Αρχαιογνωστικές επιστήμες: Το αναξιοποίητο ελληνικό πλεονέκτημα. Archaeognostic Sciences: The untapped Greek advantage

Ιππείς από την πομπή στη ζωφόρο του Παρθενώνα. Αθήνα, Μουσείο Ακροπόλεως.

Ένα σχολείο στο Βόρειο Λονδίνο είναι υποχρεωμένο, λόγω οικονομικής στενότητας, να αναστείλει τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και η Έμα Τόμσον (αυτή με το Όσκαρ) είναι το διασημότερο ανάμεσα στα πρόσωπα που θέλουν να αποτρέψουν το ενδεχόμενο με τις χρηματικές δωρεές τους.

Oscar-winning actress Emma Thompson has thrown her weight behind a cash-strapped school’s bid to continue teaching Classical Greek. Faced with squeezed budgets, Camden School for Girls in north London has resorted to asking members of the public for money so it can carry on offering the classical language at GCSE and A-Level, the Camden New Journal reports. And Thompson was reportedly one of the first donors, stumping up £500. Actress Emma Thompson (Getty Images)

Το επιχείρημα για τη διάσωση το έχουμε ακούσει σε ποικίλες εκδοχές. Ακούστηκε και στην περίπτωση αυτή: η μελέτη των κλασικών γλωσσών και πολιτισμών (Ελλάδα - Ρώμη) διαμορφώνει αναλυτική σκέψη, ιστορική κατανόηση και πολιτισμική εγρήγορση.

Clash of the titans: when Boris Johnson met Mary Beard. The debate brought out a series of old divides: Oxford vs Cambridge, Left vs Right. . . Greece vs Rome.

Μέγα πλήθος παρακολουθεί μονομαχία σε ένα λονδρέζικο «Ελ Πάσο» ανάμεσα σε μία από τις εμπορικότερες εξπέρ αρχαιογνωσίας, τη Μέρι Μπίαρντ, και τον τωρινό υπουργό Εξωτερικών της Μ. Βρετανίας, τον Μπόρις Τζόνσον. Το θέμα: «Ποια υπήρξε σημαντικότερη για την Ευρώπη, η Ελλάδα ή η Ρώμη;».

On November 19th Intelligence Squared hosted the ultimate clash of civilisations: Greece vs Rome. It was also the ultimate clash of intellectual titans. Boris Johnson, Mayor of London and ardent classicist, made the case for Greece; while Mary Beard, Professor of Classics at Cambridge and redoubtable media star, championed Rome. Filmed at Central Hall Westminster on 19th November 2015.

Ο Μπόρις, ο μόνος υπουργός στον κόσμο που διαβάζει στο πρωτότυπο αρχαία ελληνικά και λατινικά, επιχειρηματολόγησε υπέρ της ελληνικής πλευράς αλλά έχασε επειδή, όπως και στο Brexit, δεν υπολόγισε σωστά κάποιες λεπτομέρειες.

Ancora la parabasi: i classici in scena per ricordarci dell'università, della scuola, della ricerca...

Πιο κοντά μας, στην Ιταλία, από το 2010 μια συλλογική δράση με την επωνυμία «Classici contro» προσελκύει κόσμο σε θεατρικούς χώρους όπου, ανάμεσα σε θεατρικά δρώμενα και μουσικές εκδηλώσεις, ιταλοί και ξένοι εισηγητές διερευνούν τη σημασία των ελλήνων και λατίνων συγγραφέων για ζέοντα ζητήματα της ευρωπαϊκής πολιτικής, κοινωνικής, οικονομικής και πολιτισμικής  επικαιρότητας: την οικονομική κρίση, την αγορά, το προσφυγικό δράμα, την εθνική μνήμη και ταυτότητα, τη δημοκρατία, τη δικαιοσύνη, τη θέση της διανόησης.

Όπως στο αρχαίο θέατρο του Διονύσου στην Αθήνα. μπροστά στους πολίτες, οι "Κλασικοί κατά" μας μιλούν για δημοκρατία, δημαγωγία, λαϊκισμό, επικοινωνία, τυραννία, ελευθερία του λόγου, ταυτότητα, ξενοφοβία. δικαιοσύνη, διαφθορά: με τους μύθους και τις ιστορίες, χωρίς καμία μυθοποίηση. Όλα αυτά που σήμερα αποτελούν πρόβλημα ή ανησυχία. Μέσα από ένα χωρίο, μια ιδέα. ένα σύνολο υποδειγματικών λέξεων, με τη σαφήνεια της παράστασης σε θέατρο και το κύρος της φιλολογίας οι αρχαίοι κλασικοί δρουν σε μια αλληλουχία από φωνές και μορφές που μας εξηγούν κάτι δικό μας από τη δική τους ειδική άποψη. "[...] Η επιλογή των ελλήνων και λατίνων συγγραφέων δεν είναι προφανώς τυχαία: εμείς θεωρούμε πράγματι πως, ακόμη και σε μια πολυεθνική και πολυπολιτισμική κοινωνία στην οποία οι ταυτότητες αναμειγνύονται και συγχέονται, αυτοί ανήκουν στην ομάδα των φωνών που με περισσότερη αμεσότητα και μεγαλύτερο ιστορικό βάθος, είναι ικανοί να μιλήσουν στις συνειδήσεις εμάς των ανθρώπων της Ευρώπης, ανακαλώντας μας ζητήματα πάνω στα οποία το ίδιο μας ubi consistam οικοδομήθηκε στη διάρκεια των αιώνων. [...]" (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Δεκαέξι από αυτές τις εισηγήσεις κυκλοφόρησαν πρόσφατα μεταφρασμένες στα ελληνικά από τις εκδόσεις Γκόνη με τον τίτλο: «Κλασικοί κατά».

