν Μερμέρ» για τους εναπομείναντες τουρκόφωνους της πόλης, «τα μάρμαρα του όφεως του κατηραμένου» για τους νεοχριστιανούς, ένα λαμπρό άλλοτε μνημείο, ένα σημαντικό τεκμήριο της ιστορίας της αρχαίας Θεσσαλονίκης που στέκεται σήμερα αγνοημένο στην οδό Αγ. Δημητρίου έξω από τον κεντρικό υποσταθμό της ΔΕΗ.

Βάθρο κίονα στην οδό Αγ. Δημητρίου που στήριζε άλλοτε αυτοκρατορικό ανδριάντα. Στην Τουρκοκρατία ονομαζόταν Υilan Mermer (Στήλη των Όφεων). Φωτ. Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου. The marble pedestal 3.5m in height had once an outstanding position on Ag. Dimitriou street. Before 1917, when a fire broke out, it was part of a square known as Square of the Snakes, due to the ancient monument, which during the Ottoman Rule was named Marble of the Snake (Yilan Mermer). According to popular belief, a daemon in the form of a snake would inhabit the monument. A series of photos, mostly of the early 20th century, feature it majestically rising on a high stepped platform. Capital base on Ag. Dimitriou upon which an imperial statue once stood. During the Ottoman Rule it was known as Yılan Mermer (Stele of the Snakes). Photo: T. Stefanidou-Tiveriou.

«Ένα λαμπρό άλλοτε μνημείο, ένα σημαντικό τεκμήριο της ιστορίας της αρχαίας Θεσσαλονίκης, στέκεται σήμερα αγνοημένο στην οδό Αγ. Δημητρίου έξω από τον κεντρικό υποσταθμό της ΔΕΗ. Εμφανώς παραμερισμένο και κακοποιημένο, περνά σχεδόν απαρατήρητο από τους περαστικούς· αλλά και οι ειδικοί αρχαιολόγοι έχουν αποστρέψει την προσοχή τους από αυτό εδώ και σαράντα χρόνια. [Εντελώς πρόσφατα, όπως πληροφορούμαι, η Αρχαιολογική Υπηρεσία άρχισε εργασίες καθαρισμού]». Με αυτά τα λόγια η καθηγήτρια του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ Θεοδοσία Στεφανίδου-Τιβερίου μας εισάγει στο θέμα της ανακοίνωσής της που θα γίνει στο πλαίσιο του Αρχαιολογικού Συνεδρίου για τις ανασκαφές του 2014 στη Μακεδονία και τη Θράκη.

Η ανακοίνωση, με τίτλο «Yılan Mermer (Στήλη των Όφεων): ένα απαξιωμένο μνημείο της Θεσσαλονίκης», θα πραγματοποιηθεί την Παρασκευή 6 Μαρτίου 2015 και ώρα 12.00, στην Αίθουσα Τελετών του παλαιού κτιρίου Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ.

Ποιο είναι όμως αυτό το μνημείο; Όπως αναφέρει σχετικά η κα Στεφανίδου-Τιβερίου: «Πρόκειται για το ύψους 3,50 μ. μαρμάρινο βάθρο που υψωνόταν άλλοτε σε θέση περίοπτη πάνω στην πορεία της Αγ. Δημητρίου. Πριν από την πυρκαγιά του 1917 ήταν ενταγμένο σε μια πλατεία γνωστή ως Πλατεία Όφεων, εξαιτίας του αρχαίου αυτού μνημείου, το οποίο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας έφερε την ονομασία Μάρμαρο του Φιδιού (Yılan Mermer). Σύμφωνα με κάποια λαϊκή δοξασία, ένας δαίμων με τη μορφή φιδιού θα κατοικούσε στο μνημείο. Μια σειρά από φωτογραφικές λήψεις κυρίως των αρχών του 20ού αιώνα το δείχνουν να υψώνεται μεγαλοπρεπές πάνω σε υψηλό βαθμιδωτό κρηπίδωμα.

»Το 1975, με αφορμή τη διαπλάτυνση της οδού Αγ. Δημητρίου διενεργήθηκε από την Αρχαιολογική Υπηρεσία ανασκαφική έρευνα που αποκάλυψε ολόκληρο το βαθμιδωτό κρηπίδωμα, μαζί με το οποίο το βάθρο έφτανε σχεδόν τα 6 μ. Μετά τη λεπτομερή σχεδιαστική του αποτύπωση το βάθρο μετακινήθηκε κατά 5 μ. προς βορράν, προκειμένου να απελευθερωθεί το οδόστρωμα της οδού. Έκτοτε στέκει επάνω στο νέο πεζοδρόμιο, μπροστά στον τοίχο του υποσταθμού της ΔΕΗ και έχοντας στερηθεί τη βαθμιδωτή κρηπίδα και την περίοπτη θέση του.

