Ο Επίκουρος, ο Νίτσε και η τέχνη του ηδέως ζην. Nietzsche and Epicurus

«Η σοφία δεν έχει προχωρήσει

ούτε ένα βήμα μετά τον Επίκουρο,

και συχνά βρίσκεται χιλιάδες βήματα πίσω του.»...

...«Η επιστήμη έχει βαλθεί να επιβεβαιώσει τον Επίκουρο»...

(Φρειδερίκος Βίλχελμ Νίτσε) Γερμανός φιλόσοφος (1944-1900)

Dacunt fata volentem, nolentem trafunt

Η μοίρα οδηγεί αυτούς που τη δέχονται και σέρνει αυτούς που την αρνούνται 

(Ρωμαϊκή παροιμία)

Ο Επίκουρος παραμένει ένας από τους λιγότερο προβεβλημένους φιλοσόφους του αρχαίου κόσμου. Από μια τεράστια σε όγκο και σημασία πνευματική παραγωγή έφτασαν μέχρι τις μέρες μας σχετικά λίγα έργα και αυτά θρυμματισμένα, καθώς τα περισσότερα βιβλία χάθηκαν, για διάφορους λόγους. Από τους αρχαίους στοχαστές περισσότερο γνωστοί έγιναν άλλοι, όπως λ.χ. ο Πλάτων, ενώ πολλοί έμειναν συστηματικά στην αφάνεια ή συκοφαντήθηκαν σε όλες τις εποχές.

Η εισήγηση αφορά στον πανεπιστημιακό καθηγητή και φιλόσοφο Χαράλαμπο Θεοδωρίδη, τον πρώτο Έλληνα στην σύγχρονη εποχή που μελέτησε και πρόβαλε τον Επίκουρο και την φιλοσοφία του. Το μνημειώδες βιβλίο του Θεοδωρίδη «Επίκουρος, η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου», αξεπέραστο σε αξία έως και τις μέρες μας, είναι η κορύφωση της προσφοράς του σε όλους εμάς τους σημερινούς φίλους της Eπικούρειας φιλοσοφίας. Δεκαετίες μετά, το έργο του "Επίκουρος, η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου" παραμένει η πληρέστερη παρουσίαση και ανάλυση της Επικούρειας φιλοσοφίας από Έλληνα ερευνητή. Συνάμα με αυτό ο Θεοδωρίδης προχωρά και σε κάτι άλλο. Αντιπαραθέτει κοινές καταστάσεις στις δυο εποχές, αυτής του Επίκουρου και την δική μας. Ζωντανεύει με τον τρόπο αυτό το γραπτό του και μας ωθεί σε παραγωγή φρέσκιας φιλοσοφικής σκέψης έξω από τα συμβατικά ιδεολογήματα, που μας περιτριγυρίζουν σήμερα, βασισμένης πάντοτε στην ορθολογική επικούρεια διανόηση. Η ιδεολογική ματιά του Θεοδωρίδη ίσως να είναι ή να μην είναι σύμφωνη με την δική μας στις μέρες μας. Όμως, το πάθος του για την αληθινή ζωή, την ελευθερία, την γνώση και την διάδοσή της, η αγάπη του για την πατρίδα, η ελπίδα του για ένα καλύτερο μέλλον και εν τέλει ο ανθρωπισμός του είναι άξια θαυμασμού. Όλα αυτά πάτησαν στα στέρεα βήματα του μεγάλου Δάσκαλου Επίκουρου.

Κατά τον καθηγητή Χαράλαμπο Θεοδωρίδη, Πλάτων και Επίκουρος είναι οι δύο πόλοι της συναισθηματικής και διανοητικής ζωής, η πιο βαθιά ριζωμένη στην ανθρώπινη φύση αντίθεση, καθρέφτισμα της οικονομικής και κοινωνικής αντίθεσης. Ο Πλάτων είναι ο τυπικός αντιπρόσωπος του ιδεαλισμού, ο Επίκουρος του συστηματικότερου υλισμού που γνώρισε η Αρχαιότητα. Η αντίθεση είναι χαρακτηριστική για την ζωή και την κίνηση των ιδεών, για την ιστορία της φιλοσοφίας, που είναι η πάλη του ιδεαλισμού και του υλισμού. Η πρώτη, η παλαιότερη και πρωτογονότερη θεώρηση του κόσμου, είναι η ιδεαλιστική. 

Jean-Léon Gérôme (1824-1904), Socrates seeking Alcibiades in the house of Aspasia (1861), oil on canvas, 63.8 x 97.2 cm, Private collection. Wikimedia Commons.

Ο Σωκράτης είχε ιδιαίτερη μεταχείριση, καθώς ή περίφημη ρήση του για τον επερχόμενο σωτήρα ερμηνεύτηκε ως προαναγγελία της άφιξης του Ιησού: «καθεύδοντες διατελοίτε αν, ει μη τινά άλλον ο θεός υμίν επιπέμψειεν κηδόμενος υμών», όλον τον καιρό θα εξακολουθείτε να κοιμάσθε, ώσπου να σας λυπηθεί ο θεός και σας στείλει άλλον κανέναν. Ο Πλάτων πέρασε για θεόπνευστος προφήτης με προαισθήματα για το σωτήριο κήρυγμα. [5]  Το πλούσιο έργο του Επίκουρου, σημειώνει παρακάτω ο Θεοδωρίδης, παραμελήθηκε, χάθηκε και στην τύχη χρωστάμε τα λίγα πολύτιμα κομμάτια που σώθηκαν. Κρυμμένα αιώνες σα σπίθα στη στάχτη χρησίμευσαν προσάναμμα, όταν έφτασε το πλήρωμα άλλων καιρών. Η έρευνα και η κατανόηση αναστήλωσαν τη φωτεινή φυσιογνωμία του, την γνήσια ελληνική και οδηγημένοι από τη φεγγοβολία της αναστηλώνουμε κι εμείς την Αρχαιότητα όπως ήταν στην πραγματικότητα. 

Il Sodoma (Giovanni Antonio Bazzi) (1477–1549), The Three Fates (c 1525), oil on canvas, 201 x 210 cm, Galleria Nazionale d’Arte Antica, Rome. Wikimedia Commons.

Οι Θεοί έκλωσαν έτσι το νήμα της ζωής των δυστυχισμένων ανθρώπων, που αυτοί ζούνε μέσα στα βάσανα, ενώ εκείνοι μένουν αμέριμνοι. Δύο δοχεία βρίσκονται κοντά στην πόρτα του Δία: το ένα γεμάτο από κακά δώρα και το άλλο γεμάτο από δώρα καλά. Αυτά ο κεραυνοβόλος Δίας τ’ ανακατώνει και δίνει σ’ άλλον κακά και σ’ άλλον καλά. Σ’ όποιον δώσει κακά δώρα, τον καθιστά πραγματικά δυστυχισμένο κι αληθινό βάρος της γης, πάνω στην οποία περιπλανιέται κι όπου περιφρονιέται κι από τους Θεούς κι από ανθρώπους». Οι άνθρωποι είναι σαν τα φύλλα των δέντρων: «Φύλλα τα μεν τα’ άνεμος χαμάδις χέει, άλλα δε θ’ ύλη τηλεθοώσα φύει», τα φύλλα άλλα ο αγέρας τα σκορπάει χάμω, κι άλλα βγάζουν τ αμάραντα δάση. [5]

«Ο Επίκουρος είναι ο μέγιστος Έλληνας Διαφωτιστής»... «Όσο πάλλει έστω και μία ρανίδα αίματος μέσα στην κοσμοδαμάστρα και απόλυτα ελεύθερη καρδιά της, η φιλοσοφία θα φωνάζει στους εχθρούς της τα λόγια του Επίκουρου: "ασεβής δεν είναι αυτός που δεν υιοθετεί τους θεούς των πολλών, αλλά εκείνος που προσάπτει στους θεούς τις δοξασίες των πολλών."...» (Καρλ Χάινριχ Μαρξ) Γερμανός φιλόσοφος, κοινωνιολόγος, ιστορικός, πολιτικός οικονομολόγος (1818-1883)

«Όσο πάλλει έστω και μία ρανίδα αίματος μέσα στην κοσμοδαμάστρα και απόλυτα ελεύθερη καρδιά της, η φιλοσοφία θα φωνάζει στους εχθρούς της τα λόγια του Επίκουρου: "ασεβής δεν είναι αυτός που δεν υιοθετεί τους θεούς των πολλών, αλλά εκείνος που προσάπτει στους θεούς τις δοξασίες των πολλών."...»

Francisco Goya (1746–1828), Atropos, or the Fates (1819-23), oil on plaster transferred to canvas, 123 x 266 cm, Museo Nacional del Prado, Madrid, Spain. Wikimedia Commons.

Η φιλοσοφία του Επίκουρου απορρίπτει όλες τις ιδεαλιστικές κατασκευές, τις κοσμογονίες και τους μύθους που έχουν σχέση με τη Μοίρα και το Πεπρωμένο, όπως ορίστηκαν από επιφανείς εκπροσώπους των ιδεαλιστών και συχνά είναι κοινές με πολλές δοξασίες που εισήχθησαν στον ελληνικό χώρο από την Ανατολή, τους αιώνες που ακολούθησαν την κατάρρευση του αρχαίου ελληνικού κόσμου της κλασικής εποχής. Ο Φιλόδημος, Επικούρειος του 1ου π.Χ. αιώνα, γράφει ανήσυχος για τις ιδέες και τα έθιμα που κουβαλούσαν οι Ασιάτες: «Κοιμούνται σε ναούς, θεοπαρμένοι θυσιάζουν σε πέτρες αντί σ’ αγάλματα, με τύμπανα και άγρια μουσική. Τους θεούς αυτούς τους έχουν γι’ αδέκαστους και αλύγιστους, τον Άδη άμαχο και αδάμαστο», και τους μεν (θεούς) νομίζειν ατρέπτους και απαραιτήτους, τον δ’ Άδην άμαχον και αδάμαστον κατά τινα των εθνών Ασίας. (Φιλόδημος, Περί Θεών Ι, 18,22, εκδ.Η. Diels). 

