Η σχέση των αρχαίων Ελλήνων με τον θάνατο. Death in Ancient Greece

Winged youth with a sword, probably Thanatos, personification of death. Detail of a sculptured marble column drum from the Temple of Artemis at Ephesos, ca. 325-300 BC. Found at the south-west corner of the temple. Jeune homme ailé portant une épée, probablement Thanatos, personnification de la mort. Détail d'un tambour de chapiteau en marbre sculpté provenant du temple d'Artémis à Éphèse, vers 325-300 av. J.-C. Découvert dans le coin sud-ouest du temple.

«Ο θάνατος τυγχάνει ων, ως εμοί δοκεί, ουδέν άλλο ή δυοίν πραγμάτοιν διάλυσις, της ψυχής και του σώματος απ' αλλήλου.»

Ο θάνατος δεν είναι τίποτε άλλο, παρά ο διαχωρισμός δύο πραγμάτων, του ενός απ' το άλλο, δηλαδή της ψυχής απ' το σώμα.

ΠΛΑΤΩΝΑΣ (Γοργίας, 524Β)

Grave marker of Lysistrate. Greek work of the Late Classical period. Stèle funéraire de Lysistrate. Œuvre grecque du second classicisme. Date between circa 350 and circa 325 B.C.

«Επιόντος άρα θανάτου επί τον άνθρωπον, το μεν θνητόν, ως έοικεν, αυτού αποθνήσκει, το δ' αθάνατον, σώον και αδιάφθορον, οίχεται απιόν.»

Όταν επέρχεται ο θάνατος στον άνθρωπο, το μεν θνητό μέρος αυτού, καθώς φαίνεται, πεθαίνει, το δε αθάνατο, η ψυχή, σηκώνεται και φεύγει σώο και άφθαρτο.

ΠΛΑΤΩΝΑΣ (Φαίδων, 10Ε) 

The lying in state of a body (prothesis) attended by family members, with the women ritually tearing their hair, depicted on a terracotta pinax by the Gela Painter, latter 6th century BC.

«Η καλόν εκ μακάρων μυστήριον, ου μόνον είναι τον θάνατον θνητοίς ου κακόν, αλλ' αγαθόν.»

Ωραία πραγματικά απόκρυφη διδασκαλία μας δόθηκε απ' τους θεούς, ότι δηλαδή ο θάνατος, όχι μόνο δεν είναι κακό (επιζήμιο) για τους ανθρώπους, αλλ' αντίθετα είναι ωφέλιμο πράγμα.

Επιτάφιο επίγραμμα ιεροφάντη (Εφημερίδα Αρχαιολόγων 1883, σελ.81)

Relief (30 cm height Grave Stele) around 450 BC showing a young girl with doves wearing a Peplos. There are similar images of young girls with doves. This piece of Art was found in 1775 on the Greek island of Paros, a Cycladic Island. Now at the Metropolitan Museum in New York, US.

«Έξω του κόσμου το αποθανόν ου πίπτει.»

Ό, τι πεθαίνει δε χάνεται, αλλά μένει μέσα στη φύση.

ΜΑΡΚΟΥ ΑΥΡΗΛΙΟΥ (Τα εις Εαυτόν, Η, ιη)

Woman decking a gravestone with garlands. Attic white-ground lekythos. Femme ornant une tombe de guirlandes. Lécythe attique à fond blanc. (420–410 BC)

«Ουδέν έφη τον θάνατον διαφέρειν του ζην.»

Τίποτα δε διαφέρει ο θάνατος απ' τη ζωή.

ΘΑΛΗΣ (Διογ. Λαερτ. Βιοι Φιλοσ. Ι, 35)

Ilissos Stele from the bed of the Ilissos River in Athens, c. 340 BC, National Museum, Athens. The young boy maybe represents one of the children of the dead. A grave stele which I find also funny because of the dog that smells the foot of the old man.

«Θάνατος τότ' έσσεται οπότε κεν δη Μοίραι επικλώσωσι.»

Ο θάνατος τότε θα έλθει, όποτε οι Μοίρες ορίσουν.

ΚΑΛΛΙΝΟΣ (Ανθολ. Στοβαίου ΝΑ, 19)

Hermes (Psychopompos) in the Middle with the twin brothers Thanatos and Hypnos (Death and Sleep) moving Sarpedon the son of Zeus to Hades the world of the dead. Calyx-krater, ca. 515 BC; Archaic; red-figure, Metropolitan Museum of Art Signed by Euxitheos, as potter; Signed by Euphronios, as painter, Greek, Attic.

«Ύπνω και θανάτω διδυμάοσιν.»

Ο ύπνος και ο θάνατος είναι δίδυμα αδέλφια.

ΟΜΗΡΟΣ (Ιλιάς, Π, 672)

Picture XXXIV from the Ambrosian Iliad, The Capture of Dolon. Scanned from Late Antique and Early Christian Book Illumination by Kurt Weitzmann.

«οἵη περ φύλλων γενεὴ τοίη δὲ καὶ ἀνδρῶν.

φύλλα τὰ μέν τ' ἄνεμος χαμάδις χέει, ἄλλα δέ θ' ὕλη

τηλεθόωσα φύει, ἔαρος δ' ἐπιγίγνεται ὥρη•

ὣς ἀνδρῶν γενεὴ ἣ μὲν φύει ἣ δ' ἀπολήγει.»

Ξέρεις των φύλλων τη γενιά; και των θνητών την ξέρεις.»

Άλλα απ' τα φύλλα κατά γης σκορπάει τ' αγέρι, κι' άλλα»

προβάλλουν με την άνοιξη στα φουντωμένα δάση•»

έτσι κι' οι άντρες άλλοι παν και ξαναβγαίνουν άλλοι.

ΟΜΗΡΟΣ (Ιλιάς, Ζ, 146-9)

Stele of Dermys and Kitylos, dedicated by Amphalkes to Dermys and Kitylos from Kokali necropolis in Tanagra, early 6th century BC, National Archaeological Museum Athens.

«Κοινωνία γαρ ψυχή και σώματι διαλύσεως ουκ έστιν η κρείττον.»

Η ένωση της ψυχής με το σώμα δεν είναι με κανένα τρόπο ανώτερη απ' το χωρισμό τους.