Κυκλοφόρησε τον περασμένο φθινόπωρο στα ελληνικά, αλλά δεν του δόθηκε η προσοχή που του άξιζε. Είναι το βιβλίο της Αντρέα Μαρκολόνγκο «Η υπέροχη γλώσσα. 9 λόγοι για ν' αγαπήσεις τα αρχαία ελληνικά» (La lingua geniale. 9 ragioni per amare il greco), που εκδόθηκε από τον Πατάκη (μετάφραση Αννα Παπασταύρου). Το βιβλίο αποτελεί εκδοτικό φαινόμενο στη γειτονική Ιταλία, καθώς έχει ξεπεράσει σε πωλήσεις τα 200.000 αντίτυπα. Η συγγραφέας, μόλις 30 ετών, απόφοιτη φιλολογίας αλλά με καριέρα στην εταιρική και πολιτική επικοινωνία (υπήρξε σύμβουλος και λογογράφος του Ματέο Ρέντσι), γράφει για τη σχέση της με τα ελληνικά με έναν τρόπο άμεσο, ευαίσθητο, αλέγρο, χιουμοριστικό, που δεν μπορεί να αφήσει ασυγκίνητο κανέναν αναγνώστη. «Όποιος διάβασε αυτό το βιβλίο και δεν αγάπησε τα ελληνικά, τότε δεν είναι σε θέση να νιώσει καμιά περιέργεια, καμία συγκίνηση» παρατήρησε ένας κριτικός για το βιβλίο της Μαρκολόνγκο, που έχει τη μορφή ενός ημερολογίου. Η Μαρκολόνγκο μετατρέπει σε συναρπαστικό αφήγημα την ελληνική γραμματική. Δημιουργεί σασπένς γράφοντας για ρηματικούς τύπους, γένη, πτώσεις, εγκλίσεις, δηλαδή για πράγματα που θεωρούνται «βαρετά», ιδιαίτερα σε μια σχολική τάξη. Ανάμεσα στους λόγους που αναφέρει η συγγραφέας είναι τα τρία γένη (αρσενικό, θηλυκό, ουδέτερο) και οι τρεις αριθμοί (ενικός, πληθυντικός, δυϊκός). Είναι επίσης το ρήμα, που δίνει σημασία περισσότερο στην «όψη» παρά στον χρόνο. Αυτό που μετράει δεν είναι το παρελθόν ή το μέλλον αλλά αυτό που μόλις γίνεται ή έχει ολοκληρωθεί. Είναι ακόμα η ευκτική, μια έγκλιση που δεν υπάρχει σε καμία άλλη γλώσσα, «μια έγκλιση που την έλεγαν επιθυμία», ικανή να εκφράσει τις χιλιάδες αποχρώσεις του πιθανού και του ευκταίου. Και τι να πει κανείς για τις πτώσεις, που ρυθμίζουν την αναρχία των λέξεων, συνδυάζοντας και τάξη και αναρχία. Η Αντρέα Μαρκολόνγκο, που έχει «χτυπήσει» στην πλάτη της τατουάζ με φράση από τη «Μήδεια» του Σενέκα, μολονότι είναι ερωτευμένη με τον Ευριπίδη, ανήκει στους νέους επιστήμονες που μπορούν να ξανανάψουν την ερωτική φλόγα για τις κλασικές γλώσσες. Το παράδειγμά της δείχνει επίσης ότι η φιλολογία μπορεί να οδηγήσει παντού (στην Ελλάδα, αυτό δεν το έχουμε ακόμη μάθει).

Και μια άλλη Ιταλίδα, ονόματι Αντρέα Μαρκολόνγκο, εξομολογείται διαχυτικά και δημόσια τον έρωτά της για την «υπέροχη ελληνική γλώσσα» που σου μαθαίνει, ανάμεσα σε πολλά άλλα, να βιώνεις διαφορετικά τον χρόνο (το βιβλίο μεταφρασμένο στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πατάκη, 2017).

