Απλά μαθήματα ονοματοδοσίας. Simple naming lessons

Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία της αρπαγής της Περσεφόνης. Από τον τάφο Α’ της Μεγάλης Τούμπας της Βεργίνας. Ο μόνος από τους τάφους της Μεγάλης Τούμπας της Βεργίνας που δεν είναι μακεδονικός, αλλά κιβωτιόσχημος, φαίνεται ότι είναι ο παλαιότερος και είναι διακοσμημένος στο εσωτερικό του με εξαιρετικής ποιότητας τοιχογραφίες· μπορεί να χρονολογηθεί με σχετική ασφάλεια στην εικοσαετία 350-330 π.Χ. Στον βόρειο μακρό τοίχο εικονίζεται ένα θέμα ιδιαίτερα κατάλληλο για ταφικό μνημείο, η αρπαγή της Περσεφόνης από τον Άδη, τον θεό του κάτω κόσμου.

Μια συγκυρία, από αυτές που σπάνια εμφανίζονται στην Ιστορία, φάνηκε να επιτρέπει την επίλυση ενός προβλήματος που στοιχειώνει επί δεκαετίας την εξωτερική μας πολιτική: την ονομασία της FYROM. Όμως αίφνης, κάτι η τύφλωση της δεξιάς συμπολίτευσης και αντιπολίτευσης, κάτι η επιπολαιότητα και ο τακτικισμός του Πρωθυπουργού και κάτι η πολιτική ανεπάρκεια του αρχηγού της αντιπολίτευσης έχουν οδηγήσει την Ελλάδα στα πρόθυρα ενός Βατερλό στην εξωτερική της πολιτική. Ενώ ένθεν και ένθεν των συνόρων οι πατριδοκάπηλοι κόπτονται για αδιαπραγμάτευτα ιστορικά δίκαια παρακινώντας μάζες εθισμένες στη διχρωμία του άσπρου και του μαύρου σε αδιαλλαξίες, κανείς δεν μπαίνει στον κόπο να ρωτήσει τη γνώμη των ιστορικών για το υποτιθέμενο διακύβευμα. Αυτόκλητος, λοιπόν, θα εξηγήσω κάποιες απλές και αδιαπραγμάτευτες αλήθειες, διακρίνοντας πράγματα που είναι πολύ διαφορετικά.

Η Βερενίκη σε νόμισα της εποχής του Πτολεμαίου Γ'. Πηγή: Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο. © The Trustees of the British Museum

Ας αρχίσουμε από τα εύκολα: την ελληνικότητα των αρχαίων Μακεδόνων. Μετά από δεκαετίες ερευνών η ελληνικότητα των αρχαίων Μακεδόνων είναι αδιαμφισβήτητη. Το εθνικό τους όνομα έχει διακριτή ετυμολογία, από το «μακεδνός» (ορεσίβιος ή ψηλορείτης)· οι πόλεις τους έχουν ονόματα με ελληνική ετυμολογία, όπως Αιγές (η κατσικούπολη) και Δίον (το ιερό του Δία). Στα παιδιά τους έδιναν ελληνικά ονόματα, όπως Φίλιππος, Αλέξανδρος, Βερενίκη (δηλαδή Φερενίκη), Βάλακρος (δηλαδή φαλακρός), Περδίκκας, Αμύντας, Κρατερός, Παράμονος. Πτολεμαίος, Κλεοπάτρα κ.λπ. Λάτρευαν θεούς ελληνικούς. Κι αν και η διάλεκτός τους μας ξενίζει (άντε να καταλάβεις ότι Δάρρων σημαίνει Θάρρων), δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι ανήκει στις ελληνικές διαλέκτους. Όταν ο Αθηναίος Δημοσθένης τους κατηγορούσε για βαρβάρους, το έκανε με τον ίδιο τρόπο που ο οπαδός του Ολυμπιακού μπορεί να πει τον Παοκτζή «Βούλγαρο».

Ο Θράκας βασιλιάς Σεύθης. Νόμισμα της περιόδου 330-290 π.Χ.. Χάλκινο με διάμετρο 20 χιλιοστά. Εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πλόβντιφ.