ΠΛΑΤΩΝΑΣ (Νόμοι, 828D).

The pentelic marble grave stele found in Aegina or Salamis (height: 1.05, width 0.85) dates back to 430-420 BC. It is attributed to Agorakritos or to a sculptor from his workshop, who must have probably worked on the Parthenon frieze. A deceased young man, a teenager, is depicted. His head is in profile looking at a cage on his left, while his body is in frontal pose. He raises his right arm towards the hanging cage. In his left hand he holds a small bird and he is about to put it in the cage. Just under the cage, next to the youth, a young servant leans against a stele. The servant looks sad because of the death of his master. On the top of the stele, just under the cage, a cat crouches. On the top of the funerary stele there is a relief band of palmettes and lotus flowers.

«Όστις δε θνητών θάνατον ορρωδεί λίαν, μωρός πέφυκε• τη τύχη μέλει τάδε• όταν δ' ο καιρός του θανείν ελθών τύχη, ουδ' αν προς αυλάς Ζηνός εκφύγει μολών.»

Όποιος απ' τους ανθρώπους φοβάται πολύ το θάνατο, γεννήθηκε μωρός. Η έννοια του θανάτου, ανήκει στη Μοίρα. Όταν έλθει ο καιρός, ακόμα και στ' ανάκτορα του Δία αν καταφύγεις, είναι αδύνατο να τον αποφύγεις.

ΣΟΦΟΚΛΗΣ (Ανθολ.Στοβ. ΡΙΗ, 12)

Seated woman leaving her newborn child to the nurse, funerary stele. Marble, made in Athens, ca. 425–400 BC. From Athens. Femme assise laissant son nouveau-né à une nourrice, stèle funéraire. Marbre, production athénienne, vers 425-400 av. J.-C. Provenance : Athènes.

«‘Εξεστι γαρ την Αναξαγόρου διάθεσιν, αφ' ης επί τη τελευτή του παιδός ανεφώνησεν,  "Ήδειν θνητόν γεννήσας".»

Πρέπει ν' ακολουθήσουμε την άποψη του Αναξαγόρα, εξ' αιτίας της οποίας αναφώνησε,  όταν πέθανε το παιδί του: "Ήξερα ότι γέννησα θνητό".

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ (Ηθικά, 474D).

Prothesis scene: exposure of the dead and mourning. Detail from a krater, ca. 750 BC (Late Geometric). From the Dipylon Cemetary in Athens. Dipylon Painter, Louvre Museum, Paris, France.

«Πενθείν δε μετρίως τους προσήκοντας φίλους, ου γαρ τεθνάσιν, αλλά την αυτήν οδόν,  ην πάσιν ελθείν έστ' αναγκαίως έχον, προεληλύθασιν.»

Πένθησε με μέτρο τους γνωστούς σου. Γιατί δεν έχουν πεθάνει, αλλά τον ίδιο δρόμο που όλοι αναγκαστικά θα περάσουμε, αυτοί τον πήραν πρώτοι.

ΑΝΤΙΦΑΝΗΣ (Ανθολ. Στοβ. ΡΚΔ,27).

Grave stele in form of a small temple (naiskos), made of Hymettian and Pentelic marble (height 2.24 without the basement, width 2.25), found in 1861 at the cemetery of Keramikos, Athens, close to Dipylon Gate. It dates back to ca 330 BC. According to the inscription on the small temple, the stele belongs to the Procleides’ family, an evidently socially significant family. Three figures are depicted underling the family’s unity even after death: Prokleides (ΠΡΟΚΛΕΙΔΗΣ), his son, Procles (ΠΡΟΚΛΗΣ), and his wife Archippe (ΑΡΧΙΠΠΗ), from the deme of Aigilia (ΑΙΓΙΛΙΑ) in South Attica. Prokleides, the older man, in profile,  is seated on a chair on the right, bidding farewell to his son, Procles. Procles is depicted as a soldier holding a sword. He stands on the left opposite to his father, gazing at him. The two men, equally prominent in the composition, shake hands (dexiosis-δεξίωσις). Both of them bear clear personal face characteristics.  In the background Procles’ mother, looking at the viewer, stands between them.

«Αυτό μεν το αποθνήσκειν ουδείς φοβείται, όστις μη παντάπασιν αλόγιστός τε και άνανδρος εστί, το δε αδικείν φοβείται. πολλών γαρ αδικημάτων γέμοντα την ψυχήν εις Άιδου αφικέσθαι πάντων έσχατον κακών εστίν.»

Το θάνατο κανένας δε πρέπει να φοβάται, εκτός αν είναι εντελώς ανόητος και δειλός.  Την αδικία όμως πρέπει να φοβάται. Γιατί, αν η ψυχή φτάσει στον Άδη με το βάρος των χειροτέρων αδικημάτων, θα είναι γι' αυτήν η μεγαλύτερη απ' όλες τις συμφορές.

ΠΛΑΤΩΝΑΣ (Γοργίας, 522Ε).

Funerary stele of Plangon (inscription ΡΛΑΓΩΝ). The dead girl holds a puppet in the right hand and a little bird in the left one. A goose stand before her, and a bag with an uncertain object (toy?) are hanging at the wall. Athens, ca. 310 BC. Stèle funéraire de Plangon (inscription ΡΛΑΓΩΝ). La jeune fille morte tient une poupée dans la dextre et un petit oiseau dans la senestre. Devant elle une oie, et au mur sont accrochés un sac et un objet non identifié (jouet ?). Athènes, v. 310 av. J.-C.

«Ταράσσει τους ανθρώπους ου τα πράγματα, αλλά τα περί των πραγμάτων δόγματα, οίον ο θάνατος ουδέν δεινόν, επεί Σωκράτη αν εφαίνετο• αλλά το δόγμα το περί του θανάτου διότι δεινόν, εκείνο το δεινόν έστιν.»

Τους ανθρώπους ταράζουν όχι οι καταστάσεις που περνούν, αλλά οι ιδέες που έχουν γι' αυτές. Ο θάνατος δεν είναι κάτι φοβερό, γιατί τότε θα ήταν και για το Σωκράτη. Το θάνατο τον κάνει φοβερό η ιδέα ότι είναι φοβερός.

ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ (Εγχειρίδιο, V).

