Πάουλ Κλέε. Paul Klee

Paul Klee, Ad Parnassum, 1932, Oil on canvas, 100 x 126 cm. Kunstmuseum, Bern.

Τα εξωτερικά στοιχεία της ζωής ενός καλλιτέχνη μπορούν να δηλώσουν αρκετά για το χαρακτήρα της δημιουργίας του. Εφόσον ισχύει αυτή η δήλωσή του, τότε ο Paul Klee (1879 -1940) ήδη μας δίνει το δείγμα όσων θα ακολουθήσουν. Συνεπής, στοχαστικός, συνδυαστής φιλοσοφίας και μουσικής, εργασιομανής και τολμηρός, αναλυτικός όσο λίγοι δημιουργεί τη δική του πραγματικότητα : «Η ζωή και η φύση είναι οι ρίζες ενός δέντρου, ο καλλιτέχνης είναι ο κορμός, το έργο τέχνης η κορυφή του. Όπως ακριβώς η κορυφή δεν έχει καμία σχέση με τις ρίζες έτσι και το έργο τέχνης δεν μπορεί να αναπαράγει τη φυσική τάξη. Ο καλλιτέχνης – κορμός δεν κάνει τίποτε περισσότερο από το να συγκεντρώνει και να μεταφέρει όσα αντλεί από το σκοτεινό βάθος.»

Γεννήθηκε στην Ελβετία από μουσικούς γονείς και λάτρεψε με μεγάλη επιδεξιότητα το βιολί και τον Bach. Η ζωγραφική τον ελκύει και μαγεύεται από την Αφροδίτη του Botticelli, τον Λαοκόοντα στο Βατικανό, τις τοιχογραφίες της Πομπηίας, τον Donatello. Νιώθει τον Cezanne για δάσκαλό του μεταφέρει όμως στο μουσαμά τον δικό του προσωπικό λυρισμό, και μπαίνει στην ομάδα του Γαλάζιου Καβαλάρη ενταγμένος με τους ανήσυχους συναδέλφους του της εποχής.

Paul Klee, Maisons rouges et jaunes à Tunis, 1914.

Μεγάλος σταθμός της ζωής του θα γίνει ένα ταξίδι στην Τυνησία όπου ο αφρικανικός ήλιος και τα γήινα χρώματα τον συναρπάζουν. Η ρυθμική σύνταξη των κυβικών λευκών σπιτιών, η καθαρότητα του χρώματος φαίνεται έγιναν το κλειδί για να δηλώσει : «Το χρώμα με έχει κατακτήσει, με έχει δικό του για πάντα, το ξέρω. Εγώ και το χρώμα είμαστε ένα. Είμαι ζωγράφος.»… “Η τέχνη δεν αναπαράγει κάτι ορατό, αλλά κάνει ορατό κάτι που μέχρι τώρα δεν ήταν.”

Paul Klee as a soldier, 1916.

Καλείται στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο να υπηρετήσει στην αεροπορία εδάφους βάφοντας τα γερμανικά αεροπλάνα, ήδη όμως ο γιος του Felix έχει δώσει άλλες διαστάσεις στο πνεύμα και τις προτεραιότητές του. Αρχικά υπερασπίστηκε τον πόλεμο σύντομα όμως τον σπάραξε η οδύνη. Θυμήθηκε τις μαρτυρίες του Ηροδότου όπου μόνον ένας ανόητος θέλει τον πόλεμο αφού ενώ κατά την ειρήνη τα παιδιά θάβουν τους γονείς τους, στον πόλεμο οι γονείς θάβουν τα παιδιά τους. Μάλιστα σε μια απίστευτα προφητική ασπρόμαυρη σύνθεση “Οι απελπισμένοι“, μπορεί κανείς να προειδεί την Guernica του Picasso ο οποίος τον θαύμαζε βαφτίζοντας τον Pascal-Napoleon, δηλαδή ένα μικροκαμωμένο άντρα όλο πνευματικό μεγαλείο.

Δίδαξε στο ανατρεπτικό Bauhaus, και ενθουσίαζε τους μαθητές του με τον τρόπο που προσέγγιζε τη φύση. Οι ναζί των θεώρησαν εκφυλισμένο αλλά δεν το έβαλε κάτω, και κυρίως, δεν άλλαξε ρότα. Παρέμεινε ο άνθρωπος που γνώριζε καλά τι είναι μέρα και νύχτα, ουρανός θάλασσα και αέρας. Ίσως είναι ο πρώτος καλλιτέχνης που διείσδυσε στην περιοχή του υποσυνείδητου, αρμονικά με τους Σουρεαλιστές φίλους του, αλλά (σε αντίθεση με εκείνους) χωρίς να αποκολλάται από την καθοδήγηση του νου.

Ο Πάουλ Κλέε το 1911. Paul Klee, photographed in 1911 by Alexander Eliasberg.

Ήθελε να πεθάνει χωρίς να βιώσει έναν ακόμη παγκόσμιο πόλεμο και το πέτυχε. Η θανατηφόρα σκληροδερμία όμως δεν τον πτόησε εργασιακά. Με απίστευτη μανία άφησε περίπου 9.000 έργα πολλά εκ των οποίων την ύστερη περίοδό του. Εντούτοις είναι ολοφάνερο πως από την ασθένεια επηρεάζεται ψυχικά και τα έργα του γίνονται αλληγορίες, ερωτηματικά ζωής και θανάτου, ο φόβος έρχεται και ξανάρχεται στους τίτλους των έργων του. Πίστευε πως ο θάνατος είναι απλώς ένα πέρασμα στην απέναντι όχθη, Πολλά από τα έργα του δείχνουν προς εκείνη τη κατεύθυνση και λένε: Έφτασε η ώρα. Τελικά δεν ήταν απλώς ζωγράφος, αλλά ένας ερευνητής της φύσης, ένας ποιητής. Είδε το αόρατο, άκουσε τη σιωπή, ένιωσε την κίνηση των πραγμάτων καθώς μεγαλώνουν.

"Klee's studies in the related fields of natural history, comparative anatomy and anthropology had brought Klee to the belief that nature was characterized by the permutation and movement of fundamental units of construction. He wanted to achieve an equivalent way of working in painting. In addition to his interest in the natural world. Klee also turned to theories of both color and music. As he worked on the basis of units of construction taken from nature, Klee tried to create linear improvisations which he likened to the melody of the work. Klee evolved a system of color organization in which all the colors of the spectrum were conceived of as moving around a central axis dominated by the three pigmentary colors - red, yellow and blue.

Cat and Bird, 1928. Oil and ink on gessoed canvas, mounted on wood, 15 x 21" (38.1 x 53.2 cm). The Museum of Modern Art, MoMA, New York.

"From 1923 Klee created a series of imaginative color constructions which he called 'magic squares' in which he applied his theories. This series came to a conclusion in 1932 with Ad Parnassum. Klee likened each element in the painting to a theme in a polyphonic composition. He defined polyphony as 'the simultaneity of several independent themes'. In addition. each artistic element in Ad Parnassum is itself a distillation of several ideas and personal experiences. For example. the graphic element illustrates the gate to Mount Parnassus. the home of Apollo and the Muses, and also may refer to the Pyramids which Klee saw in 1928, and to a mountain near Klee's home."

From "Techniques of the Great Masters of Art".