Gaston Bussière (1862–1928), The Dance of the Seven Veils (1925), further details not known. Wikimedia Commons.

Γράφει ο Θεοδωρίδης σχετικά:  «Η ελληνική παιδεία δέχτηκε βαρβαρική επιδρομή. Η ανατολική θρησκοληψία και θεοσοφική διάθεση, που κουβάλησαν σ’ αυτήν οι ξένοι, Σύροι, Αιγύπτιοι, Εβραίοι, διαμετρικά αντίθετες και ασυμβίβαστες με την ουσία του ελληνισμού, ήταν φυσικό να αγκιστρωθούν στον Πυθαγόρα και στον Πλάτωνα. Ο Ιουδαίος Φίλων, που έζησε στα χρόνια του Χριστού, υποστήριξε πως ο Πλάτων τη σοφία του την άντλησε από τα ιερά βιβλία των Εβραίων, ενώ εκείνα βαστούν από “θεϊκή” έμπνευση. Κανένα αιώνα αργότερα ο Νουμήνιος από την Απάμεια της Συρίας (γύρω στα 160 μ.Χ.) έλεγε πως ο Πλάτων είναι ο ίδιος ο Μωϋσής που μιλάει ελληνικά, “ ”. Ο αραβικός και ο δυτικοευρωπαϊκός Μεσαίωνας αγιοποίησαν τον Αριστοτέλη σαν φύλακα άγγελο της μωαμεθανικής και της καθολικής ορθοδοξίας.»

Jean-Léon Gérôme (1824-1904), Socrates seeking Alcibiades in the house of Aspasia (1861), oil on canvas, 63.8 x 97.2 cm, Private collection. Wikimedia Commons.

Ο Σωκράτης είχε ιδιαίτερη μεταχείριση, καθώς ή περίφημη ρήση του για τον επερχόμενο σωτήρα ερμηνεύτηκε ως προαναγγελία της άφιξης του Ιησού: «καθεύδοντες διατελοίτε αν, ει μη τινά άλλον ο θεός υμίν επιπέμψειεν κηδόμενος υμών», όλον τον καιρό θα εξακολουθείτε να κοιμάσθε, ώσπου να σας λυπηθεί ο θεός και σας στείλει άλλον κανέναν. Ο Πλάτων πέρασε για θεόπνευστος προφήτης με προαισθήματα για το σωτήριο κήρυγμα. [5] Το πλούσιο έργο του Επίκουρου, σημειώνει παρακάτω ο Θεοδωρίδης, παραμελήθηκε, χάθηκε και στην τύχη χρωστάμε τα λίγα πολύτιμα κομμάτια που σώθηκαν. Κρυμμένα αιώνες σα σπίθα στη στάχτη χρησίμευσαν προσάναμμα, όταν έφτασε το πλήρωμα άλλων καιρών. Η έρευνα και η κατανόηση αναστήλωσαν τη φωτεινή φυσιογνωμία του, την γνήσια ελληνική και οδηγημένοι από τη φεγγοβολία της αναστηλώνουμε κι εμείς την Αρχαιότητα όπως ήταν στην πραγματικότητα. 

Paul Thumann (1834–1908), The Three Fates (c 1880), oil on canvas, dimensions not known, location not known. Wikimedia Commons.

Η διδασκαλία για τη μοίρα και το πεπρωμένο έχει κεντρική θέση σε ολόκληρο το φιλοσοφικό ρεύμα του ιδεαλισμού. «Ουκ έστιν αλλάξαι ανθρώποις, ό,τι Μοίρα κακά κλωστήρος επείγει, δεν μπορούν οι άνθρωποι να ξεφύγουν απ’ ό,τι η μοίρα τούς γράφει, λέει ο Θεόκριτος, ενώ  σύμφωνα με τον Αρχίλοχο «όλα η τύχη και η μοίρα τα δίνει στους ανθρώπους», πάντα τύχη και μοίρα ανδρί δίδωσι. Κατά τον Λεύκιππο, «τα πάντα γίνονται κατ’ αναγκαιότητα, αυτήν την αναγκαιότητα ονομάζουμε ειμαρμένη», πάντα κατ’ ανάγκην, την δ’ αυτήν ειμαρμένην. Στη ίδια γραμμή βρίσκεται και ο ποιητής Όμηρος: «Σε τίποτα δεν ωφελούν τα κλαψουρίσματα. Οι Θεοί έκλωσαν έτσι το νήμα της ζωής των δυστυχισμένων ανθρώπων, που αυτοί ζούνε μέσα στα βάσανα, ενώ εκείνοι μένουν αμέριμνοι. Δύο δοχεία βρίσκονται κοντά στην πόρτα του Δία: το ένα γεμάτο από κακά δώρα και το άλλο γεμάτο από δώρα καλά. Αυτά ο κεραυνοβόλος Δίας τ’ ανακατώνει και δίνει σ’ άλλον κακά και σ’ άλλον καλά. Σ’ όποιον δώσει κακά δώρα, τον καθιστά πραγματικά δυστυχισμένο κι αληθινό βάρος της γης, πάνω στην οποία περιπλανιέται κι όπου περιφρονιέται κι από τους Θεούς κι από ανθρώπους». Οι άνθρωποι είναι σαν τα φύλλα των δέντρων: «Φύλλα τα μεν τα’ άνεμος χαμάδις χέει, άλλα δε θ’ ύλη τηλεθοώσα φύει», τα φύλλα άλλα ο αγέρας τα σκορπάει χάμω, κι άλλα βγάζουν τ αμάραντα δάση. [5]

Η αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων για το εφήμερο της ανθρώπινης φύσης

Anonymous, Revil Cista (325-250 CE), bronze casket, 36.5 x 24.5 x 9.5 cm, found in Palestrina, Lazio, Italy, now in The British Museum, London. Image by courtesy of and © Trustees of the British Museum. The original image has been turned into a negative to help distinguish the marks, which show Achilles sacrificing the Trojan prisoners before Patroclus’ pyre.

Όμηρος, Ζ 146-149: Ο ἄνθρωπος ὡσεί χόρτος

ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ	ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
«οἵη περ φύλλων γενεή, τοίη δέ καί ἀνδρῶν, φύλλα τά μέν τ’ ἄνεμος χαμάδις χέει, ἄλλα δέ  θ’ ὕλη τηλεθόωσα φύει, ἔαρος δ’ ἐπιγίγνεται ὥρη· ὥς ἀνδρῶν γενεή ἡ μέν φύει ἡ δ’ ἀπολήγει.»	Και των θνητών η γενεά των φύλλων ομοιάζει· των φύλλων άλλα ο άνεμος χαμαί σκορπά και άλλα φυτρώνουν, ως η άνοιξη τα δένδρ' αναχλωραίνει· και των θνητών μια γενεά φυτρώνει και άλλη παύει.
[Αρχαία Ελληνικά (μτφρ), Ομηρικά Έπη-Ιλιάδα, Β Γυμνασίου]

Μίμνερμος, ἡμεῖς δ', οἷά τε φύλλα (D2, 2W)

ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ	ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
H. Βουτιερίδης
[Ανθολόγιο Αρχαϊκής Λυρικής Ποίησης, Β Γενικού Λυκείου Θεωρητικής Κατεύθυνσης]

