Ο Σωκράτης στο... ψυχιατρείο. Socrates among the psychopaths

Ζακ-Λουί Νταβίντ, Ο Θάνατος του Σωκράτη, 1787. Πείραμα βασισμένο στη σωκρατική μέθοδο έδειξε ότι άτομα με σοβαρές ψυχιατρικές διαταραχές που έχουν διαπράξει εγκλήματα αντιλαμβάνονται την έννοια της ηθικής. Jacques-Louis David, The Death of Socrates, 1787. A professor of ethics at King's College, London, Jonathan Glover is accustomed to using the Socratic method to help his students refine their moral beliefs by answering tough philosophical questions. The technique, which originated in ancient Athens, is often used in colleges and law schools. One place you don't typically encounter it, though, is in a high-security psychiatric hospital.

Τα άτομα με σοβαρές ψυχικές διαταραχές μπορούν να κατανοήσουν τελικώς την έννοια της ηθικής, σύμφωνα με το βιβλίο ενός καθηγητή του Κing's College του Λονδίνου, το οποίο βασίστηκε σε ένα πρωτοποριακό πείραμα που διεξήχθη σε ένα ψυχιατρικό νοσοκομείο υψίστης ασφαλείας. «Βοηθός» του καθηγητή Τζόναθαν Γκλόβερ, περί ου ο λόγος, στην απόδειξη της ηθικής των θεωρούμενων «ανήθικων» ατόμων στάθηκε η σωκρατική (ή αλλιώς μαιευτική) μέθοδος.

Ο δρ Γκλόβερ, ως καθηγητής Ηθικής στο King's College, είναι συνηθισμένος στο να χρησιμοποιεί τη σωκρατική μέθοδο προκειμένου να βοηθά τους φοιτητές του να «εξυψώνουν» την ηθική τους μέσω της απάντησης σε δύσκολα φιλοσοφικά ερωτήματα.

Εκμαιεύοντας την αλήθεια

Bust of Socrates. Marble, Roman copy after a Greek original from the 4th century BC. From the Quintili Villa on the Via Appia.

Γιατί ονομάστηκε όμως η μέθοδος Σωκρατική; Διότι ο μεγάλος αθηναίος φιλόσοφος κατά τις συζητήσεις του, προσποιούμενος πλήρη άγνοια για το θέμα που συζητούσε κάθε φορά, προσπαθούσε μέσα από ερωτήσεις να εκμαιεύσει την αλήθεια από τον συνομιλητή του. Ο συνομιλητής λοιπόν απαντώντας σε αυτές τις ερωτήσεις έφθανε σε ένα συμπέρασμα - στην αλήθεια για τον Σωκράτη - από μόνος του. Η μέθοδος ονομάστηκε μαιευτική διότι όπως η μαία (επάγγελμα που έκανε και η Φαιναρέτη, μητέρα του Σωκράτη) φέρνει στον κόσμο το νεογνό, έτσι και ο Σωκράτης ή ο εκάστοτε συνομιλητής που παίρνει τον ρόλο της συνείδησης εξάγει από τον συνομιλητή του την αλήθεια. Η τεχνική αυτή χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα, κυρίως σε σχολές Νομικής. Ωστόσο δεν θα περίμενε κάποιος να εφαρμόζεται σε ένα ψυχιατρικό νοσοκομείο.

Ο Σωκράτης σε ένα ψυχιατρικό νοσοκομείο της Αγγλίας

In the 1990s, Glover decided to take it to Broadmoor Hospital in the south of England. There he probed a common stereotype about psychopaths – that they lack a conscience – by discussing ethics with them. Those dialogues form the starting point for Alien Landscapes?, a wide-ranging philosophical investigation of psychology and a psychological examination of philosophy.

Και όμως αυτό συνέβη στο Νοσοκομείο Broadmoor στη Νότια Αγγλία από τη δεκαετία του 1990. Ο καθηγητής Γκλόβερ άρχισε να συζητεί με τους ασθενείς θέματα ηθικής προσπαθώντας να διερευνήσει ένα στερεότυπο που τους ακολουθεί και το οποίο λέει ότι δεν έχουν συνείδηση. Οι διάλογοι αυτοί αποτέλεσαν την εκκίνηση για τη συγγραφή του βιβλίου «Alien Landscapes?» από τον καθηγητή - ένα βιβλίο που αποτελεί μια φιλοσοφική μελέτη της Ψυχολογίας αλλά συγχρόνως μια ψυχολογική μελέτη της Φιλοσοφίας.

Ο δρ Γκλόβερ ενδιαφέρθηκε εξαρχής να «βουτήξει» στο μυαλό ασθενών με όλα τα είδη ψυχικών διαταραχών. Και ύστερα από αυτή τη... βουτιά κατέληξε στο συμπέρασμα ότι «οι φωνές των ατόμων που έχουν διαγνωστεί με ψυχικές νόσους θα πρέπει να ακούγονται, και μάλιστα οφείλουμε να τις ακούμε με προσοχή».