Ατυχώς, στην όλη συζήτηση δεσπόζει όχι η ελληνικότητα των Μακεδόνων, αλλά η ελληνικότητα της Μακεδονίας. Και εδώ ξεκινούν οι παρεξηγήσεις. Γιατί, πολύ απλά, η απόδοση εθνικού χαρακτηρισμού σε μια γεωγραφική περιοχή γενικά και αόριστα είναι μια ανιστόρητη ανοησία. Όσο ανόητο και ανιστόρητο θα ήταν να μιλά κανείς για την «τουρκικότητα της Μικράς Ασίας» (διαγράφοντας χιλιετίες Ιστορίας) ή για την «εβραϊκότητα της Παλαιστίνης», εξίσου ανιστόρητο είναι και το να μιλά κανείς γενικά και αόριστα για την ελληνικότητα της Μακεδονίας. Όσο και αν αυτό δεν αρέσει στους ημιμαθείς φωνακλάδες πολιτικούς, την αρχαία Μακεδονία δεν την κατοικούσαν ποτέ μόνον ελληνικοί πληθυσμοί. Οι πιο εύγλωττες πηγές, οι επιγραφές που επί δεκαετίας δημοσιεύουν οι ερευνητές του Εθνικού (ναι, Εθνικού) Ιδρύματος Ερευνών, της αρχαιολογικής υπηρεσίας και του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δείχνουν τη συνύπαρξη των Ελλήνων (Μακεδόνων και αποίκων από άλλες περιοχές) με μη ελληνικούς πληθυσμούς, αρχικά Θράκες και Ιλλυρούς, αργότερα Γαλάτες, στη συνέχεια Ιταλούς, όπως ο Γαλάτης Αμβίκατος στην Κύρρο, ο Θράκας Σεύθης στην Έδεσσα και ο Τραλλίπορις στο Μεταγγίτσι της Χαλκιδικής, o Γάιος Μέστριος Πρίσκος στο Δίον και άλλοι αναρίθμητοι άνδρες και γυναίκες. Αν οι λαλίστατοι αλλά ιστορικώς άσχετοι απόστρατοι στρατηγοί και στρατευμένοι ιερείς αμφιβάλλουν, ας δουν τις δημοσιεύσεις των επιγραφών.

Ηράκλεια Λυγκηστίς. Μεγάλη Βασιλική, ψηφιδωτό του νάρθηκα – ροδιά. Floor mosaic of a the Tree of Life (as a pomegranite) from the Big Basilica at Heraclea Lyncestis. Bitola.

Όσο η ελληνικότητα των αρχαίων Μακεδόνων είναι αδιαμφισβήτητη, τόσο η ελληνικότητα της Μακεδονίας είναι αδιευκρίνιστη: ελληνικότητα πότε και πού; Τον 2ο μ.Χ. αιώνα όταν οι σημαντικότερες πόλεις, η Πέλλα, η Πύδνα, οι Φίλιπποι, η Κασσάνδρεια, ήταν ρωμαϊκές αποικίες και κατοικούνταν από ιταλούς αποίκους; Πριν από τους Βαλκανικούς Πολέμους στη Θεσσαλονίκη των Εβραίων, Αρμενίων, Ελλήνων και Οθωμανών; Ή τον 21ο αιώνα στην Μπίτολα, που μπορεί στην αρχαιότητα να ήταν η Ηράκλεια Λυγκηστίς, αλλά σήμερα δεν έχει ελληνικό πληθυσμό; Πολύ απλά: η όποια αναφορά στην ελληνικότητα της Μακεδονίας σε σχέση με την ονομασία της πΓΔΜ είναι αερολογία.

Οι Έλληνες της Αιγύπτου ή Αιγυπτιώτες, είχαν μια ιδιαίτερα ακμάζουσα παρουσία στην Αίγυπτο κατά την κλασική αρχαιότητα, ρωμαϊκή και βυζαντινή περίοδο, και κατόπιν κατά τον 19ο αιώνα έως και την Αιγυπτιακή επανάσταση του 1952, όταν και ένας μεγάλος αριθμός αναγκάστηκε να φύγει. Ο ποιητής Κωνσταντίνος Καβάφης, είναι ο πιο διακεκριμένος Έλληνας της Αιγύπτου της νεότερης ιστορίας. There has been a large community of Greeks in Egypt, also known as Egyptiotes, from the Hellenistic period until the aftermath of the Egyptian Revolution of 1952, when most were forced to leave. Portrait of Cavafy (1863-1933) taken around 1900.