Πίνδαρος, Πυθιονίκαις 8.95-8.97: Ίσκιος ονείρου ο άνθρωπος

ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ	ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
ἐπάμεροι· τί δέ τις; τί δ᾽ οὔ τις; σκιᾶς ὄναρ ἄνθρωπος. ἀλλ᾽ ὅταν αἴγλα διόσδοτος ἔλθῃ, λαμπρὸν φέγγος ἔπεστιν ἀνδρῶν καὶ μείλιχος αἰών.	Εφήμεροι· τί είναι κανείς και τί δεν είναι; Ίσκιος ονείρου ο άνθρωπος. Μα σαν τον βρει αίγλη θεόσταλτη, φέγγος λαμπρό τον αγκαλιάζει, κι είναι γλυκύτατη η ζωή του ανθρώπου.
[πηγή: Ψηφίδες για την Ελληνική Γλώσσα] Η φιλοσοφία του Επίκουρου απορρίπτει όλες τις ιδεαλιστικές κατασκευές, τις κοσμογονίες και τους μύθους που έχουν σχέση με τη Μοίρα και το Πεπρωμένο, όπως ορίστηκαν από επιφανείς εκπροσώπους των ιδεαλιστών και συχνά είναι κοινές με πολλές δοξασίες που εισήχθησαν στον ελληνικό χώρο από την Ανατολή, τους αιώνες που ακολούθησαν την κατάρρευση του αρχαίου ελληνικού κόσμου της κλασικής εποχής.  Χάρτης της βίλας sto Herculanum. Σχεδιάστηκε τον XVIII αιώνα από τον Charles Weber. Ο επικούρειος φιλόσοφος Φιλόδημος γεννήθηκε το 110 π.χ. Κατάγονταν από τα Γάδαρα, πόλη που βρίσκεται στη περιοχή της σημερινής Παλαιστίνης. Σπούδασε στην Αθήνα επικούρεια φιλοσοφία όταν σχολάρχης του Κήπου ήταν ο Ζήνων ο Σιδώνειος και μετέπειτα εγκαταστάθηκε στη Ρώμη και ακολούθως στη Νεάπολη. Πέθανε το 40 π.χ. Στις 24 Αυγούστου του 80 μ.χ. συνέβη η ηφαιστειακή έκρηξη του Βεζούβιου. Εκτός από τη γνωστή πόλη Πομπηία, άλλη μια πόλη το Ηράκλειο (Herculaneum) καταπλακώθηκε από ηφαιστειακό υλικό ύψους 20 μέτρων. Τον 18ο αιώνα αρχαιολογικές έρευνες, έφεραν στο φως μια ρωμαϊκή βίλα που ανήκε στον Πίσωνα, πεθερό του Ιούλιου Καίσαρα. Εντός της βίλας ανακαλύφθηκε μια ολόκληρη βιβλιοθήκη που αποτελούνταν από παπυρικά κείμενα. Τα παπυρικά ρολά είχαν απανθρακωθεί και διατηρηθεί έτσι, από την ηφαιστειακή έκρηξη και τις συνθήκες που επικράτησαν μετά. Από την εποχή της ανακάλυψής τους έως και σήμερα γίνονται τιτάνιες προσπάθειες ανάγνωσή τους. Στο διάστημα αυτό έχουν έρθει στο φως εκατοντάδες αρχαία κείμενα για πρώτη φορά στην ιστορία. Τα περισσότερα εξ αυτών ανήκουν στην επικούρεια φιλοσοφία και στον επικούρειο φιλόσοφο Φιλόδημο που έζησε στο μέρος αυτό πριν από 160 χρόνια, γεγονός που σημαίνει την ύπαρξη επικούρειας εστίας κατά την εποχή της καταστροφής στην περιοχή του Ηράκλειου. Το παρακάτω απόσπασμα προέρχονται από τη Βίλα των Παπύρων όπως ονομάστηκε αυτή στην εποχή μας και είναι καρπός πολύμοχθων και πολυετών προσπαθειών ανθρώπων που τίμησαν και εξακολουθούν να τιμούν την πολιτιστική κληρονομιά των προγόνων μας: ΠΡΟΣ ΣΟΦΙΣΤΑΣ IV 10 ΤΕΤΡΑΦΑΡΜΑΚΟΣ, P.Herc. 1005, col 5 ΑΦΟΒΟΝ Ο ΘΕΟΣ ΑΝΥΠΟΠΤΟΝ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΑΓΑΘΟΝ ΜΕΝ ΕΥKTHTON ΤΟ ΔΕ ΔΕΙΝΟΝ ΕΥEΚKΑΡΤΕΡΗΤΟΝ   Ο θεός δεν προσκαλεί φόβο ο θάνατος είναι ανύποπτος και το αγαθό είναι εύκτητο το δε δεινό αντέχεται  Απόδοση: Τάκης Παναγιωτόπουλος Ο Φιλόδημος, Επικούρειος του 1ου π.Χ. αιώνα, γράφει ανήσυχος για τις ιδέες και τα έθιμα που κουβαλούσαν οι Ασιάτες: «Κοιμούνται σε ναούς, θεοπαρμένοι θυσιάζουν σε πέτρες αντί σ’ αγάλματα, με τύμπανα και άγρια μουσική. Τους θεούς αυτούς τους έχουν γι’ αδέκαστους και αλύγιστους, τον Άδη άμαχο και αδάμαστο», και τους μεν (θεούς) νομίζειν ατρέπτους και απαραιτήτους, τον δ’ Άδην άμαχον και αδάμαστον κατά τινα των εθνών Ασίας. (Φιλόδημος, Περί Θεών Ι, 18,22, εκδ.Η. Diels). Γράφει ο Θεοδωρίδης σχετικά:  «Η ελληνική παιδεία δέχτηκε βαρβαρική επιδρομή. Η ανατολική θρησκοληψία και θεοσοφική διάθεση, που κουβάλησαν σ’ αυτήν οι ξένοι, Σύροι, Αιγύπτιοι, Εβραίοι, διαμετρικά αντίθετες και ασυμβίβαστες με την ουσία του ελληνισμού, ήταν φυσικό να αγκιστρωθούν στον Πυθαγόρα και στον Πλάτωνα. (Philo "Judaeus") von Alexandreia/Philo(n) of Alexandria. Ο Ιουδαίος Φίλων, που έζησε στα χρόνια του Χριστού, υποστήριξε πως ο Πλάτων τη σοφία του την άντλησε από τα ιερά βιβλία των Εβραίων, ενώ εκείνα βαστούν από “θεϊκή” έμπνευση. Κανένα αιώνα αργότερα ο Νουμήνιος από την Απάμεια της Συρίας (γύρω στα 160 μ.Χ.) έλεγε πως ο Πλάτων είναι ο ίδιος ο Μωϋσής που μιλάει ελληνικά, “Μωϋσής αττικίζων”. Ο αραβικός και ο δυτικοευρωπαϊκός Μεσαίωνας αγιοποίησαν τον Αριστοτέλη σαν φύλακα άγγελο της μωαμεθανικής και της καθολικής ορθοδοξίας.» Marie Spartali Stillman (1844–1927), Love’s Messenger (1885), watercolour, tempera and gold paint on paper mounted on wood, 81.3 × 66 cm, Delaware Art Museum, Wilmington, DE. Wikimedia Commons. Ο Επίκουρος ξεκινάει από τις αισθήσεις οι οποίες αποκαλύπτουν τη μεγαλοπρέπεια και τη λαμπρότητα της ζωής. Αυτές είναι το κριτήριο της αλήθειας και τίποτα δεν υπάρχει έξω απ’ αυτές. Οι Επικούρειοι ελέγχουν και απορρίπτουν συστηματικά οτιδήποτε προκαλεί φόβο στην ψυχή του ανθρώπου και κυρίως τον κυρίαρχο τρόμο του θανάτου (κενόν φόβον) και της αιώνιας τιμωρίας. Οι θεοί, ως τέλεια όντα, δεν ενδιαφέρονται για τη ζωή των βροτών ούτε για το θάνατό τους. Η θεία πρόνοια απορρίπτεται έτσι μαζί με τη θεία τιμωρία. Ο κόσμος  είναι αΐδιος (αιώνιος), δεν τον έφτιαξε κανένας από μηχανής θεός ή άνθρωπος, αλλ’ ην αιεί και έστιν και έσται: «Εκείνος (ο Επίκουρος) μας έχει διδάξει ότι ο κόσμος υπήρξε δημιούργημα της φύσης και ότι δεν χρειάστηκε να τον οικοδομήσει κανένας πλάστης, και ότι η διαδικασία της δημιουργίας, που σύμφωνα μ’ εσάς δεν είναι δυνατό να υπάρξει χωρίς θεία επιδεξιότητα, είναι τόσο εύκολη, που η φύση θα δημιουργήσει, δημιουργεί και έχει δημιουργήσει αναρίθμητους κόσμους. Εσείς, αντίθετα, δεν μπορείτε να δείτε πώς τα κατορθώνει όλα αυτά η φύση χωρίς τη βοήθεια κάποιας διάνοιας, κι έτσι, σαν τους τραγικούς ποιητές που δεν μπορούν να φέρουν την πλοκή του δράματος σε μια κατάληξη, καταφύγατε σ’ έναν από μηχανής θεό, που την παρέμβασή του δεν θα την είχατε ανάγκη, αν αναλογιζόσασταν την δίχως όρια έκταση του διαστήματος που απλώνεται προς κάθε κατεύθυνση στό άπειρο όπου, ταξιδεύοντας