Ιστορική νοημοσύνη, όχι ιστορική δικαίωση

Άγαλμα ιππέα από την Ακρόπολη της Αθήνας, γύρω στο 560 π.Χ. Αθήνα, Μουσείο Ακροπόλεως (σώμα). Παρίσι, Λούβρο (κεφάλι).

Οι ειδότες μεμαρτυρήκασιν. Οι ρέκτες αυτής της υπόθεσης είχαν την ευκαιρία να γευθούν τους κλασικούς στα σχολειά τους πριν, ορισμένοι από αυτούς, στελεχώσουν τμήματα κλασικών σπουδών στο πανεπιστήμιο. Σαν το εμβληματικό καράβι των Παρισίων, οι κλασικές σπουδές, πυρήνας των ανθρωπιστικών, κλυδωνίζονται αλλά δεν βυθίζονται, και όπου η παράδοσή τους παραμένει ακμαία μέσα από ανανεωμένες μορφές στοχασμού και προβληματισμού και μέσα από τη σύνδεση με το ευρύτερο ανθρωπιστικό επιστητό, βρίσκουν τρόπο να επιβεβαιώνουν την επικαιρότητά τους και σήμερα, σε καιρούς τεχνολογικού καλπασμού ή και θετιστικής αλαζονείας, αλλά και σε καιρούς διακινδύνευσης της δημοκρατικής τάξης των πραγμάτων, πολιτισμικού αιωρισμού και ταυτοτικών κρίσεων.

Η ρητορική για την αξία των κλασικών γραμμάτων απηχείται και παρ' ημίν, πλην πολύ συχνά διαθλασμένη από λανθασμένες εμφάσεις και εμμονές που έχουν να κάνουν με τις καταγωγικές μας αξιώσεις οι οποίες, πολύ μακριά από το να προωθούν την πληροφορημένη και ιστορικά απροκατάληπτη στάση απέναντι σε ένα παιδευτικό αγαθό που εξ αποτελέσματος διαμόρφωσε την πολιτισμική αυτοαντίληψη της Δύσης, τείνουν κάποτε να μετατρέψουν μιαν αποκλειστικά ελληνική Αρχαιότητα σε ηχείο εθνικής και φυλετικής αυταρέσκειας. Στη μελέτη της Αρχαιότητας, που είναι διδακτική όχι μόνο στην πανηγυρική παραδειγματικότητά της αλλά και στις κατάφωρες ασυνέχειές της με το παρόν, χρειάζεται να αναζητήσουμε ιστορική νοημοσύνη και όχι ιστορική δικαίωση, αλλιώς οι συνέπειες αυτής της αστοχίας είναι ο στέρφος διανοητικός επαρχιωτισμός.

Και το ζήτημα αυτό είναι σημαντικό επειδή, για προφανείς λόγους και όπως συχνά ακούγεται, η Ελλάδα έχει τη δυνατότητα να γίνει brand name στις κλασικές αρχαιογνωστικές σπουδές. Είναι αλήθεια ότι το πιο δραστικό και άμεσο αντίδοτο στην κατήφεια που γέννησε η οικονομική κρίση των τελευταίων χρόνων είναι η προοπτική μιας Ελλάδας με καινοτόμο επιχειρηματικό πνεύμα στους τομείς της τεχνολογίας, της ενέργειας, του αγροτουρισμού και αλλού. Και είναι προφανές ότι η συζήτηση για την Ελλάδα ως κέντρο αρχαιογνωστικής μελέτης και έρευνας δεν μπορεί να γίνει με τους όρους που γίνεται συζήτηση για νεοφυείς επιχειρήσεις και startuppers. Γενικά στον πολιτισμό τα πράγματα ούτε μετριούνται ούτε ποσοτικοποιούνται με τόσο άμεσο και ευθύγραμμο τρόπο.  Ωστόσο, αν ο έλληνας αναπληρωτής υπουργός Έρευνας είναι βέβαιος ότι «η Ελλάδα είναι ψηλά στη διεθνή επιστημονική ατζέντα» και διαθέτει «εξαιρετικό ανθρώπινο δυναμικό υψηλής εξειδίκευσης, κυρίως στους νέους επιστήμονες και ερευνητές» («Το Βήμα», 18/3/2018), μπορεί να είναι εξίσου βέβαιος ότι διαθέτει μελετητές υψηλού προφίλ και διεθνούς προβολής και στον χώρο της κλασικής αρχαιογνωσίας.