Winged Eros Thanatos, with reversed torch and crossed legs (3rd century BC, Stoa of Attalus, Athens).

«Μηδέποτε επί μηδενός είπεις ότι "Απώλεσα αυτό", αλλ' ότι "Απέδωκα". Το παιδίον απέθανεν; απεδόθη. Η γυνή απέθανεν; απεδόθη. Το χωρίον αφηρέθην; Ουκούν και τούτο απεδόθη... μέχρι δ' αν διδώ ως αλλοτρίου αυτού επιμελού, ως του πανδοχείου οι παριόντες.»

Να μη πεις για οποιοδήποτε πράγμα ότι το "έχασα", αλλά ότι, το "απέδωσα". Πέθανε το παιδί σου; Απεδόθη. Πέθανε η γυναίκα σου; Απεδόθη. Σου κλέψανε τη περιουσία σου; Μα κι' αυτή απεδόθη. Όσο σου δίνεται να το έχεις, φρόντιζέ το, ως κάτι ξένο, όπως οι περαστικοί το ξενοδοχείο.

ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ (Εγχειρίδιο, ΧΙ).

«I am not afraid of being dead, I just do not want to die.» Epicharmus of Cos

O φιλόσοφος Δημήτρης Λιαντίνης, μέσα από τα δύο σημαντικά έργα του “Έξυπνον Ενύπνιον” και “Τα Ελληνικά”, αναλύει τις θεωρίες και την φιλοσοφία που είχαν οι αρχαίοι Έλληνες γύρω από τον θάνατο. Σας παραθέτουμε τα σημαντικότερα αποσπάσματα από τα βιβλία του Δημήτρη Λιαντίνη.

“Λένε ότι κάποτε έγινε ένας αγώνας [Το γνωστό Certamen Homeri et Hesiodi] ανάμεσα στον Όμηρο και στον Ησίοδο για τα πρωτεία. Να κριθεί δηλ. στους Έλληνες ποιος από τους δυο μεγαλύτερους είναι ο πιο μεγάλος.

Η επιτροπή κρίσης, εκεί κάπου στην Αυλίδα ή στις Θήβες, κάθισε με σεβασμό τους δυο σοφούς στο θρονί τους, και άρχισε να τους ρωτά. Ήθελαν λέει να μάθουν ποιος είναι ποιο φρόνιμος σε ζητήματα μεγάλης σημασίας.

Hesiod, engraving by C Warren, from a drawing by E Bird. Image: Hulton Archive/Getty

Ρωτήσανε τον Ησίοδο και τον Όμηρο τις ίδιες ερωτήσεις. Ο πρώτος έδωσε απαντήσεις που φανέρωσαν τον άνθρωπο με την πλούσια πείρα που έζησε στον κόσμο ζωντανός και έκαμε και έπαθε και έμαθε.

The old man honored by a laurel wreath is Homer, the greatest poet of antiquity, identified by the inscription on the sheet of paper with the names of the cities that claimed Homer as a native. This imaginary portrait (no one knows what he looked like) is not so much a celebration of the author of the early Greek epic poems- The Iliad and The Odyssey- but of the fame that a poet could achieve. This splendid painting is dated but not signed. The forceful modeling suggests a Flemish painter influenced by Caravaggio (Italian, 1571-1610).

Ρωτήσανε μετά και τον Όμηρο. Ο αοιδός με τα άδεια όμματα τους άκουσε μειλίχια να τον ρωτάνε : “πες μας”, τον ρώτησαν, “ποιο είναι το μεγαλύτερο στον άνθρωπο καλό

– ειπάγε μοι πάμπρωτα τι φέρτατόν εστι βροτοίσιν;“.

Σε τούτο το άλυτο αίνιγμα, στο ερώτημα των ερωτημάτων, ο Όμηρος, ο υιός του Μέλητου με την θεϊκή καταγωγή και την θεϊκή γνώση αποκρίθηκε (υἱὲ Μέλητος Ὅμηρε , θεῶν ἄπο μήδεα εἰδώς) : “αρχήν μεν μη φύναι επιχθονίοισιν άριστον, φύντα δ όμως ώκιστα πύλας Αιδαο περήσαι” δηλαδή “Άριστο σε όλους και σε όλες”, αποκρίθηκε ο Όμηρος, “είναι ο άνθρωπος ποτέ να μην γεννιέται!“.

Η επιτροπή σύγκορμη πάγωσε ! Δικαίωμα για τέτοια γνώμη – κρίση αλλά κυρίως απάντηση είχε μόνον ο πρώτος πλάστης του ολυμπιακού κόσμου των Ελλήνων. Και η απάντηση αυτή ως κρίση – γνώμη, έως και γνώση, έχει το νόημα μίας “αποκεκαλυμμένης παλινωδίας” του Ομήρου στο ερώτημα περί του όντος, μία παλινωδία που άφησε αυτόν τυφλό αλλά που άνοιξε τα δικά μας όμματα.

Hypnos and Thanatos carrying the body of Sarpedon from the battlefield of Troy. Detail from an Attic white-ground lekythos, ca. 440 BC. Hypnos et Thanatos emportant le corps de Sarpédon du champ de bataille à Troie. Détail d'un lécythe attique à fond blanc, vers 440 av. J.-C.

Με τον Όμηρο γνωρίσαμε ότι από την ύπαρξη πολυτιμότερη είναι η ανυπαρξία.

Ένας όμως πονηρός ανάμεσα στην επιτροπή, ένας μικρός Οδυσσέας στο νου, σκόρπισε δίχως δεύτερη σκέψη την ταραχή που γέννησε η απάντηση του Ομήρου με μία δεύτερη ερώτηση.

- Κανένας, του λέει του Ομήρου, δεν μας ζήτησε όμως γνώμη, αν θέλουμε δηλαδή να μας γεννήσει ή όχι. Να μας ειπείς το λοιπόν, ποιο είναι το δεύτερο στον άνθρωπο καλό, που το κρατά και στο χέρι ο άνθρωπος. “το πάντων αιρετώτατον”. Εκείνο δηλαδή που να μπορούμε να το διαλέγουμε κιόλας.