ο νους, δεν βρίσκει άκρη να σταθεί. (4) Eucharides Painter (fl 485 BCE), Ganymede pouring Zeus a libation (c 490-480 BCE), Attic red figure calyx krater, The Metropolitan Museum of Art, New York, NY. Image by David Liam Moran, via Wikimedia Commons. Οι μαθητές του Κήπου αρνούνται κάθε θεία παρέμβαση στη δημιουργία του κόσμου και κάθε τελολογική ερμηνεία: «Λοιπόν, μέσα σ’ ετούτο το αχανές μήκος και πλάτος και ύψος,  υπάρχει χώρος για την άπειρη ποσότητα ατόμων που -παρ’ ότι τα χωρίζει το κενό- συνδέονται μεταξύ τους και σχηματίζουν τις ενώσεις από τις οποίες αποτελούνται οι μορφές όλων των πραγμάτων που εσείς νομίζετε πως δεν μπορούν να δημιουργηθούν παρά μόνο με τη βοήθεια φυσερών και αμονιών, και μας φορέσατε σαμάρι έναν Αιώνιο Αφέντη που πρέπει μέρα νύχτα να τον φοβόμαστε· γιατί ποιος δεν θα φοβόταν έναν θεό που ανακατεύεται παντού, που προβλέπει, προνοεί και παρατηρεί τα πάντα, και κρίνει πως τον αφορά το κάθε τι; Συνέπεια της θεολογίας αυτής, πριν απ’ όλα υπήρξε το δόγμα σας της Αναγκαιότητας ή της Ειμαρμένης·  η θεωρία σας ότι κάθε συμβάν είναι αποτέλεσμα μιας αιώνιας αλήθειας και ότι αποτελεί μέρος μιας αδιάσπαστης αλυσίδας αιτιοτήτων. Όμως τι αξία μπορεί να έχει μια φιλοσοφία που νομίζει ότι το κάθε τι συμβαίνει γιατί έτσι είναι γραμμένο από τη μοίρα; Αυτά τα πιστεύουν οι γριές, και μάλιστα οι αμόρφωτες γριές! Δεύτερη συνέπεια είναι οι ιδέες σας περί θείας έμπνευσης και μαντικής, που αν τις παίρναμε στα σοβαρά, θα γινόμασταν τόσο προληπτικοί που θα καταλήγαμε στους προφήτες, τους οιωνοσκόπους, στους αγύρτες, τους οραματιστές και τους ονειροκρίτες. Όμως ο Επίκουρος μάς λύτρωσε από την αιχμαλωσία και μας απελευθέρωσε από αυτές τις δεισιδαιμονίες• δεν έχουμε λοιπόν να φοβηθούμε τίποτα από τις υπάρξεις εκείνες που, όπως ξέρουμε, δεν προκαλούν ενοχλήσεις ούτε στον εαυτό τους ούτε και σε κανέναν άλλο• και ταυτόχρονα, λατρεύουμε με σεβασμό και ευλάβεια το υπέρτατο μεγαλείο της φύσης τους.» ''...Πράγματι στη θεραπευτική μου δουλειά θεωρώ πνευματικούς μου προγόνους όχι τόσο τους μεγάλους ψυχιάτρους και ψυχολόγους του τέλους του δεκάτου ενάτου και των αρχών του εικοστού αιώνα - τον Pinel, τον Freud, τον Jung, τον Pavlov, τον Rorschach και τον Skinner - όσο τους κλασικούς Έλληνες φιλοσόφους, και ιδίως τον Επίκουρο. Όσο περισσότερα μαθαίνω γι' αυτόν τον εξαιρετικό Αθηναίο στοχαστή, τόσο πιο έντονα αναγνωρίζω τον Επίκουρο ως τον πρώτο-υπαρξιακό ψυχοθεραπευτή, και τις δικές του ιδέες θα χρησιμοποιήσω σε ολόκληρο το βιβλίο...'' (“Στον Κήπο του Επίκουρου”, εκδόσεις Άγρα 2008). (Irvin David Yalom, Ίρβιν Γιάλομ) Ψυχοθεραπευτής, συγγραφέας και καθηγητής Ψυχιατρικής (1931). Θα έφτιαχναν ποτέ οι θεοί έναν κόσμο με τόση δυστυχία, θλίψη και οδύνη; Κι αν το τέλος, με τη μορφή της απώλειας, είναι καθημερινό φαινόμενο, μήπως ολόκληρη η φιλοσοφία δεν είναι παρά ένα ευφυές σχόλιο στο αμετάκλητο γεγονός του θανάτου; Κι αν ήθελαν οι θεοί να φτιάξουν τον κόσμο, γιατί δεν τον έφτιαξαν τέλειο; Ή λοιπόν ήθελαν αλλά δεν μπορούσαν να εκτοπίσουν το κακό από την ανθρωπότητα, ή μπορούσαν αλλά δεν ήθελαν, ή ούτε ήθελαν ούτε μπορούσαν ή και ήθελαν και μπορούσαν να το κάνουν. Κατά τον Επίκουρο, οι τρεις πρώτες περιπτώσεις είναι αδιανόητες για τους Θεούς, αφού είναι αντίθετες στη θεϊκή φύση τους. Αν λοιπόν ήθελαν και μπορούσαν, γιατί δεν έφτιαξαν τον κήπο του Παράδεισου αλλά μια κοιλάδα των δακρύων για εκατομμύρια θνητούς; Michelangelo Merisi da Caravaggio (1571-1610), Salome with the Head of St. John the Baptist (c 1607), oil on canvas, 114 x 137 cm, Palacio Real de Madrid (Palacio de Oriente), Madrid. Wikimedia Commons. Οι παραστάσεις των ανθρώπων για τους θεούς προέρχονται από αμάθεια, φόβο και δεισιδαιμονία· άθεος και ασεβής είναι για τον Επίκουρο όποιος αποδίδει εγκληματικές προθέσεις στους θεούς, οι οποίοι υπάρχουν άφθαρτοι και αδιάφοροι για τις ατέλειες του κόσμου και τις περιπέτειες του πολιτισμού.  Είναι πάντως προτιμότερο οι άνθρωποι να πιστεύουν τον μύθο για τους θεούς, παρά να υποδουλώνονται στο πεπρωμένο, όπως λένε οι φυσικοί φιλόσοφοι, γιατί ο μύθος αφήνει τουλάχιστον την ελπίδα να μαλακώσουμε την θέληση και την οργή τους με τιμές, ενώ η αναγκαιότητα είναι νόμος αμείλικτος και με τίποτα δεν μπορεί να αλλάξει. Ως βάση λοιπόν της θρησκείας μπαίνει το ζήτημα του φόβου.  Θυσία Ιφιγένειας. Ερυθρόμορφος κιονωτός κρατήρας καλλιτέχνη κοντά στο Ζωγράφο της Ιλίου Πέρσεως, περίπου 370-350 π.Χ. Ο Αγαμέμνονας (ή ο Κάλχας) ετοιμάζεται να θυσιάσει την Ιφιγένεια. Έχει εμφανιστεί ήδη το ελάφι που θα πάρει τη θέση της. Σε υψηλότερο επίπεδο παρακολουθούν τη σκηνή ο Απόλλων (αριστερά) και η Άρτεμη (δεξιά). Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1865,0103.21/F 159 © The Trustees of the British Museum Η Ιφιγένεια θυσιάστηκε από τον ίδιο της τον πατέρα για να φυσήξει ούριος άνεμος στα ελληνικά πλοία. Θα ήθελαν ποτέ οι θεοί κάτι τέτοιο ή μήπως όλα αυτά είναι έργα των ανθρώπων; Οι θεοί του Επίκουρου έχουν αιθέρια φύση, είναι μακάριοι και αθάνατοι, φτιαγμένοι από ψιλά άτομα, μιλούν Ελληνικά, έχουν φύλο και εμφανίζονται με τη μορφή του ανθρώπινου σώματος, το οποίο είναι ωραιότερο από κάθε άλλο. Στην επιστολή προς Μενοικέα διαβάζουμε: ΘΕΟΙ ΜΕΝ ΓΑΡ ΕΙΣΙΝ. ΕΝΑΡΓΗΣ ΓΑΡ ΑΥΤΩΝ ΕΣΤΙΝ Η ΓΝΩΣΙΣ, (οι θεοί βέβαια υπάρχουν διότι η γνώση που έχουμε γι´αυτούς είναι εναργής και ολοφάνερη). Στη διαθήκη που παραθέτει  ολόκληρη ο Διογένης Λαέρτιος φαίνονται η ευσέβεια του Επίκουρου προς τους θεούς.