Οι περισσότεροι από τους έγκλειστους άνδρες στο Νοσοκομείο Broadmoor προέρχονταν από διαλυμένες οικογένειες, ενώ όλοι τους είχαν διαπράξει ειδεχθή εγκλήματα και είχαν διαγνωσθεί με διαταραχή αντικοινωνικής προσωπικότητας. Το συμπέρασμα ήταν ότι τα άτομα αυτά εμφάνιζαν έλλειψη ηθικής και έτσι δεν ήταν σε θέση να κατανοήσουν τα εγκλήματα που είχαν διαπράξει. Ωστόσο, μετά τις συζητήσεις του με τους ασθενείς, ο καθηγητής παρατήρησε πως «ένα από τα πιο εντυπωσιακά στοιχεία σε ό,τι αφορά τα άτομα στις ψυχιατρικές πτέρυγες είναι πως τα θέματα που συζητούν μοιάζουν πολύ με εκείνα που περιέχονται στα άρθρα των φιλοσοφικών επιθεωρήσεων». Ένα από τα βασικά κοινά μεταξύ ασθενών με ψυχικές διαταραχές και φιλοσοφικών επιστημονικών εντύπων είναι ότι «η ερμηνεία του κόσμου με βάση την κοινή λογική δεν είναι η μοναδική».

Ο καθηγητής Γκλόβερ αποφάσισε να θέσει στους άνδρες φαινομενικά απλά ερωτήματα, όπως το τι θα δίδασκαν σε ένα παιδί ώστε να μάθει να διαχωρίζει το σωστό από το λάθος. Πολλές από τις απαντήσεις ήταν προβλέψιμα ρηχές. Για παράδειγμα ένας ασθενής, ο CQ, ανέφερε ότι τα παιδιά δεν πρέπει να βρίζουν. Για τον ZC, ο οποίος σημείωσε ότι το να κλέβει κάποιος είναι κακό, η μόνη εξήγηση στο γιατί είναι κακό αφορούσε το προσωπικό συμφέρον. «Αν κλέψεις, θα σε κλείσουν μέσα στη φυλακή και θα υποφέρεις. Θα χάσεις την ελευθερία σου».

Το δαχτυλίδι του Πλάτωνα

Glover probed deeper, using a thought experiment formulated by Plato, Socrates's student, which allows us to commit a crime wearing an invisibility ring. Some patients (including ZC) saw no problem with stealing or killing if you couldn't be seen, but others had more complex views. "It would be wrong, yeah," said JF, "but if you could get away with it, you'd be one step above the law."

Ο επιστήμονας «καταδύθηκε» όμως ακόμη πιο βαθιά στο μυαλό των ασθενών χρησιμοποιώντας έναν μύθο του Πλάτωνα, μαθητή του Σωκράτη, ο οποίος αναφέρεται στο Β' Βιβλίο της «Πολιτείας» του. Σύμφωνα με τον μύθο αυτόν, ένας βοσκός του βασιλιά της Λυδίας βρίσκει ένα μαγικό δαχτυλίδι το οποίο επιτρέπει στον κάτοχό του να γίνεται αόρατος κατά βούληση. Ο δρ Γκλόβερ λοιπόν ανέφερε στους ασθενείς ότι θα μπορούσαν να διαπράξουν ένα έγκλημα χωρίς να γίνουν αντιληπτοί. Ορισμένοι από αυτούς (συμπεριλαμβανομένου του ZC) θεώρησαν ότι δεν υπάρχει πρόβλημα να κλέψουν ή να σκοτώσουν αν μπορούν μέσω της αορατότητάς τους να ξεφύγουν, άλλοι όμως είχαν πιο πολύπλοκες απόψεις. «Θα ήταν λάθος» είπε ο JF «ωστόσο αν μπορούσε κάποιος να ξεφύγει θα βρισκόταν ένα βήμα μπροστά από τον νόμο».

Ένας κοινός ακροατής θα πίστευε ότι ο JF είναι εξίσου ανήθικος με τον ZC, όχι όμως και ο δρ Γκλόβερ. Οπως ανακάλυψε μέσω της μαιευτικής μεθόδου, πολλοί από τους άνδρες διέθεταν ένα λεξιλόγιο ηθικών εννοιών όπως η δικαιοσύνη και ο σεβασμός. Κατά τον καθηγητή, η ανακάλυψη αυτή ρίχνει μια γέφυρα που ενώνει τα άτομα με ψυχική νόσο με όλους τους υπόλοιπους, καθώς φαίνεται ότι οι ψυχικές διαταραχές έχουν πολλές διαστάσεις, οι περισσότερες εκ των οποίων συμπίπτουν τελικώς με χαρακτηριστικά που θεωρούνται φυσιολογικά.

Η Ψυχιατρική πρέπει να... ανοίξει

Aware: the common-sense view of the world is not the only one (Image: John Firth/BIPS/Getty Images)

Ένα εμφανές συμπέρασμα όλων αυτών είναι ότι τα διαγνωστικά «κουτιά» που υπάρχουν σήμερα στην Ψυχιατρική δεν επαρκούν. Ένα όμως πιο... υπόγειο συμπέρασμα είναι ότι η σκέψη των ατόμων με ψυχικές διαταραχές μπορεί να εμπλουτίσει τη φιλοσοφία. Σε κάθε περίπτωση το πείραμα και τελικώς το βιβλίο του δρος Γκλόβερ δείχνουν πως αν είμαστε έτοιμοι να ακούσουμε, όπως εκείνος, το τι έχουν να μας πουν αυτοί που το μυαλό τους υποφέρει, η σωκρατική μέθοδος είναι απολύτως φυσιολογική, ακόμη και σε ένα νοσοκομείο όπως το Broadmoor.