- “Το δεύτερο στον άνθρωπο καλό”, είπε ο Όμηρος, “είναι όταν γεννηθεί ο άνθρωπος, αμέσως να πεθάνει !!“. » [Homeri opera, υπό T.W. Allen. Εκδ. Οξφόρδης, τόμος V, σ. 288: "αρχήν μεν μη φύναι επιχθονίοισιν άριστον, φύντα δ όμως ώκιστα πύλας Αιδαο περήσαι"]. 

Hegeso (the daughter of Proxenos) Stele, c. 400 BC, National Archaeological Museum of Athens, Pentelic marble Stele for a woman called Hegeso inscribed on the stele. One of the most famous and beautiful pieces of sculpture, located in the Kerameikos Cemetery in Athens. Hegeso seating on a Klysmos chair with her servant facing her offering to her a jewelry box. (Color reconstruction from a lectures Art website, probably the painted jewelry that Hegeso had in her hand missing).

Αυτή η απόκριση κρύβει τη βία της ανάγκης και την αλυπησιά του χάρου. Και κάνει τον Όμηρο να γίνεται ο πρώτος τιμητής του Θεού.

Όσο και να εξερευνά κανείς στη χώρα του θρήνου, δεν θα βρει πικρότερη θέση. Όπως δεν πρόκειται να βρει γυναίκα πιο ωραία από την ωραία Ελένη, που και κείνη την έπλασε ο Όμηρος.

Πίσω από την απόκριση του Ομήρου όμως δεν βρίσκεται ένα πρόσωπο μονάχα, αλλά το συλλογικό πνεύμα ενός λαού μοναδικού, που επάνω σε ένα ερώτημα αγωνίζεται να κλίσει όλα τα ανθρώπινα υπάρχοντα.

Bust from a Herm, carved in Parian marble, dated to the 2nd or 3rd century AD. Bust shows an unknown philosopher . It has been suggested that it is a portrait of Plutarch, Plotinus, or a philosopher of the Neoplatonist school, but not enough clues are available for identification. It is displayed in room XIV of the Archaeological Museum of Delphi. A present day copy is identified as "Plutarch" at Chaeronia.

Στα ίδια πατήματα βρίσκεται και η ιστορία που σώθηκε στα αποσπάσματα του Αριστοτέλη και σε ένα κείμενο του Πλουτάρχου. Είναι μάλιστα σημαδιακό, που η ιδέα αρχίζει με τον Όμηρο, την εκκίνηση, περνάει από τον Αριστοτέλη, το τέρμα της κλασικής Ελλάδος, και τελειώνει στον Πλούταρχο, την κατακλείδα του Ελληνικού κόσμου.

Και μην λησμονούμε ότι ο Πλούταρχος είναι μία επιβλητική μορφή στην Ελλάδα. Ρουσσώ, Γκαίτε και Ναπολέων τον είχαν ολοζωής στο μαξιλάρι. Τον δε Όμηρο στο προσκέφαλο του ο μακεδόνας μέγας στρατηλάτης, ο Αλέξανδρος του Φιλίππου.

Κυνηγούσε, λέει λοιπόν ο μύθος [Rose V., Aristotelis qui ferebantur Librorum Fragmenta, Lipsiae 1886, 40, 1481b], ο βασιλιάς Μίδας αγρίμια στα όρη της Μακεδονίας. Εκεί, αποσταμένος, έγειρε στην ρίζα ενός δρυ να ξεκουραστεί. Τότες ήτο που είδε δίπλα του τον Σιληνό να κοιμάται.

Έχω την ευκαιρία σκέφτηκε ο πονηρός βασιλιάς. Και πιάνει τον Δαίμονα (Σιληνό), και τον δένει με το σκοινί, για να μην του φύγει και του λέει :

- Εγώ θα σε ελευθερώσω, αλλά πρώτα να μου πεις.

- Πες το μου, του λέγει ο Σιληνός, και θα στο πω, και άσε με να φύγω. Κι ούτε χρειαζόταν να με δέσεις, για να σου ειπώ.

Midas and a henchman (or two henchmen of King Midas) lying in wait for Silenos, side A from an Attic black-figure panel amphora. Midas et un comparse (ou deux comparses du roi Midas) tendant une embuscade à Silène, face A d'une amphore attique à figures noires. Circa 510 BC.

- Εξήγα μου του λέγει, ο Μίδας, εσύ που κρέμεσαι ανάμεσα ουρανού και γης, και γνωρίζεις πράγματα που δεν τα φτάνει ανθρώπου νους. Εξήγα μου γιατί θα σκάσω, “τι ποτέ εστι το βέλτιστον τοις ανθρώποις και τι το πάντων αιρετώτατον,” δηλαδή ποιο είναι το μεγαλύτερο στον άνθρωπο καλό;”

Ο Δαίμονας αλαφιάστηκε, τον συνεπήρε το ξάφνιασμα και ιδιοτρόπησε.

- Λύσε με να πηγαίνω, του λέγει, και τράβα στο καλό σου. Ρωτάς πράγματα που δεν απαντιούνται.

Ο Μίδας, στάθηκε και του αποκρίθηκε :

- Αν δεν μου αποκριθείς σε αυτό που σε ρωτώ, δεν έχεις λευτεριά. Εδώ στο δένδρο θα μείνεις δεμένος. Όσο να σε λύσει ο λιμός και να σε καταλύσει ο λύκος.

Θύμωσε τότε ο Σιληνός. Τίναξε τα χέρια του ψηλά, πέσανε τα δεσμά. Έστρεψε το βλέμμα του και κοίταξε τον άνθρωπο βλοσυρά, κι όλα τα γύρω μύρισαν θειάφι. Το θείο συνεπήρε ολάκερο τον τόπο. Ο Μίδας, του πάρθηκε η ομιλία, κι έπεσε κατά γης. Και τότε ο Σιληνός, ο κορυφαίος στα όργια και ο πιστός σύντροφος του Διονύσου, τον επιτίμησε :

“δαίμονος επιπόνου και τύχης χαλεπής εφήμερον σπέρμα, τι με βιάζεσθε λέγειν α υμίν άρειον μη γνώναι;“

Με ερωτάς, συνεχίζει, “τί εστί το βέλτιστον τοις ανθρώποις και τι το πάντων αιρετώτατον“, μάθε λοιπόν και σκάσε :

“μετ' αγνοίας γαρ των οικείων κακών αλυπότατος ο βίος. ανθρώποις δε πάμπαν ουκ έστι γενέσθαι το πάντων άριστον ουδέ μετασχείν της του βελτίστου φύσεως (άριστον γαρ πάσι και πάσαις το μη γενέσθαι)• το μέντοι μετά τούτο και πρώτον των ανθρώπω ανυστών, δεύτερον δε, το γενομένους αποθανείν ως τάχιστα“

[Πλουτάρχου, Παραμυθητικός προς Απολλώνιον, 115 d].