Και έρχομαι στο τρίτο ζήτημα: Τι σημαίνει Μακεδονία; Τα αρχαία εθνικά και γεωγραφικά ονόματα διακρίνονται σε πρωτογενή και δευτερογενή. Άλλοτε είναι η γεωγραφική περιοχή (π.χ. Εύβοια, Αίγυπτος) που ονοματίζει τον λαό που την κατοικεί (π.χ. Ευβοείς, Αιγύπτιοι). Άλλοτε μια φυλή (π.χ. Σικελός) δίνει το όνομά της στην περιοχή που κατοικεί (π.χ. Σικελία). Έτσι, η περιοχή που κατοικούν οι Αρκάδες είναι Αρκαδία – Αρκαδίες υπάρχουν και στην Πελοπόννησο και στην Κρήτη· η περιοχή που κατοικούν οι Βοιωτοί ονομάζεται Βοιωτία κ.ο.κ. Αν σε μια γεωγραφική περιοχή υπάρχει και μια διαφορετική φυλετική ομάδα, η ονομασία της διαφοροποιείται. Οι έλληνες κάτοικοι της Σικελίας που δεν ήταν Σικελοί ήταν Σικελιώτες· οι κάτοικοι της Αιγύπτου που δεν είναι Αιγύπτιοι είναι Αιγυπτιώτες. Η Κυδωνία στην Κρήτη πήρε το όνομά της από τους Κύδωνες· όταν στην Κυδωνία εγκαταστάθηκαν Αιγινήτες, το όνομά τους δεν ήταν πια Κύδωνες, αλλά Κυδωνιάτες.

Μικρασιάτες πρόσφυγες άρτι αποβιβασθέντες στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης το 1922. (φωτ.: Library of Congress)

Οι αρχαίοι Μακεδόνες έδωσαν το όνομά τους στην περιοχή που κατέλαβαν και που σήμερα βρίσκεται και βορείως και νοτίως των συνόρων του ελληνικού κράτους. Δεδομένου ότι στη μεγάλη τους πλειοψηφία οι σημερινοί κάτοικοι της Μακεδονίας είναι ξενόφερτοι πληθυσμοί (με πιο τελευταία εγκατάσταση εκείνη των προσφύγων της Μικράς Ασίας) και όχι απευθείας απόγονοι των αρχαίων Μακεδόνων, κανονικά θα έπρεπε να λέγονται Μακεδονιάτες, Μακεδόνιοι ή Μακεδονικοί.

Σκηνή συμποσίου. Μακεδονικός τάφος Αγίου Αθανασίου Θεσσαλονίκης, π. 325-300 π.Χ.. The Banquet, tomb of Agios Athanasios, near Thessaloniki, Greece. Wall painting. Discovered in 1994.

Φυσικά θα ήταν γελοίο να απαιτεί κανείς να αλλάξουν οι κάτοικοι της (ελληνικής) Μακεδονίας το όνομά τους και να λέγονται Μακεδονιάτες. Με ποια νομιμοποίηση μπορούμε να το ζητήσουμε εμείς από τους γείτονές μας; Πολύ απλά: επειδή δεν έχουν καμιά σχέση με τους (Έλληνες) αρχαίους Μακεδόνες. Το ότι δεν είναι Μακεδόνες, δεν τους εμποδίζει όμως να είναι Novamakedonski (Νεομακεδόνες). Όπως οι κάτοικοι του New Mexico δεν είναι Μεξικανοί, η Nova Makedonija δεν είναι η αρχαία Μακεδονία. Αυτό το όνομα δεν χρειάζεται να σκανδαλίζει τους ιστορικά ευαίσθητους Έλληνες, όπως δεν ενοχλεί και τους αλβανόφωνους της πΓΔΜ. Αντίθετα, το όνομα Βόρεια ή Άνω Μακεδονία (όπως Βόρεια και Νότια Κορέα, Βόρεια Ήπειρος, Ανατολική και Δυτική Γερμανία κ.λπ.) αυτόματα δημιουργεί συνειρμούς διχοτόμησης και καλλιεργεί αλυτρωτισμούς. Το όνομα Nova Makedonija, σημειωτέον το όνομα της αρχαιότερης εφημερίδας στην πΓΔΜ, είναι και γεωγραφικά ακριβές και ιστορικά αποδεκτό. Δημιουργεί σαφέστατη διάκριση ανάμεσα στους αρχαίους Μακεδόνες, που ήταν αναμφισβήτητα Έλληνες, και στους σύγχρονους πληθυσμούς που κατοικούν τα εδάφη στα οποία εκείνοι πριν από χιλιετίες έδωσαν το όνομά τους. Δεν υπάρχει λόγος ούτε να γίνεται πολύ κακό για το τίποτα ούτε, για τους λάτρεις της αρχαίας ελληνικής, να «παίζομεν εν ου παικτοίς».

Άγγελος Χανιώτης, καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών του Πρίνστον, Αντεπιστέλλον Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.

Πηγές: http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=939682 - Macedonian Edessa: prosopography and onomasticon