[1] ''Θα αναρωτιέστε, ίσως, γιατί διαλέγω τόσα εκλεκτά αποφθέγματα από τον Επίκουρο και όχι από την Σχολή μας. Μπορώ να ρωτήσω κι εγώ με τη σειρά μου, γιατί ονομάζετε τα αποφθέγματα αυτά επικούρεια. Ανήκουν σε όλον τον κόσμο. Ο Επίκουρος είναι πολύ μεγάλος για να περιοριστεί μόνο μέσα στη δική του ομάδα των επικούρειων. Πρέπει να του αναγνωρίσουμε αυτό που είναι: μία παγκόσμια προσωπικότητα.'' Lucius Annaeus Seneca, Λούκιος Αννιαίος Σενέκας) Ρωμαίος στωικός φιλόσοφος (4 πΧ-65 μΧ) Ο Ρωμαίος φιλόσοφος Σενέκας έχει τις αντιρρήσεις του: «Ο Θεός, αφού ζει απομονωμένος  ανάμεσα στο δικό μας και κάποιον άλλο κόσμο, τίποτα δεν μπορεί να πράττει, παρά να αποφεύγει κάθε φορά τους κόσμους που καταστρέφονται γύρω του, χωρίς να δίνει προσοχή στις ικεσίες και να φροντίζει για μας. Τέτοιον Θεό λατρεύεις εσύ, Επίκουρε, όπως μου φαίνεται, και μάλιστα με ευγνώμονα καρδιά. Αν ουδεμία υποχρέωση έχεις να λατρεύεις τον Θεό, αφού οφείλεις τα πάντα στα άτομα και τα στοιχεία για τα οποία μιλάς, τότε γιατί τον λατρεύεις;» Βάλσαμο της ψυχής Ο Νίτσε επισημαίνει την παρηγορητική δύναμη της φιλοσοφίας του δασκάλου:  «Ο Επίκουρος, αυτός που καθησύχασε τις ψυχές της αρχαιότητας, είχε την αντίληψη που σήμερα συναντούμε σπάνια, ότι δηλαδή για να γαληνέψει η ψυχή του ανθρώπου δεν είναι αναγκαίο να λύσουμε τα ύψιστα θεωρητικά προβλήματα. Έτσι, αντί να προβαίνει σε άκαρπες συζητήσεις, τού ήταν αρκετό να λέει σ’ εκείνον που βασανιζόταν από το φόβο ότι και σε περίπτωση που υπάρχουνε θεοί, δεν αναμειγνύονται στις υποθέσεις του κόσμου. Η άποψη αυτή είναι ευνοϊκότερη και ασφαλέστερη. Δίνονται εκ των προτέρων κάποια προοδευτικά βήματα στον ακροατή, ο οποίος έτσι γίνεται πιο πρόθυμος να ακούει και να αποδέχεται. Αλλά αν επιχειρήσει να αποδείξει το αντίθετο -ότι δηλαδή οι θεοί μεριμνούν για τις ανθρώπινες υποθέσεις-, σε ποιους λαβύρινθους και δάση σπαρμένα με αγκάθια δεν πέφτει από μόνος του, ο δυστυχής, χωρίς να χρειάζεται την πονηριά του συνομιλητή του, ο οποίος οφείλει τότε να έχει αρκετή φιλανθρωπία και λεπτότητα, ώστε να κρύψει τον οίκτο του. Στο τέλος, καταλαμβάνεται από ισχυρότατη αηδία για κάθε επιχείρημα που διατυπώνεται με λόγια. Καταλαμβάνεται από αηδία για τους ίδιους τους ισχυρισμούς του και αποχωρεί με τη διάθεση που θα είχε κι ένας γνήσιος αθεϊστής: Τι με ενδιαφέρουν οι θεοί; Ας πάνε στο διάβολο!» [6] Και στη συνέχεια: «Σε άλλες περιπτώσεις, όσες φορές ταλαιπωρούσε το μυαλό του συνομιλητή του μια υπόθεση κατά το ήμισι φυσική και ηθική κατά το άλλο μισό, ο Επίκουρος δεν την ανασκεύαζε, αλλά ομολογούσε ότι ενδεχομένως μπορούσε να είναι ορθή, ίσως όμως να υπάρχει κι άλλη υπόθεση, η οποία ερμηνεύει αυτό το φαινόμενο. Το πλήθος των υποθέσεων αρκεί για να σκορπίσει απ’ την ψυχή μας τα σύννεφα που γεννιούνται από τη μία και μόνη λεπτολόγο ανάλυση, η οποία επειδή είναι η μόνη ορατή, υπερτιμάται εκατό φορές περισσότερο· αυτό ακριβώς συμβαίνει για παράδειγμα όταν εξετάζουμε την προέλευση των τύψεων της συνείδησης και τις αντιλήψεις που έχουμε γι’ αυτές. Όποιος λοιπόν επιθυμεί να χύσει βάλσαμο παρηγοριάς στους δυστυχείς, τους κακοποιούς, τους υποχονδριακούς ή αυτούς που πεθαίνουν, ας ανακαλεί στη μνήμη τους τις δυο καθησυχαστικές αποστροφές του Επίκουρου που ισχύουν σε πλείστες περιπτώσεις: α) Είναι νόμος. Έτσι έχει το πράγμα. Λοιπόν δεν ενδιαφερόμαστε. β) Το πράγμα είναι δυνατόν να είναι έτσι. Μπορεί όμως να είναι κι αλλιώς.» [5 Η μεσημβρία του αρχαίου κόσμου Jean-Jacques-François Le Barbier (1738–1826), A Spartan Woman Giving a Shield to Her Son (date not known), oil, further details not known. Wikimedia Commons. Για τον Γερμανό φιλόσοφο, η διδασκαλία του Επίκουρου είναι το μεσημέρι της αρχαιότητας: «Είμαι ευτυχής, διότι συναισθάνομαι το χαρακτήρα του Επίκουρου με τρόπο διαφορετικό από κάθε άλλον και, παρά τα όσα ακούω και διαβάζω γι’ αυτόν, είμαι ικανός να δοκιμάσω την αίσθηση της μεσημβρίας του αρχαίου κόσμου. Βλέπω τη ματιά του στραμμένη προς μια μακρά, απλωμένη, υπόλευκη θάλασσα, προς παράκτιους βράχους που πάνω τους ξαπλώνει ο ήλιος, ενώ μικρά ζώα παίζουν ήσυχα και με ασφάλεια μέσα στις λάμψεις του, όπως ήσυχο και ασφαλές είναι το φως της μέρας και το βλέμμα του δασκάλου. Τέτοια ευδαιμονία μπορεί να αισθανθεί μόνον όποιος υποφέρει εις το διηνεκές. Είναι ευδαιμονία για τα μάτια, μπροστά στα οποία η θάλασσα της ύπαρξης γαληνεύει, κι αυτά δεν μπορούν να ικανοποιηθούν πλέον βλέποντας την επιφάνεια και την πολύχρωμη, τρυφερή και φρικιαστική επιδερμίδα της. Ουδέποτε άλλοτε υπήρξε τέτοια μετριοφροσύνη της ηδονής.» [5] Πλάνη δεινή! «Ο Επίκουρος δεν ακούστηκε στον καιρό του, αλλά ούτε και οι υστερινοί τον άκουσαν. Κατάκτησε χώρες μεγάλες όσο και οι χώρες του Αριστοτέλη και του Αλέξανδρου, και μας έφτασαν μόνο μισόλογα γι’ αυτόν. Κανείς δεν έγραψε την ιστορία του. Εξαίρεση έξοχη ξεχωρίζει ξεχασμένος ο εξαίσιος Λουκρήτιος.»...Philosophical Consideration of Death -  Dimitris Liantinis (PhD) Στους ισχυρισμούς των Κυρηναϊκών ότι οι σωματικοί πόνοι είναι σφοδρότεροι και δριμύτεροι από τους ψυχικούς, ο Επίκουρος απαντά: «Πλάνη δεινή!  Το σώμα πάσχει μόνο από τα παρόντα κακά ενώ η ψυχή υποφέρει από τις συμφορές του παρόντος, του παρελθόντος και του μέλλοντος.» Εξάλλου, οι αισθησιακές ηδονές και οι σαρκικές απολαύσεις ποτέ δεν μπορούν να ικανοποιηθούν πλήρως σε μια τόσο σύντομη ζωή. Μόνο η νόηση μπορεί να μας εξασφαλίσει αρμονικό και τέλειο βίο, γιατί δεν έχει ανάγκη την απεριόριστη διάρκεια του χρόνου. Στις ωραίες επιστολές του προς τον Λουκρήτιο, ο Σενέκας λέει: «Οποιοσδήποτε καταφεύγει στον Επίκουρο για να βρει επικάλυψη για τις ακόλαστες διαθέσεις του απογοητεύεται ευθύς εξαρχής. Εισέλθετε στον κήπο μου και διαβάστε το επίγραμμά μου: Ξένε, η διαμονή εδώ είναι ευχάριστη. Ως ύψιστο αγαθό θεωρούμε την ηδονή. Ο φύλακας αυτού του χώρου (ενδιαιτήματος) είναι πρόθυμος και αξιέραστος. Θα σε φιλέψει κρίθινο άρτο, θα σου προσφέρει άφθονο νερό και θα σου απευθύνει την ερώτηση: είσαι ευχαριστημένος από την υποδοχή που σου έκαμα; Όχι! Ο κήπος αυτός δεν ερεθίζει την όρεξη, τουναντίον καταστέλλει την πείνα. Δεν αυξάνει τη δίψα με την πόση, αλλά τη σβήνει με φυσικά μέσα, τα οποία, εκτός των άλλων, έχουν το πλεονέκτημα να είναι πολύ φθηνά. Στην απόλαυση αυτή γέρασα κι εγώ.» [3]