Επιτύμβια σήματα Κεραμεικού. Funeral monuments from the Kerameikos cemetery at Athens.

Εντελώς ομοιότυπη για τον πεσιμισμό των Ελλήνων με τις δημοτικές μαρτυρίες του Ομήρου, του Αριστοτέλους και του Πλουτάρχου, είναι και η προσωπική κατάθεση του Σοφοκλή που γίνεται με το στόμα του χορού στο βασιλιά Οιδίποδα:

(Το πιο καλύτερο απ’ όλα θε νά ‘τανε

να μην είχε κανείς γεννηθεί,

ή, μια που ήρθε στο φως,

να γυρνά κείθ’ όπου ήρθε μια ώρα πιο μπρος.

[Σοφοκλέους, Οιδίπους επί Κολωνώ, 1224 - 1227. Μετάφρ. Γ. Γρυπάρη]

Dimitris Liantinis, Professor of Philosophy in University of Athens, gives a lecture at the Military School of Sanitary Practise about how we must face death (1997). Βio: http://www.liantinis.org/english/

Οι κρίσεις του Ομήρου και του Αριστοτέλη φέρνουν στο φως ακατέργαστο το δεύτερο πρόσωπο των Ελλήνων. Η γνώση τους αυτή εκπέμπει ακτινοβόλο θάνατο: ώκιστα πύλας Αιδαο περήσαι, το γενομένους αποθανείν ως τάχιστα.

Théophile Schuler, Le char de la mort, détail, 1848, huile sur toile, musée d'Unterlinden, Colmar

Το συμπέρασμα είναι όμως πως από όλη ετούτη την κοιλάδα των κλαυθμών οι δάσκαλοι και οι διδακτικοί δεν μας έδειξαν φύλλο. Αντίθετα, μας είπαν τα αντίθετα. Μιλούν για ήλιο τα μεσάνυχτα και για πανηγύρια στο καταχείμωνο“.

Δύο «σπάνιοι» Ποσειδώνες, 'Mini-Neptune' Alien Planets in Star Cluster Surprise Scientists

Καλλιτεχνική απεικόνιση ενός εκ των δύο νέων εξωπλανητών που εντοπίστηκαν μέσα σε ένα αστρικό σμήνος. Two new planets a little smaller than Neptune circle distant stars in the NGC 6811 star cluster. Image released on June 26, 2013. CREDIT: Michael Bachofner

Άλλοι δύο εξωπλανήτες προστίθενται στον μακρύ κατάλογο των εξωπλανητών που έχει εντοπίσει το διαστημικό τηλεσκόπιο Kepler. Πρόκειται για δύο πλανήτες με μέγεθος παρόμοιο με εκείνο του Ποσειδώνα.

Ιδιαίτεροι και ενδιαφέροντες

Open cluster NGC 6811 in Cygnus depicted below is a cluster comprised of approximately 70 member stars which are of uniform brightness and very well detached from the background sky. The cluster spans 15 arc-minutes in diameter or half the apparent diameter of the full moon. Depending on the source, the cluster lies between 2940 and 3960 light-years away (heliocentric distance) with an intermediate age of approximately 700 million years old and as evidenced by the presence of some red giants and predominance of white hot stars in the image below. The small galaxy to the bottom right of the image below is PGC 2277519 (mag 16.7, 0.6'x0.3'). The cluster is best observed using low magnifications (50-100x) during summer when it is directly overhead and can be found to lie just to the northeast of δ-Cyg (mag 2.90). NGC 6811 was discovered by John Herschel in 1829. CREDIT: Anthony Ayiomamitis

Οι δύο πλανήτες ονομάστηκαν Kepler-66b και Kepler-67b. Έχουν μέγεθος μεγαλύτερο από αυτό της Γης και ελαφρώς μικρότερο από εκείνο του Ποσειδώνα. Τόσο ο ένας όσο και ο άλλος βρίσκονται σε τροχιά γύρω από ένα άστρο παρόμοιο με τον Ήλιο. Τα δύο άστρα ανήκουν στο NGC 6811, ένα αστρικό σμήνος που βρίσκεται σε απόσταση 3,300 ετών φωτός από τη Γη. Σύμφωνα με τους ειδικούς το σμήνος αυτό είναι πανάρχαιο και στην περιοχή του λαμβάνουν χώρα συνεχώς έντονα κοσμικά φαινόμενα.

Οι δύο πλανήτες βρίσκονται δηλαδή σε ένα «ταραγμένο», «βίαιο» και εν πολλοίς εχθρικό για τη δημιουργία πλανητών περιβάλλον. Πρόκειται λοιπόν για μια σημαντική ανακάλυψη αν αναλογιστούμε ότι μόλις 4 από τους περίπου 850 εξωπλανήτες που έχουν εντοπιστεί μέχρι σήμερα εντοπίστηκαν στο εσωτερικό αστρικών σμηνών. Παρ' όλα αυτά, όπως δείχνουν οι παρατηρήσεις, οι τροχιές των πλανητών δεν φαίνεται να έχουν διαταραχθεί κατά το ένα δισ. χρόνια της ζωής τους από το βίαιο περιβάλλον τους.  Οι επιστήμονες της αποστολής του Kepler εκτιμούν ότι οι δύο πλανήτες βρίσκονται σε ένα ενδιάμεσο στάδιο μεταξύ στερεού και αέριου πλανήτη. Η ανακάλυψη δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Nature».

Ο ακοντισμός έκανε τον προϊστορικό άνθρωπο κυρίαρχο στη Γη, Origins of human throwing unlocked

Throwing at high speeds is unique to humans and it helped Homo erectus to hunt two millions years ago, scientists have said.