Ο ανδριάντας του Ιουστινιανού στην Κωνσταντινούπολη ιδρυμένος πάνω σε κίονα (ύψ. 50 μ.). Αναπαράσταση C. Gurlitt. Statue of Justinian on a column in Constantinople (50m height). Drawing by C. Gurlitt.

»Επάνω στο ψηλόλιγνο κυματιοφόρο βάθρο εδράζεται η βάση ενός κίονα, ο οποίος θα στήριζε ανδριάντα. Το σύνολο της κατασκευής μαζί με το άγαλμα θα έφτανε τα 15-16 μ. περίπου. Επρόκειτο δηλαδή για μνημείο μιας κατηγορίας, πολυάριθμα παραδείγματα της οποίας μας είναι γνωστά από την Κωνσταντινούπολη. Πρόκειται για ανδριάντες αυτοκρατόρων που ήταν ιδρυμένοι επάνω σε κίονες ύψους 20 έως και 50 μ. Δέσποζαν σε πλατείες ή οδικούς άξονες και  σημάδευαν οπτικά τις συνοικίες της πόλης, ενώ ταυτόχρονα αποτελούσαν σύμβολα της εξουσίας του κάθε νέου ηγεμόνα.

»Πρώτος ο Μεγάλος Κωνσταντίνος ύψωσε έναν τέτοιο κίονα στο Forum του ίδιου, υιοθετώντας τον τύπο από την παλιά μητρόπολη της αυτοκρατορίας, τη Ρώμη, και σηματοδοτώντας την ίδρυση της νέας πρωτεύουσας (330 π.Χ.). Τον μιμήθηκαν οι μεταγενέστεροι αυτοκράτορες έως τον Φωκά (αρχές 7ου αι.). Ο τύπος θα έχει απήχηση και σε άλλες μεγάλες πόλεις της ανατολικής αυτοκρατορίας σε όλη τη διάρκεια της ύστερης αρχαιότητας (4ος-6ος αι.), όπως λ.χ. στην Έφεσο, την Απάμεια κ.ά. και, όπως μαρτυρεί το μνημείο της Αγ. Δημητρίου, και στη Θεσσαλονίκη.

Βάθρο κίονα στην οδό Αγ. Δημητρίου, Σχεδιαστική αποτύπωση 1975. Αρχείο ΙΣΤ' ΕΠΚΑ, Θεσσαλονίκης. Capital base on Ag. Dimitriou street. Drawing of 1975. Archive 16th EPCA of Thessaloniki.

»Κατά την εποχή της ύστερης αρχαιότητας, η αρχαία παράδοση της ανάθεσης τιμητικών ανδριάντων των αυτοκρατόρων αλλά και άλλων σημαντικών προσώπων στους δημόσιους χώρους των πόλεων, παρέμεινε ζωντανή σε όλη την ανατολική αυτοκρατορία, πράγμα που συνέβη  και στη Θεσσαλονίκη.

»Παρότι η Θεσσαλονίκη μετά την εποχή του Γαλερίου δεν είναι πλέον αυτοκρατορική πρωτεύουσα, είναι βέβαιο ότι η πόλη διατήρησε μια εξέχουσα θέση και διοικητικό ρόλο στο πλαίσιο της αυτοκρατορίας».

«Πρόκειται για το μοναδικό, προς το παρόν, αντίστοιχο μνημείο που εντοπίστηκε στη Θεσσαλονίκη. Αντίστοιχα μνημεία γνωρίζουμε από τις πηγές πως ανεγείρονταν προκειμένου να σημαδέψουν οπτικά τις νέες συνοικίες της πόλης, ενώ ο ανδριάντας που έφεραν στην κορυφή τους όριζε και την εξουσία του νέου ηγεμόνα-ιδρυτή της νέας συνοικίας, ενώ ταυτόχρονα αποτελούσαν σύμβολα της εξουσίας του κάθε νέου ηγεμόνα» επισημαίνει η κ. Τιβερίου, ενώ η θέση του κίονα κοντά στη Ληταία πύλη της Θεσσαλονίκης, στο δυτικό άκρο της οδού Αγίου Δημητρίου, ωθούν τους μελετητές σε επιστημονικές υποθέσεις για την ύπαρξη κι άλλου κίονα στο ανατολικό άκρο της οδού Αγίου Δημητρίου, κοντά στη λεγόμενη Ψευδόχρυση ή Νέα Χρυσή πύλη (στο ανατολικό άκρο της οδού Αγίου Δημητρίου).

Όσο για τον... «κατηραμένο όφι», στα αρχαία χρόνια είχε μάλλον αποτρεπτικό του κακού χαρακτήρα, ανά τις εποχές όμως και τις θρησκείες υπήρξε και «κατηραμένος», σύμβολο του κακού, παγανιστικών τελετών, δαιμονικό είδος ...

Πηγή:  https://www.auth.gr/news/press/18348