Ποια είναι η καλύτερη ζωή που μπορούμε να ζήσουμε; Πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε κάθε εμπόδιο που μας βάζει η ζωή κι εντούτοις να συνεχίσουμε να ευημερούμε; Η αρχαία ελληνορωμαϊκή φιλοσοφία του Στωικισμού εξηγεί ότι ενώ μπορεί να μην έχουμε πάντα τον έλεγχο των γεγονότων που μας επηρεάζουν, έχουμε έλεγχο πάνω στον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουμε τα πράγματα. Ο Μάσιμο Πιλιούτσι περιγράφει την φιλοσοφία του Στωικισμού.

Ενώ οι Στωικοί θεωρούν ύψιστο αγαθό την Αρετή, ο Επίκουρος την εκλαμβάνει αποκλειστικά ως ένα μέσο που βοηθάει τους ανθρώπους να αποκτήσουν την ύψιστη ευδαιμονία, δηλαδή την ηδονή. Αν οι ωραίες και θαυμάσιες αρετές δεν μπορούν να μας οδηγήσουν σε καμιά ευχαρίστηση, κανένας δε θα τις λογαριάσει ως ελκυστικές και άξιες επαίνου. Η τέχνη του γιατρού εκτιμάται για τα ευεργετικά  αποτελέσματα της και η τέχνη του ναυκλήρου δεν επαινείται καθ’ αυτήν αλλά επειδή είναι χρήσιμη στη ναυσιπλοΐα· έτσι και η φιλοσοφία εκείνη, την οποία πρέπει να θεωρήσουμε ως τέχνη του ζην, δεν έχει καμιά αξία αν δεν προσφέρει κάποιο θετικό και ευεργετικό αποτέλεσμα. Ποθούμε το Αγαθό όχι επειδή έχει αξία από μόνο του, όπως έλεγε ο Σωκράτης, αλλά γιατί είναι παράγοντας που οδηγεί στην ευτυχία. Για τον ίδιο λόγο επιδιώκονται και οι άλλες τέσσερις θεμελιώδεις αρετές της αρχαιότητας, η εγκράτεια, η ανδρεία, η δράση και η δικαιοσύνη. Η εγκράτεια θέτει τη δράση υπό τον έλεγχο της νόησης και μας βοηθάει να απολαμβάνουμε με μέτρο τις ηδονές, ώστε να μην προκαλούν οδύνη. Είμαστε ανδρείοι για να μπορούμε να ζούμε χωρίς αγωνίες και φόβους, πράττοντας δίκαια, γιατί η ατιμία βασανίζει την ψυχή και μόνο με την απλή παρουσία της (Ο δίκαιος αταρακτότατος, ὁ δ’ αδικος πλείστης ταραχής γέμων). Ωστόσο, δεν μπορεί οποιοσδήποτε να εξυψωθεί στην ύψιστη βαθμίδα της σοφίας. Χρειάζεται ευφυΐα και άσκηση, αλλά αυτός που κατορθώσει άπαξ να ανέλθει μέχρι εκεί, κατέχει πλέον τη σοφία ως άφθαρτη ιδιότητα και μαζί μ’ αυτή την ευδαιμονία και την ατάραχη ζωή. Ο σοφός δεν εκλιπαρεί αξιώματα και τιμές, ούτε ενδιαφέρεται πολύ για τη γνώμη που έχουν οι άλλοι γι’ αυτόν· του αρκεί να μην τον περιφρονούν, επειδή σε τέτοια περίπτωση θα κινδύνευε η ασφάλεια και η ηρεμία του. Ο σοφός αντιμετωπίζει με ήρεμη σκέψη (νήφωνα λογισμό) κάθε κατηγορία και μομφή εναντίον του. Αν και το αίσθημα της αδικίας του προκαλεί δυσαρέσκεια, τα συναισθήματά του δεν εκφυλίζονται σε αγανάκτηση και οργή, η οποία θα έβλαπτε την αοχλησίαν του σώματος.  Στην Επίκουρου Προσφώνησι σώζεται ένα απόσπασμα που ανήκει στον Μητρόδωρο: «Να θυμάσαι ότι αν και είσαι θνητός σύμφωνα με τη φύση και έχεις λάβει μια περιορισμένη διάρκεια ζωής, ανέβηκες με τους διαλογισμούς περί της φύσης τόσο στην απειρία της όσο και στην αιωνιότητά της και είδες καθαρά τα τωρινά, τα μελλούμενα και τα παρελθόντα.» [1] Ο Έλληνας άνθρωπος της δημοκρατικής εποχής, απαλλαγμένος από τις μεταφυσικές μυστικιστικές θολούρες, περιγελά το Πεπρωμένο και δεν το δέχεται ως απόλυτο κυρίαρχο των πάντων:  από τα πράγματα κάποια γίνονται από ανάγκη κάποια άλλα από τύχη και κάποια άλλα τέλος από τη δική μας βούληση.  Η τύχη είναι απλώς μια ευκαιρία: «Την τύχη όμως ούτε θεό την θεωρεί, όπως πιστεύουν οι πολλοί άνθρωποι, – αφού τίποτα δεν γίνεται από τον θεό χωρίς τάξη – , ούτε πάλι την θεωρεί ως αβέβαιη αιτία, δεν πιστεύει ότι από την τύχη δίνεται το καλό ή το κακό στους ανθρώπους για μια ευτυχισμένη ζωή, αλλά όμως παρέχει την ευκαιρία και την αρχή για μεγάλα καλά ή μεγάλα δεινά.»  [2]

Το κορμί, η ομορφιά, το φαγητό, η ηδονή, η γυναίκα, όλα τα απαγορευμένα, μέσα από τη σκόπιμα ασκητική θεωρία του ιδεαλισμού, αποδίδονται ξανά στον άνθρωπο με τη διδασκαλία αλλά και τον τρόπο ζωής του Επίκουρου. Ο τόσο γήινος αυτός Μέγας, κατάφερε να ζει και κυρίως να αισθάνεται σα θεός γιατί κατέκτησε την ψυχική γαλήνη την οποία θεωρούσε ύψιστο αγαθό.»... (Αντιγνώση, τα Δεκανίκια του Καπιταλισμού) Λιλή Ζωγράφου, Ελληνίδα δημοσιογράφος και συγγραφέας (1922-1998).

Τα προηγούμενα δεν σημαίνουν ότι ο θνητός που κατέχει τέτοια σοφία είναι απαλλαγμένος από τα ανθρώπινα πάθη, ούτε ζει αλώβητος, αμέτοχος στα παιχνίδια της εξουσίας και τις αναμετρήσεις που μαίνονται σε όλο το φάσμα της κοινωνικής σχέσης. Λόγω αυτής της πραγματικότητας δημιουργήθηκαν άλλωστε πλήθος οργανωμένες φιλοσοφικές Σχολές σε πολλές πόλεις του αρχαίου κόσμου. Οι αλληλέγγυες κοινότητες των Επικούρειων συμμετείχαν στις ιδεολογικές διαμάχες της εποχής τους, είχαν δηλαδή εν τέλει πολιτική λειτουργία, ανεξαρτήτως από τις προθέσεις και τις επιδιώξεις των ιδρυτών τους. Οι ιδέες των Επικουρισμού θα επιβιώσουν στη συναρπαστική ιστορία της φιλοσοφικής σκέψης, θα ενταχθούν σε μεταγενέστερες κοσμοαντιλήψεις και θα ανακαλυφθούν ξανά την περίοδο των αστικών επαναστάσεων στην Ευρώπη. Ο Επίκουρος υπήρξε το σκάνδαλο της αρχαιότητας και ταυτόχρονα ο πρώτος που ανέδειξε μέσα σε ένα ολοκληρωμένο φιλοσοφικό σύστημα την αξία της προσωπικότητας και της φιλίας, την πίστη στο λογικό, την ανεξάρτητη διανόηση, την ικανότητα του ανθρώπου να εξουσιάσει τη Φύση και να δαμάσει τη Μοίρα του. Ανάμεσα σε άλλα, η επικούρεια φιλοσοφία καταδεικνύει πόσο μάταιες και γελοίες είναι οι προσπάθειες των ανθρώπων να αποκτήσουν όλο και περισσότερα υλικά αγαθά, θυσιάζοντας πολλές φορές πράγματα πολύ πιο σημαντικά για τη ζωή τους, χωρίς καν να το συνειδητοποιούν. Στο σπουδαίο και ανεπανάληπτο συμπόσιο της ζωής αξίζει λοιπόν να πάρουμε μέρος χαρούμενοι, δηλαδή γενναίοι και ατρόμητοι μπροστά στον θάνατο: «Το φρικωδέστερον ουν των κακών, ο θάνατος, ουδέν προς ημάς επειδήπερ όταν μεν ημείς ώμεν, ο θάνατος ου πάρεστιν, όταν δε ο θάνατος παρή, τοθ’ ημείς ουκ εσμέν», το φριχτότατο λοιπόν κακό, ο θάνατος, δεν πρέπει να μας σκοτίζει, γιατί όσο εμείς υπάρχουμε, ο θάνατος δεν υπάρχει, κι άμα έρθει ο θάνατος, εμείς δεν υπάρχουμε. Η φύση μας προσφέρει γενναιόδωρα και χωρίς πολλούς κόπους όσα χρειαζόμαστε για να ζήσουμε ευτυχισμένοι. Ο γλυκός καρπός της επικούρειας αυτάρκειας είναι η ελευθερία.

Του Δημητρίου Τζήκα

 Ενδεικτική βιβλιογραφία και πηγές

[1] Χαράλαμπος Θεοδωρίδης, «Επίκουρος. Η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου», εκδ. Εστία

[2] Χάρη Λύτα, «Λάθε βιώσας» Η επικούρεια τέχνη του ευ ζην. Εκδόσεις «Κέδρος», 2004

[3] Hutchinson, Επίκουρος, κείμενα-πηγές της Επικούρειας φιλοσοφίας του ευ ζην, επιμ. Γ. Αβραμίδης, θύραθεν εκδόσεις. Στο διάλογό του De Natura Deorum, ο  Κικέρων καταγράφει τη φιλική συζήτηση μιας παρέας διανοούμενων περί θεών, οι οποίοι ανήκουν σε διάφορες φιλοσοφικές σχολές. Ο επικούρειος της ομήγυρης παίρνει το λόγο προς το τέλος της ομιλίας.

[4] http://en.wikipedia.org/wiki/Epicurus

[5] Ερρίκος Σμιθ, Επίκουρου, Φιλοσοφία της ηδονής, μετάφραση Ανδρέας Γ. Δαλέζιος, εκδ. Τέχνη, Αθήνα, 1926. Τα μεταφρασμένα αποσπάσματα του Νίτσε αποδίδονται εδώ στη νέα ελληνική γλώσσα.

 [6] https://eranistis.net/wordpress/2013/10/06

 [7] http://photodentro.edu.gr/photodentro/anthropos_efimeros_pidx0036838/

 [8] https://antikleidi.com/2018/02/04/herculaneum_filodimos/

 

 

 

 

 

Έριχ Φριντ, «Στα όρια της απόγνωσης». Erich Fried, “Grenze der Verzweiflung”

Benjamin West (1738–1820), The Cave of Despair (1772), oil on canvas, 61 x 76.2 cm, Yale Center for British Art, New Haven, CT. Wikimedia Commons.