Οι σημερινοί ακοντιστές -αλλά και γενικότερα οι άνθρωποι ως είδος- οφείλουν την επιτυχία τους στους προγόνους μας που κυνηγούσαν μαμούθ. Οι προϊστορικοί άνθρωποι ανέπτυξαν για πρώτη φορά την ικανότητα να ρίχνουν αντικείμενα με ακρίβεια και σε απόσταση πριν από περίπου 2 εκατ. χρόνια και αυτό τους βοήθησε καθοριστικά να εξελιχτούν στο πιο πετυχημένο είδος του πλανήτη, σύμφωνα με νέα αμερικανική επιστημονική έρευνα.

Homo erectus ranged across Africa and Asia before giving way to modern humans. Many suspect it was on the direct evolutionary line to modern humans - Homo sapiens. It had a large face and teeth, strong, pronounced brow ridge and had a brain 2/3 human size.

Οι ερευνητές, με επικεφαλής τον Νιλ Ρόουτς του Τμήματος Ανθρωπολογίας του πανεπιστημίου Τζορτζ Ουάσιγκτον και τον Ντάνιελ Λίμπερμαν του Τμήματος Ανθρώπινης Εξελικτικής Βιολογίας του πανεπιστημίου Χάρβαρντ, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό «Nature», σύμφωνα με το BBC και το «New Scientist», αναφέρουν ότι μια σειρά από ανατομικές αλλαγές που συνέβησαν στους «όρθιους ανθρώπους» (Homo erectus) στον ώμο, στο μπράτσο και στον κορμό, επέτρεψαν στα σώματα των προγόνων μας να αποθηκεύουν ενέργεια στους ώμους, με αποτέλεσμα να τους χρησιμοποιούν σαν σφεντόνες και με αυτό τον τρόπο να μπορούν πλέον να πετούν γρήγορα και μακριά πέτρες, δόρατα και άλλα αντικείμενα.

The maximum shoulder rotation (pictured middle) is when elastic energy is able to power the throw.

Έτσι, οι προϊστορικοί άνθρωποι κατάφεραν να αναπτύξουν την τέχνη του κυνηγιού, κάτι που τους επέτρεψε να διαφοροποιηθούν από τα άλλα πρωτεύοντα (τους μεγάλους πιθήκους) και να βελτιώσουν σημαντικά τη διατροφή τους με πλούσιο σε θερμίδες κρέας. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν η δυνατότητα μεγέθυνσης του ανθρώπινου εγκεφάλου, η εμφάνιση της γλώσσας και οι μαζικές μεταναστεύσεις. Τα υπόλοιπα αποτελούν την ιστορία της ανθρωπότητας - και τα περισσότερα ξεκίνησαν από την ικανότητα της ρίψης. Όπως είπε χαρακτηριστικά ο Ντάνιελ Λίμπερμαν, «αν δεν είχαμε αναπτύξει την ικανότητα να ρίχνουμε κάτι, δεν θα ήμασταν σήμερα αυτοί που είμαστε».

This gif looks an awful lot like raw video of a right-handed Chris Sale.

Η ικανότητα ρίψης είναι μοναδική στους ανθρώπους μεταξύ όλων των ζώων. Ο στενότερος συγγενής μας, ο χιμπαντζής, αν και είναι πολύ δυνατός, μπορεί να ρίξει κάτι μακριά με ταχύτητα μόνο έως 32 χιλιομέτρων την ώρα, ενώ ένας επαγγελματίας αθλητής φθάνει τα 144 χλμ/ώρα.

Chimpanzees (L) store less elastic energy around the shoulder than do humans (R).

Οι επιστήμονες δεν έχουν ανακαλύψει ακόμα με βεβαιότητα ποια ήσαν τα αρχαιότερα όπλα που χρησιμοποίησαν οι άνθρωποι για τα πρώτα κυνήγια τους στην αφρικανική σαβάνα, αν και οι πέτρες θεωρούνται η πιθανότερη απάντηση, όταν ακόμα δεν υπήρχαν καν πρωτόγονα εργαλεία. Πάντως άλλοι ερευνητές δήλωσαν ότι η εν λόγω υπόθεση για την ανατομική εξέλιξη της ικανότητας ρίψης πριν από 2 εκατ. χρόνια στον Homo erectus είναι κάτι που πρέπει να επιβεβαιωθεί από παλαιοντολογικά και άλλα στοιχεία.

Χαλκιδική. Chalkidiki

© Κωνσταντίνος Ε. Βακουφτσής

Παράξενο πλάσμα 500 εκατομμυρίων ετών. Bizarre 500-Million-Year-Old Creature Unearthed

Καλλιτεχνική απεικόνιση του παράξενου θαλάσσιου πλάσματος που ζούσε πριν από 500 εκατομμύρια έτη. During the Cambrian explosion, the diversity of life exploded and bizarre sea creatures such as the Helcocystis moroccoensis flourished. CREDIT: Andrew Smith

Ανακαλύφθηκε στην οροσειρά του Αντι-Άτλαντος στο Μαρόκο και στη θέα του οι λάτρεις της δημοφιλούς τηλεοπτικής σειράς «Game of Thrones» θα αναφωνούσαν ότι βρέθηκε ένα αβγό… δράκων. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα παράξενο θαλάσσιο πλάσμα, ένα πρωτόγονο είδος εχινόδερμου που ζούσε πριν από 500 εκατομμύρια έτη.

Η συμμετρία

Το απολίθωμα του Heliocystis moroccoensis. In 2012, researchers unearthed a 520-million year old fossilized creature that is one of the earliest known echinoderms with fivefold symmetry. Credit: Andrew Smith, Proc. Royal Soc. B

Τα πρώτα απολιθώματα του παράξενου πλάσματος εντοπίστηκαν από ερευνητική ομάδα στην οροσειρά του Μαρόκου το 2012. Μετά από έναν χρόνο προσπαθειών ανακαλύφθηκε το σύνολο των απολιθωμάτων και ολοκληρώθηκε η μελέτη τους. Οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι πρόκειται για ένα από τα πρώτα είδη εχινόδερμων με πέντε σημεία συμμετρίας. Τα σύγχρονα εχινόδερμα έχουν πέντε σημεία συμμετρίας - οι αστερίες για παράδειγμα έχουν πέντε βραχίονες.