Κέντρο Αρχαιογνωστικών Επιστημών

Όπως έγινε γνωστό πριν από λίγες μέρες, σύμφωνα με τη διεθνή κατάταξη της QS (QS World University Rankings) ανά θεματικό πεδίο για το 2018, οι Κλασικές Σπουδές του ΑΠΘ κατέχουν τη 16η θέση σε παγκόσμιο επίπεδο και ανάμεσα σε 4.500 αξιολογημένα πανεπιστημιακά ιδρύματα (https://www.topuniversities.com/university-rankings/university-subject-rankings/2018/classics-ancient-history). Αυτή η μεγάλη διάκριση αποτελεί και εντολή στους συντελεστές της επιτυχίας να μοχθήσουν για τη συντήρησή της και στο μέλλον, δίνει όμως και μια εξαιρετική αφορμή να τοποθετήσουμε τα πράγματα σε μιαν ευρύτερη προοπτική. 

Παρά το γεγονός ότι η κλασική αρχαιογνωσία είναι εξαιρετικά διεθνοποιημένος κλάδος, η Ελλάδα, είτε ως τόπος της ρομαντικής αρχαιολατρικής φαντασίας είτε ως γεωγραφική πραγματικότητα με την ορατή μνημειακή της προίκα, διατηρεί αναπαλλοτρίωτη αίγλη ως ιστορική μητρόπολη της κλασικής Αρχαιότητας όχι μόνο για περισσότερο ή λιγότερο πληροφορημένους περιηγητές της σύγχρονης τουριστικής βιομηχανίας αλλά και για όλες τις βαθμίδες της αρχαιογνωστικής Διεθνούς, από τους φοιτητές και τους μεταπτυχιακούς ερευνητές μέχρι τους πολυμαθείς και πολυδημοσιευμένους κατόχους πανεπιστημιακών εδρών υψηλού κύρους.

Πλατεία Φιλελλήνων και Όθωνος. Και μόνον ν' ακούει κανείς αυτήν την διεύθυνση προετοιμάζεται...Πράγματι στο Ναύπλιο, την πανέμορφη αυτή ιστορική και διατηρημένη πόλη ως παραδοσιακός οικισμός, δεσπόζει το γαλανόλευκο νεοκλασικό κτίριο, με θέα στη θάλασσα, που στεγάζει το Κέντρο Ελληνικών Σπουδών, (ΚΕΣ) Του Πανεπιστημίου Harvard.

Πάνω σ’ αυτό το προνομιακό θεμέλιο θα έπρεπε να έχει ήδη στηθεί ένα Κέντρο ή Ινστιτούτο Αρχαιογνωστικών Επιστημών με ερευνητικές αλλά και εκπαιδευτικές δραστηριότητες στις περιοχές της κλασικής φιλολογίας, της αρχαίας Ιστορίας, της αρχαιολογίας και της μουσειολογίας· με οργανωμένη ερευνητική βιβλιοθήκη, διεθνείς συνεργατικές δράσεις και συνεδριακά κέντρα. Είναι αυτονόητο ότι ένα τέτοιο ίδρυμα, που εκ των πραγμάτων θα μιλάει και αγγλικά, θα έχει ευρύ πεδίο συνεργασίας με το Κέντρο Ελληνικών Σπουδών (που βρίσκεται υπό την αιγίδα του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ) στο Ναύπλιο καθώς και με την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα. Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης, τιμώντας τη δική του παράδοση στις κλασικές σπουδές, είναι αποφασισμένο να στηρίξει το εγχείρημα στο πλαίσιο των δυνατοτήτων του, αλλά, βέβαια, ουσιαστικά βήματα δεν νοούνται χωρίς την έμπρακτη συμπαράσταση της Πολιτείας και, θέλει να ελπίζει κανείς, των ιδρυμάτων που δεν ξεχνούν τον πολιτισμό στον προϋπολογισμό τους.

Ένα Κέντρο Αρχαιογνωστικών Επιστημών με διεθνείς αναφορές και ελληνικές συντεταγμένες μπορεί να αποτελέσει ένα ισχυρό – κάποιοι θα έλεγαν, το ισχυρότερο – ελατήριο για την περίφημη εξωστρέφεια που χρειάζεται η χώρα. Και επειδή το πρώτο ΔΣ του αρτιγέννητου Ελληνικού Διαστημικού Οργανισμού είναι ήδη εκεί, να ευχηθούμε: ως εν ουρανώ και επί της (ελληνικής) γης.

Παπαγγελής Θεόδωρος Δ., Μήτκας Περικλής Α., Ρεγκάκος Αντώνης. Ο κ. Θεόδωρος Παπαγγελής είναι ακαδημαϊκός, καθηγητής του Τμήματος Φιλολογίας του ΑΠΘ. Ο κ. Περικλής Μήτκας είναι πρύτανης του ΑΠΘ. Ο κ. Αντώνιος Ρεγκάκος είναι ακαδημαϊκός, καθηγητής του Τμήματος Φιλολογίας του ΑΠΘ.

Πηγές: inews.co.uk - http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=962864 -  http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=945481