Arts Universe and Philology

Arts Universe and Philology
The blog "Art, Universe, and Philology" is an online platform dedicated to the promotion and exploration of art, science, and philology. Its owner, Konstantinos Vakouftsis, shares his thoughts, analyses, and passion for culture, the universe, and literature with his readers.

Τρίτη 29 Μαρτίου 2016

Ένας εξωπλανήτης που «παριστάνει» τον κομήτη. Investigating the Mystery of Migrating 'Hot Jupiters'

Καλλιτεχνική απεικόνιση του HD 80606 b που ακολουθεί την πιο παράξενη τροχιά πλανήτη που γνωρίζουμε. Συνήθως κινείται μακριά από το μητρικό του άστρο αλλά ξαφνικά κάνει μια... βουτιά και τον πλησιάζει σε απόσταση αναπνοής και λίγο μετά κυριολεκτικά εκτοξεύεται μακριά από αυτόν. HD 80606 b (rendered here) stands out amid the hundreds of exoplanets discovered recently because of its highly eccentric orbit. Researchers have studied how the planet’s temperature changes as it approaches, sweeps by, and moves away from its star. Credit: Courtesy of the researchers and JPL

Πριν από επτά χρόνια οι αστρονόμοι εντόπισαν σε απόσταση 190 ετών φωτός από τη Γη στον αστερισμό της Μεγάλης Αρκτου ένα  εξωπλανήτη. Ο πλανήτης αυτός ονομάστηκε HD 80606 b και αμερικανοί επιστήμονες κατάφεραν να τον μελετήσουν διαπιστώνοντας ότι πρόκειται για τον πιο παράξενο από τους περίπου δύο χιλιάδες εξωπλανήτες που έχουν εντοπιστεί μέχρι σήμερα. Ο HD 80606 b ακολουθεί μια… ιδιόρρυθμη τροχιά η οποία είναι πρωτοφανής για πλανήτη και θυμίζει εκείνη των κομητών.

Τεράστιος και καυτός

The exoplanet HD80606 b spends most of its time far from its star, but every 111 days it swings in feverishly close. NASA's Spitzer Space Telescope measured the planet's extreme temperature swings using infrared light. This allowed astronomers to simulate its atmosphere. Visuals credit: NASA/JPL-Caltech

Τον εξωπλανήτη μελέτησε με τη βοήθεια του διαστημικού τηλεσκοπίου Spitzer ομάδα ερευνητών από το ΜΙΤ, το Ινστιτούτο Space Telescope Science Institute και το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια-Σάντα Κρουζ. Πρόκειται για ένα πλανήτη που ανήκει σε μια κατηγορία πλανητών που ονομάζονται «καυτοί Δίες». Είναι πλανήτες με μέγεθος παρόμοιο ή μεγαλύτερο από αυτό του Δία και συνήθως βρίσκονται κοντά στο μητρικό τους άστρο και η θερμοκρασία τους είναι ιδιαίτερα υψηλή. Ο HD 80606 b υπολογίζεται ότι είναι τέσσερις φορές μεγαλύτερος από τον Δία και όταν βρίσκεται πολύ κοντά στο άστρο η θερμοκρασία του ξεπερνάει τους χίλιους βαθμούς Κελσίου.

Η τροχιά

Astronomers watched an exoplanet called HD 80606b heat up and cool off during its sizzling-hot orbit around its star. Image credit: NASA/JPL-Caltech/MIT

Όπως διαπίστωσαν οι ερευνητές ο HD 80606 b ολοκληρώνει μια περιστροφή γύρω από το μητρικό του άστρο σε 111 μέρες. Όμως αυτή η τροχιά του HD 80606 b είναι εκκεντρική και προσομοιάζει αυτή των κομητών. Πιο συγκεκριμένα ο πλανήτης για 100 μέρες ακολουθεί μια πορεία μακριά από το μητρικό του άστρο και ξαφνικά κάνει μια στροφή και πλησιάζει κοντά σε αυτό, μια συμπεριφορά που έχουν οι κομήτες.

Κάποια στιγμή μάλιστα ο HD 80606 b πλησιάζει σε απόσταση αναπνοής το άστρο και πραγματοποιεί μια περιστροφή γύρω από αυτό σε διάστημα μόλις 20 ωρών! «Αν η Γη επρόκειτο να πλησιάσει τόσο κοντά στον Ήλιο, πολύ σύντομα θα έχανε την ατμόσφαιρά της και η επιφάνειά της θα μετατρεπόταν σε λιωμένο μάγμα» αναφέρουν οι ερευνητές στο άρθρο τους στην επιθεώρηση «Astrophysical Journal Letters». Μόλις ολοκληρώσει αυτή την καυτή του βόλτα γύρω από το άστρο ο HD 80606 b κάνει ένα.. άλμα και επιστρέφει στην απομακρυσμένη από το άστρο περιοχή που κινείται τον περισσότερο χρόνο. Επίσης οι ερευνητές  υπολόγισαν την ταχύτητα περιστροφής γύρω από το άξονα του, δηλαδή τη διάρκεια της μέρας του, και βρήκαν ότι είναι περίπου 90 ώρες.

Thomas Hope – Σχέδια της Οθωμανικής Κωνσταντινούπολης. Thomas Hope: Drawings of Ottoman Istanbul

Thomas Hope, «Ελληνικές παραθαλάσσιες επαύλεις ή γιαλιά στο Βόσπορο». Υδατογραφία σε χαρτί. Αρ. Ευρ. 27338, τ. V. Μουσείο Μπενάκη. Thomas Hope, Greek waterfront villas or yalıs on the Bosporus and view of the Sultaniye valley on the Asian side. Watercolours on paper Inv. no. 27338, 27339 v. V Benaki Museum.