Τόσο σ’ αγαπάω

που πια δεν ξέρω

αν τόσο σ’ αγαπώ

ή αν φοβάμαι

 

αν φοβάμαι ν’ αντικρίσω

δίχως εσένα

τι απ’ τη ζωή μου

θα έμενε ακόμη στη ζωή

 

Προς τι το λούσιμο

προς τι η θέληση γι’ ανάρρωση

προς τι η περιέργεια

προς τι η συγγραφή

 

προς τι η χείρα βοηθείας

προς τι το ξεχώρισμα της αληθείας

από το σωρό τα ψέματα και τη φρίκη

δίχως εσένα

 

Ίσως ακριβώς γιατί υπάρχεις

και γιατί ακόμη άνθρωποι

θα υπάρχουν σαν εσένα

ακόμη και χωρίς εμένα

Arnold Böcklin (1827–1901), Orlando Furioso (1901), oil and tempera on wood, 103 x 150 cm, Museum der bildenden Künste, Leipzig, Germany. Image by sailko, via Wikimedia Commons.

«Ο ερωτικός Έριχ Φρηντ». Εισαγωγή – επιλογή – μετάφραση: Ελένη Σταγκουράκη.

“Grenze der Verzweiflung”

Joseph Mallord William Turner (1775–1851), The Cave of Despair (c 1835), oil on mahogany, 50.8 x 81.3 cm, The Tate Gallery (accepted by the nation as part of the Turner Bequest 1856), London. © The Tate Gallery and Photographic Rights © Tate (2016), CC-BY-NC-ND 3.0 (Unported), https://www.tate.org.uk/art/artworks/turner-the-cave-of-despair-n05522

Ich habe Dich so lieb

daß ich nicht mehr weiß

ob ich Dich so lieb habe

oder ob ich mich fürchte

 

ob ich mich fürchte zu sehen

was ohne Dich

von meinem Leben

noch am Leben bliebe

 

Wozu mich noch waschen

wozu noch gesund werden wollen

wozu noch neugierig sein

wozu noch schreiben

 

wozu noch helfen wollen

wozu aus den Strähnen von Lügen

und Greueln noch Wahrheit ausstrählen

ohne Dich

 

Vielleicht doch weil es Dich gibt

und weil es noch Menschen

wie Du geben wird

und das auch ohne mich

Lovis Corinth (1858–1925), Flowers and Daughter Wilhelmine (1920), oil on canvas, 111 × 150 cm, Kunstmuseum Basel, Basel, Switzerland. Wikimedia Commons.

Erich Fried, “Liebesgedichte”. Wagenbach, Berlin, 1979.

Το μακρύ ταξίδι από τη Μεγάλη Έκρηξη στο ανθρώπινο σώμα. We are all made of stars: The long trip from the big bang to the human body

Πώς βρήκαν τα κύτταρα, τα στοιχεία, τα άτομα και τα υποατομικά σωματίδια τον δρόμο τους προς τον εγκέφαλο, τα οστά και το σώμα μας; We are ever-changing and replacing old parts with new ones: our water, proteins and even cells. FaisaAdobe Stock

Στα πρώτα, βίαια χρόνια της, η Γη ήταν ένα τοπίο κόλασης που πέταξε από τα σπλάχνα της το φεγγάρι, έπειτα από μια πύρινη σύγκρουση με έναν άλλο πρωτοπλανήτη, υποπτεύονται τώρα οι επιστήμονες, σύμφωνα με ρεπορτάζ του CNN. Αργότερα, μετατράπηκε από μια υδάτινη έκταση σε μια γιγάντια χιονόμπαλα που σχεδόν έσβησε όλη την υπάρχουσα ζωή.

A mosaic of images taken by the Hubble Space Telescope showing remnants of a massive star supernova that exploded about 8,000 years ago © NASA/ESA/HHT

Στη συνέχεια, υπερ-τυφώνες με κύματα έως και 90 μέτρα χτύπησαν τον πρόσφατα αποψυγμένο ωκεανό. Αυτό όμως δεν είναι τίποτα σε σύγκριση με την ουράνια αναταραχή και τις εκρήξεις στα 9 δισεκατομμύρια χρόνια πριν από τη γέννηση του πλανήτη μας.

Dan Levitt's book, "What's Gotten Into You," reconstructs the journey of our atoms across billions of years.

Το επερχόμενο βιβλίο του Νταν Λέβιτ, «What’s Gotten Into You: The Story of Your Body’s Atoms, From the Big Bang Through Last Night’s Dinner», προκαλεί μια σειρά εντυπωσιακών και συχνά ισχυρών εικόνων στην ανίχνευση του τρόπου με τον οποίο τα κύτταρα, τα στοιχεία, τα άτομά μας και τα υποατομικά σωματίδια βρήκαν όλα τον δρόμο τους προς τον εγκέφαλο, τα οστά και το σώμα μας. Το βιβλίο κυκλοφορεί στις 24 Ιανουαρίου.

This animation shows the structure of matter at smaller and smaller scales. Zooming into a human hair, we pass through hair cells, fibril structures, keratin molecules, Carbon atoms, nuclei, neutrons, protons, and finally quarks. The Standard Model explains how the basic building blocks of matter interact, governed by four fundamental forces. Find out more: http://home.cern/…/physi…/standard-model. Produced by Daniel Dominguez/CERN. Copyright © CERN

«Τώρα γνωρίζουμε ότι η προέλευση του σύμπαντος, η δημιουργία στοιχείων στα αστέρια, η δημιουργία του ηλιακού συστήματος και της Γης και η πρώιμη ιστορία του πλανήτη μας ήταν απίστευτα ταραχώδης», είπε ο Λέβιτ στο CNN.

30 Doradus, also known as the Tarantula Nebula, is a large, star-forming region in a nearby galaxy. About 2,400 massive stars in the centre of 30 Doradus produce intense radiation and powerful 'winds' of ejected material. X-rays are shown in blue, produced by superheated gases, resulting from supernova explosions and stellar winds. The multimillion-degree gas carves out giant bubbles in surrounding cooler gas and dust. © NASA

Ωστόσο, οι σχεδόν ακατανόητες εκρήξεις, οι συγκρούσεις και οι θερμοκρασίες ήταν απαραίτητες για τη ζωή.

Μια διαταραχή στην τροχιά του Δία, για παράδειγμα, ενδέχεται να έστειλε μαζικά αστεροειδείς στη Γη, σπέρνοντας τον πλανήτη με νερό. Και ο λιωμένος σίδηρος που σχηματίζει τον πυρήνα της Γης έχει δημιουργήσει ένα μαγνητικό πεδίο που μας προστατεύει από τις κοσμικές ακτίνες.

Συνέβησαν τόσο πολλά πράγματα, που θα μπορούσαν να είχαν εξελιχθεί διαφορετικά», είπε ο Λέβιτ, «και σε αυτή την περίπτωση δεν θα ήμασταν εδώ».

Η βήμα προς βήμα ανασύσταση του επικού ταξιδιού των ατόμων μας μέσα σε δισεκατομμύρια χρόνια, είπε, τον έχει γεμίσει με δέος και ευγνωμοσύνη.

«Μερικές φορές, όταν κοιτάζω τους ανθρώπους, σκέφτομαι: “Ουάου, είστε τόσο απίστευτοι οργανισμοί· τα άτομά μας μοιράζονται όλα την ίδια βαθιά ιστορία που χρονολογείται από τη Μεγάλη Έκρηξη», είπε. Ελπίζει ότι οι αναγνώστες θα αναγνωρίσουν «ότι ακόμα και το πιο απλό κύτταρο είναι απίστευτα πολύπλοκο και άξιο μεγάλου σεβασμού. Όπως και όλοι οι άνθρωποι επίσης».

Ένα αστρικό μυστήριο

Most of the elements that make up the human body were formed in stars.

Το σώμα μας περιέχει περίπου 60 στοιχεία, συμπεριλαμβανομένου του υδρογόνου που εξαπολύθηκε μετά τη Μεγάλη Έκρηξη και του ασβεστίου που σχηματίστηκε από πεθαμένα αστέρια γνωστά ως κόκκινοι γίγαντες. Καθώς ο Λέβιτ συγκέντρωνε τις αποδείξεις για το πώς αυτά και πιο πολύπλοκα οργανικά μόρια έφτασαν σε εμάς, έμπαινε στην πολυτάραχη ιστορία της ίδιας της επιστημονικής διαδικασίας.

Αρχικά δεν είχε σκοπό να παραλληλίσει την αναταραχή στο σύμπαν με ανατροπές στον επιστημονικό κόσμο, αλλά σίγουρα αυτό αποδείχθηκε αναπόφευκτο. «Τόσο πολλές επιστημονικές βεβαιότητες έχουν ανατραπεί από τότε που ζούσαν οι προπαππούδες μας», είπε. «Αυτό είναι που κάνει διασκεδαστικό το βιβλίο».