Ονόμασαν το παράξενο πλάσμα Heliocystis moroccoensis και εκτιμούν ότι ζούσε πριν από περίπου 500 εκατομμύρια έτη στην υπερήπειρο Γκοντβάνα, την εποχή της λεγόμενης «έκρηξης της ζωής» στην Κάμβριο Περίοδο. Πρόκειται για μια εποχή κατά την οποία οι κλιματικές και γεωλογικές συνθήκες στη Γη επέτρεψαν την εμφάνιση μεγάλου αριθμού νέων ειδών χλωρίδας και πανίδας στον πλανήτη.

«Πούρο που αλλάζει μέγεθος»

Το H.moroccoensis είχε κυλινδρικό σχήμα και το μήκος του έφτανε τα 4 εκατοστά. Ο σκελετός του αποτελούνταν από ασβεστίτη ενώ το στόμα του βρισκόταν στην κορυφή του σώματός του. «Το πλάσμα αυτό είχε σχήμα πούρου και μπορούσε να διαστέλλει ή να συστέλλει το σώμα του. Κάποιες φορές είχε κοντόχοντρη εμφάνιση και κάποιες φορές μακρόστενη» αναφέρει ο Άντριου Σμιθ, παλαιοντολόγος του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Λονδίνου που ήταν μέλος της ερευνητικής ομάδας.

Η ανακάλυψη δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Proceedings of the Royal Society B». Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στην ίδια περιοχή που εντοπίστηκε το H.morrocoensis έχουν εντοπιστεί απολιθώματα και άλλων παράξενων εχινόδερμων με εντελώς ασύμμετρα σώματα ή με σώματα αμφίπλευρης συμμετρίας.

10.000 ουράνια σώματα κοντά στη Γη. Ten Thousandth Near-Earth Object Unearthed in Space

Ο αστεροειδής 2013 MZ5 όπως φαίνεται από το τηλεσκόπιο PanSTARR-1 στο Πανεπιστήμιο της Χαβάης. Asteroid 2013 MZ5 as seen by the University of Hawaii's PanSTARR-1 telescope. In this animated gif, the asteroid moves relative to a fixed background of stars. Asteroid 2013 MZ5 is in the right of the first image, towards the top, moving diagonally left/down. Image credit: PS-1/UH

Τα 10.000 έφθασαν πλέον τα ουράνια σώματα -αστεροειδείς και κομήτες- που έχουν ανακαλυφθεί ότι περνούν κοντά από τη Γη. Το ιστορικό ορόσημο επιτεύχθηκε με την ανακάλυψη του αστεροειδούς 2013 MZ5, όπως ανακοίνωσε η NASA, η οποία διαθέτει το ειδικό πρόγραμμα παρακολούθησης διαστημικών αντικειμένων κοντινών στη Γη (Near – Earth Object Program ή εν συντομία ΝΕΟ).

«Η ανακάλυψη 10.000 αντικειμένων κοντά στη Γη αποτελεί σημαντικό ορόσημο», δήλωσε ο εκπρόσωπος του προγράμματος ΝΕΟ Λίντλεϊ Τζόνσον. «Όμως, υπάρχουν τουλάχιστον δεκαπλάσια αντικείμενα που απομένει να εντοπιστούν πριν καθησυχαστούμε ότι έχουμε βρει οποιοδήποτε αντικείμενο θα μπορούσε να πέσει στη Γη και να προξενήσει σημαντική ζημιά στους πολίτες του πλανήτη μας», πρόσθεσε.

Το 98% των κοντινών στη Γη αντικειμένων έχουν ανακαλυφθεί από παρατηρητήρια της NASA. Ο Νο 10.000 στη σχετική λίστα, ο αστεροειδής 2013 MZ5, έχει μήκος περίπου 300 μέτρων και η τροχιά του δεν πλησιάζει πολύ τον πλανήτη μας, οπότε δεν θεωρείται δυνητικά απειλητικός. Ανακαλύφθηκε στις 18 Ιουνίου με το τηλεσκόπιο Pan-STARRS-1 στη Χαβάη.

A new Web site that will provide a centralized resource for information on near-Earth objects -- those asteroids and comets that can approach Earth. The new Asteroid Watch site is online at: http://www.jpl.nasa.gov/asteroidwatch. (Credit: Image courtesy of NASA/Jet Propulsion Laboratory)

Αντικείμενα ΝΕΟ (Near – Earth Objects) θεωρούνται οι αστεροειδείς και κομήτες που, κατά την περιφορά τους, πλησιάζουν τη Γη σε απόσταση μικρότερη των 45 εκατ. χιλιομέτρων. Οι διαστάσεις τους ποικίλουν από λίγα μέτρα έως 41 χιλιόμετρα για τον μεγαλύτερο αστεροειδή, τον 1036 Γανυμήδη.

Το πρώτο αντικείμενο ΝΕΟ ανακαλύφθηκε το 1898 και για τον επόμενο αιώνα δεν είχαν ανακαλυφθεί πάνω από 500 ακόμα. Όμως, όταν μετά το 1998 η NASA έθεσε σε εφαρμογή το Πρόγραμμα ΝΕΟ, με επικεφαλής τον Ντον Γιέομανς, ο αριθμός των ανακαλύψεων αυξήθηκε κατακόρυφα για να φθάσει πλέον τις 10.000. Σήμερα, οι κυριότερες ομάδες παρατήρησης ΝΕΟ (υπό την εποπτεία της NASA) είναι το Catalina Sky Survey, το Pan-STARRS του πανεπιστημίου της Χαβάης και το LINEAR του πανεπιστημίου ΜΙΤ.

Από τα 10.000 ήδη γνωστά σώματα ΝΕΟ, περίπου το ένα στα δέκα (ποσοστό 10%) είναι μεγαλύτερα από ένα χιλιόμετρο. Αυτό το μέγεθος κρίνεται αρκετό για να προκαλέσει παγκοσμίου επιπέδου καταστροφές, ακόμα και πλήρη εξαφάνιση του ανθρώπινου πολιτισμού, αν πέσει στη Γη. Ευτυχώς, σύμφωνα με τη NASA, κανένα από αυτά τα μεγάλα σώματα προς το παρόν δεν φαίνεται να αποτελεί άμεση απειλή, αν και εκτιμάται ότι μερικές δεκάδες μεγάλα σώματα δεν έχουν ανακαλυφθεί ακόμα.