John Clauser developed John Bell’s ideas, leading to a practical experiment.  When some loopholes remained in Clauser’s experiment, Alain Aspect developed a setup that closed an important loophole. He was able to switch the measurement settings after an entangled pair had left its source. Anton Zeilinger’s research group demonstrated a phenomenon called quantum teleportation, which makes it possible to move a quantum state from one particle to one at a distance. The results have made way for new technology based on quantum information. Their research might allow the utilization of properties of individual particle systems which will help in constructing quantum computers, build quantum networks and encrypted communication. The 2021 Physics Prize was jointly awarded to Syukuro Manabe, Giorgio Parisi and Klaus Hasselmann for "for groundbreaking contributions to our understanding of complex physical systems". Credit: Down To Earth

Αφού ο Λέβιτ ολοκλήρωσε το πρώτο σχέδιο του βιβλίου, συνειδητοποίησε με έκπληξη ότι μέρος της επιστημονικής αναταραχής οφειλόταν σε διάφορα είδη επανεμφανιζόμενων μεροληψιών. «Ήθελα να μπω στο κεφάλι των επιστημόνων που έκαναν μεγάλες ανακαλύψεις – να δω τις προόδους τους την ώρα που συνέβαιναν και να καταλάβω πώς έγιναν αποδεκτές εκείνη την εποχή», είπε. «Έμεινα έκπληκτος που σχεδόν κάθε φορά η αρχική αντίδραση σε πρωτοποριακές θεωρίες ήταν ο σκεπτικισμός και η απόρριψη».

Σε όλο το βιβλίο, επεσήμανε έξι επαναλαμβανόμενες… ψυχικές παγίδες που έχουν τυφλώσει ακόμα και λαμπρά μυαλά, όπως η άποψη ότι είναι «πολύ παράξενο για να είναι αληθινό» ή ότι «αν τα σημερινά μας εργαλεία δεν το έχουν εντοπίσει, δεν υπάρχει».

Ο Άλμπερτ Αϊνστάιν, μάλιστα, αρχικά αποστρεφόταν την περίεργη ιδέα ενός διαστελλόμενου σύμπαντος, για παράδειγμα, και έπρεπε να πειστεί με την πάροδο του χρόνου από τον Ζορζ Λεμέτρ, έναν ελάχιστα γνωστό αλλά επίμονο Βέλγο ιερέα και κοσμολόγο. Ο Στάνλεϊ Μίλερ, ο «πατέρας της προβιοτικής χημείας» που προσομοίωσε έξυπνα τις συνθήκες της πρώιμης Γης σε γυάλινες φιάλες, ήταν ένας διαβόητος αντίπαλος της υπόθεσης ότι η ζωή θα μπορούσε να είχε εξελιχθεί στον βαθύ ωκεανό, τροφοδοτούμενη από ένζυμα πλούσια σε μέταλλα και υπερθερμασμένες οπές.

«Η ιστορία της επιστήμης είναι γεμάτη από τις μεγαλειώδεις βεβαιότητες των γηραιών πολιτικών προσωπικοτήτων που σύντομα θα ανατρέπονταν», γράφει ο Λέβιτ στο βιβλίο του. Ευτυχώς για εμάς, η ιστορία της επιστήμης είναι επίσης γεμάτη από ριζοσπάστες και ελεύθερους στοχαστές που διασκέδασαν τη διάτρηση αυτών των βεβαιοτήτων.

Εποικοδομητική καταστροφή

Ο Λέβιτ περιέγραψε πόσα από τα άλματα προς τα εμπρός έγιναν από ερευνητές που δεν έλαβαν ποτέ τα δέοντα εύσημα για τη συνεισφορά τους. «Με ελκύουν άγνωστοι ήρωες με δραματικές ιστορίες που οι άνθρωποι δεν έχουν ξανακούσει», είπε. «Έτσι, χάρηκα που πολλές από τις πιο συναρπαστικές ιστορίες του βιβλίου αποδείχτηκαν εκείνες για ανθρώπους που δεν γνώριζα».

Marietta Blau. 1937. Cresit: AIP Emilio Segrè Visual Archives, Gift of Eva Connors

 Είναι επιστήμονες όπως η Αυστριακή Μαριέτα Μπλάου, η οποία βοήθησε τους φυσικούς να δουν ορισμένα από τα πρώτα σημάδια υποατομικών σωματιδίων. Ο Ολλανδός γιατρός και φιλόσοφος Γιαν Ίνγκενχουζ(Jan Ingenhousz), ο οποίος ανακάλυψε ότι τα φύλλα μπορούν να δημιουργήσουν οξυγόνο μέσω της φωτοσύνθεσης, και η χημικός Ρόζαλιντ Φράνκλιν (Rosalind Franklin),  οποία συνέβαλε καθοριστικά στην επεξεργασία της τρισδιάστατης δομής του DNA.

The Riemann hypothesisis the most notorious unsolved problem in all of mathematics. Ever since it was first proposed by Bernhard Riemann in 1859, the conjecture has maintained the status of the "Holy Grail" of mathematics. In fact, the person who solves it will win a $1 million prize from the Clay Institute of Mathematics. So, what is the Riemann hypothesis? Why is it so important? What can it tell us about the chaotic universe of prime numbers? And why is its proof so elusive? Alex Kontorovich, professor of mathematics at Rutgers University, breaks it all down in this comprehensive explainer. Read more at Quanta Magazine: https://www.quantamagazine.org/how-i-...

Η σπίθα των νέων ιδεών χτυπούσε συχνά σε όλο τον κόσμο. Προς έκπληξή του, ο Λέβιτ ανακάλυψε ότι πολλοί επιστήμονες επεξεργάστηκαν εύλογα σενάρια για το πώς θα μπορούσαν να είχαν αρχίσει να συναρμολογούνται τα δομικά στοιχεία της ζωής.

«Το σύμπαν μας είναι γεμάτο από οργανικά μόρια – πολλά από αυτά είναι πρόδρομοι των μορίων από τα οποία είμαστε φτιαγμένοι», είπε. «Επομένως, ισορροπώ μεταξύ της σκέψης ότι είναι τόσο απίθανο να υπάρχουν πλάσματα σαν εμάς και της σκέψης ότι η ζωή πρέπει να υπάρχει σε πολλά μέρη στο σύμπαν».

NASA's Spitzer Space Telescope shows the infrared 'glow' of the gas and dust ring surrounding Nebula RCW 120 in Scorpius © NASA

Τίποτα σχετικά με το δικό μας ταξίδι από τη Μεγάλη Έκρηξη δεν ήταν ξεκάθαρο, ωστόσο.

«Αν προσπαθήσει κανείς να φανταστεί πώς εξελίχθηκε η ζωή από τα πρώτα οργανικά μόρια, θα σκεφτεί ότι λογικά ήταν μια ταραχώδης διαδικασία, γεμάτη περίπλοκα μονοπάτια και αποτυχίες», είπε ο Λέβιτ. «Τα περισσότερα από αυτά δεν έχουν οδηγήσει πουθενά. Αλλά η εξέλιξη έχει τον τρόπο να δημιουργεί νικητές μέσα από αμέτρητα πειράματα σε μεγάλες χρονικές περιόδους».

Η φύση έχει επίσης έναν τρόπο να ανακυκλώνει τα δομικά στοιχεία για να δημιουργήσει νέα ζωή. Ο πυρηνικός φυσικός Πολ Έμπερσολντ διαπίστωσε ότι «ανταλλάσσουμε τα μισά από τα άτομα άνθρακα που διαθέτουμε κάθε έναν έως δύο μήνες και αντικαθιστούμε το 98% όλων των ατόμων μας κάθε χρόνο», γράφει ο Λέβιτ.

Διάλεξη – συζήτηση του Δρ Μάνου Δανέζη, Αστροφυσικού, μέλους του Σώματος Ομότιμων Καθηγητών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, με θέμα: «Τι είναι αυτό που ονομάζουμε Υλική Συμπαντική Πραγματικότητα – Η Κοσμολογία του Riemann». «Σύμφωνα με την Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας η υλική συμπαντική πραγματικότητα δεν είναι τίποτα άλλο παρά «η προβολή (το είδωλο, το καθρέφτισμα) όσων υπάρχουν στο πραγματικό τετραδιάστατο μη Ευκλείδειο και αθέατο Σύμπαν πάνω σε έναν ψεύτικο τρισδιάστατο και Ευκλείδειο χώρο που φτιάχνουν πλαστά οι αισθήσεις μας». Τον χώρο αυτό η Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας ονομάζει χώρο Minkowski». - Δρ Μάνος Δανέζης

Σαν ένα σπίτι υπό συνεχή ανακαίνιση, αλλάζουμε και αντικαθιστούμε διαρκώς παλιά σημεία με νέα: το νερό, τις πρωτεΐνες, ακόμα και τα κύτταρά μας, τα περισσότερα από τα οποία προφανώς αντικαθιστούμε κάθε δεκαετία.

Τελικά, τα δικά μας κύτταρα θα αναπτυχθούν ήσυχα, αλλά τα μέρη τους θα επανασυναρμολογηθούν σε άλλες μορφές ζωής. «Αν και πεθαίνουμε, τα άτομά μας δεν πεθαίνουν», γράφει ο Λέβιτ. «Περιστρέφονται μέσα από τη ζωή, το έδαφος, τους ωκεανούς και τον ουρανό σε ένα χημικό γαϊτανάκι».

Ακριβώς όπως ο θάνατος των άστρων, με άλλα λόγια, η δική μας καταστροφή ανοίγει έναν άλλον αξιοσημείωτο κόσμο πιθανοτήτων.

Πηγές: https://www.kathimerini.gr/life/science/562241656/eimaste-ftiagmenoi-apo-asteria-to-makry-taxidi-apo-ti-megali-ekrixi-sto-anthropino-soma/ – https://www.nhm.ac.uk/discover/are-we-really-made-of-stardust.html - https://www.quantamagazine.org/how-i-learned-to-love-and-fear-the-riemann-hypothesis-20210104 - https://www.manosdanezis.gr/the-matrix-of-time/ - https://edition.cnn.com/2023/01/22/world/dan-levitt-whats-gotten-into-you-book-scn/index.html