Η μεγάλη πλειονότητα των ΝΕΟ είναι μικρότερα από ένα χιλιόμετρο- όσο μικρότερο το μέγεθός τους, τόσο μεγαλύτερος ο αριθμός τους. Έτσι, εκτιμάται ότι υπάρχουν περίπου 15.000 σώματα με μέγεθος 140 μέτρων (περίπου όσο ένα γήπεδο) και πάνω από ένα εκατομμύριο με μέγεθος 30 μέτρων. Για να προκληθεί σημαντική καταστροφή σε μια κατοικημένη περιοχή, πρέπει να πληγεί από σώμα τουλάχιστον 30 μέτρων. Περίπου το 30% των σωμάτων μεγέθους 140 μέτρων και μόνο το 1% των σωμάτων μεγέθους 30 μέτρων έχουν βρεθεί, συνεπώς πολλά ακόμα πρέπει να ανακαλυφθούν για να κοιμόμαστε πιο ήσυχοι.

Νέοι κατοικήσιμοι κόσμοι. Found! 3 Super-Earth Planets That Could Support Alien Life

Καλλιτεχνική άποψη της τριπλής λιακάδας στην επιφάνεια ενός από τους νέους πλανήτες. This artist’s impression shows the view from the exoplanet Gliese 667Cd looking towards the planet’s parent star (Gliese 667C). Image released on June 25, 2013. CREDIT: ESO/M. Kornmesser

Η διαπλανητική αγορά ακινήτων μόλις εμπλουτίστηκε με τρεις «κατοικήσιμους» πλανήτες που ανακαλύφθηκαν σε ένα ασυνήθιστο σύστημα με τρία άστρα.

Οι τρεις νέες «υπερ-Γαίες», πλανήτες με μάζα λίγο μεγαλύτερη από της Γης, ανακαλύφθηκαν στη λεγόμενη κατοικήσιμη ζώνη του τριπλού συστήματος Gliese 667C, το οποίο βρίσκεται σε απόσταση 22 ετών φωτός, στην κατεύθυνση του αστερισμού του Σκορπιού.

Οι τρεις νέοι εξωπλανήτες περιφέρονται γύρω από ένα αμυδρό άστρο με μάζα τρεις φορές μικρότερη από του Ήλιου. Με τη σειρά του, το άστρο αυτό βρίσκεται σε τροχιά γύρω από δύο άλλα παρόμοια άστρα.

Αυτό σημαίνει ότι από την επιφάνεια των πλανητών θα μπορούσε κανείς να δει τρία αστέρια, δύο από τα οποία παραμένουν ορατά ακόμα και στη διάρκεια της νύχτας και λάμπουν περίπου με την ένταση της πανσελήνου στη Γη.

Στο σύστημα Gliese 667C είχαν ήδη εντοπιστεί τρεις μεγαλύτεροι πλανήτες, και αυτοί σε τροχιά γύρω από το ίδιο αμυδρό άστρο. Η διεθνής ερευνητική ομάδα που υπογράφει τη νέα ανακάλυψη στην επιθεώρηση Astronomy & Astrophysics υποψιαζόταν ότι το σύστημα έκρυβε περισσότερους πλανήτες.

Αναλύοντας τα δεδομένα

This diagram shows the system of planets around star Gliese 667C. A record-breaking three planets in this system are super-Earths inside the star's habitable zone, where liquid water could exist, making them possible candidates for alien life. This is the first system found with a fully packed habitable zone. Separation of planets not to scale. Image released June 25, 2013. CREDIT: ESO

Οι ερευνητές επανεξέτασαν τα διαθέσιμα δεδομένα και συνέλεξαν νέα στοιχεία με το όργανο Harps, το οποίο έχει εγκατασταθεί σε ένα τηλεσκόπιο 3,6 μέτρων που διατηρεί στη Χιλή το Ευρωπαϊκό Αστεροσκοπείο του Νότου (ESO).

Το Harps ειδικεύεται στον εντοπισμό εξωπλανητών με τη μέθοδο της γωνιακής ταχύτητας: συμπεραίνει την ύπαρξη των πλανητών από τον ασθενή κλυδωνισμό που προκαλούν οι πλανήτες αυτοί στο μητρικό τους άστρο.

Η ανάλυση επιβεβαίωσε την ύπαρξη των τριών πρώτων μεγάλων πλανητών και επέτρεψε τον εντοπισμό ακόμα τριών ή τεσσάρων.

Το σημαντικό είναι ότι, από τους έξι ή επτά πλανήτες του συστήματος, οι τρεις βρίσκονται στην κατοικήσιμη ζώνη, δηλαδή στη σωστή απόσταση από το μητρικό τους άστρο ώστε να είναι δυνατή η παρουσία υγρού νερού στην επιφάνειά τους.

Στο Ηλιακό Σύστημα, η κατοικήσιμη ζώνη εκτείνεται από την τροχιά της Αφροδίτης μέχρι την τροχιά του Δία. Σε μικρότερη απόσταση από τον Ήλιο το νερό απλά θα έβραζε, ενώ σε μεγαλύτερη θα μπορούσε να υπάρχει μόνο ως πάγος.

This picture shows the sky around multiple star Gliese 667. The bright star at the centre is Gliese 667 A and B, the two main components of the system, which cannot be separated in this image. CREDIT: ESO

Για τους υποψήφιους κατοίκους του Gliese 667C, όμως, η κατάσταση θα ήταν διαφορετική: δεδομένου ότι το μητρικό άστρο είναι κρύο και αμυδρό, η κατοικήσιμη ζώνη βρίσκεται πολύ πιο κοντά του.

Και οι τρεις «κατοικήσιμοι» πλανήτες βρίσκονται πιο κοντά στο άστρο τους από ό,τι ο Ερμής στον Ήλιο. Και αυτό σημαίνει ότι ένας χρόνος στους νέους αυτούς κόσμους διαρκεί από 28 έως 62 ημέρες.

Σε κάθε περίπτωση, πάντως, η σύσταση των πλανητών και οι συνθήκες που επικρατούν στις επιφάνειές τους είναι προς το παρόν αδύνατο να εκτιμηθεί με ακρίβεια.

Οι διαπλανητικοί μεσίτες θα πρέπει επομένως να περιμένουν πριν βάλουν αγγελία.