Γόνος οικογένειας μεγιστάνων τραπεζιτών, ο Thomas Hope (1769-1831) πραγματοποίησε, κατά το τελευταίο τέταρτο του 18ου αιώνα, το Grand Tour· την καθιερωμένη για τους νέους της τάξης του περιοδεία στην Ελλάδα και την Μέση Ανατολή. Πολυμαθής, φιλότεχνος, με μοναδικές συλλογές αρχαιοτήτων, γλυπτικής και ευρωπαϊκής ζωγραφικής, γενναιόδωρος χορηγός και ειδήμων σε θέματα αρχιτεκτονικής και διακόσμησης ανέτρεψε τα καλλιτεχνικά δεδομένα της εποχής του, αφήνοντας το στίγμα του στην καλλιτεχνική περίοδο Regency (αρχές 19ου αιώνα).

Thomas Hope, «Διάφορες ενδυμασίες της Κωνσταντινούπολης». Σχέδιο με μελάνι σε χαρτί. Αρ. Ευρ. 27112 τ. I. Μουσείο Μπενάκη. Thomas Hope, Various Costumes of Istanbul. Pen drawing on paper Inv. No. 27112 v. I Benaki Museum.

Δημιούργησε το «στυλ Hope», το οποίο εμπνέεται από αρχαίους πολιτισμούς της Μεσογείου, και το διέδωσε, εκδίδοντας μια σειρά εικονογραφημένων εγχειριδίων με ενδυματολογικό ρεπερτόριο, καθώς και προτάσεις για χρηστικά και διακοσμητικά αντικείμενα.

Thomas Hope, «Τα διαμερίσματα της μητέρας του σουλτάνου στο θερινό ανάκτορο». Υδατογραφία σε χαρτί. Αρ. Ευρ. 27368 τ. V. Μουσείο Μπενάκη. Thomas Hope, The Apartments of the Queen Mother in the Summer Palace. Watercolour on paper Inv. no. 27368 v. V Benaki Museum.

Ο ίδιος υπήρξε ένας εξαιρετικά ταλαντούχος σχεδιαστής και σχεδίασε επιμελώς ποικίλα θέματα από τις περιοχές που επισκέφθηκε στη διάρκεια του Grand Tour. Τα έργα αυτά (σύνολο 350), ταξινομημένα από τον ίδιο, φυλάσσονταν στην προσωπική του βιβλιοθήκη δεμένα σε πέντε τόμους, οι οποίοι μετά το θάνατό του εξαφανίστηκαν. Ενώ η διεθνής επιστημονική κοινότητα τους θεωρούσε χαμένους, στην πραγματικότητα είχαν αγοραστεί το 1930 από τον Αντώνη Μπενάκη και φυλάσσονταν στη βιβλιοθήκη του Μουσείου Μπενάκη. Η ανακάλυψή τους το 1984 αποτέλεσε ένα γεγονός με διεθνή επιστημονική απήχηση, δεδομένου ότι τα έργα συγκροτούν ένα θησαυρό οπτικών μαρτυριών για αρχαιολογικές τοποθεσίες και μνημεία που έχουν εκ τότε αλλοιωθεί, από την Ελλάδα, την Αίγυπτο και την Τουρκία, όπου πρωταγωνιστεί θεματικά η Κωνσταντινούπολη.

Thomas Hope, «Άποψη των Γλυκών Νερών της Ευρώπης ή Καγίτχανε». Υδατογραφία σε χαρτί. Αρ. Ευρ. 27362 τ. V. Μουσείο Μπενάκη. Thomas Hope, View of the Sweet Waters of Europe or Kağithane. Watercolour on paper Inv. no. 27362 v. V Benaki Museum.

Περισσότερα από 30 χρόνια μετά την ανακάλυψη αυτή, το Μουσείο Μπενάκη παρουσιάζει έκθεση με τίτλο «Thomas Hope: Σχέδια της Οθωμανικής Κωνσταντινούπολης» στους χώρους του Μουσείου Ισλαμικής Τέχνης.

Thomas Hope, «Άποψη ενός περιπτέρου στον κήπο του Τοπκαπί». Σχέδιο με μελάνι σε χαρτί. Αρ. Ευρ. 27093 τ. I. Μουσείο Μπενάκη. Thomas Hope, View of a Kiosk in the Garden of the Topkapı. Ink drawing on paper Inv. no. 27093 v. I Benaki Museum.

Στην έκθεση παρουσιάζονται 60 έργα με θέμα την Κωνσταντινούπολη. Η θεματική ποικιλία και η λεπτομέρεια των σχεδίων είναι αξιοθαύμαστη και αποκαλύπτουν τη γοητεία που άσκησε στον Thomes Hope η πρωτεύουσα της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Τα θέματα απεικονίζουν: τοπογραφικά σχεδιαγράμματα και διπλωτά πανοράματα της Κωνσταντινούπολης και των περιχώρων, οθωμανικά παλάτια, αίθουσες του σεραγιού, πύλες, τζαμιά, ταφικά μνημεία,  υπαίθριες κρήνες, τα γιαλιά πάνω στο Βόσπορο, τις λέμβους διασκεδάσεων του σουλτάνου, επίσης απόψεις από γειτονιές και προάστια, σκηνές στα μαγαζιά και στα καφενεία της αγοράς, παραστάσεις με ενδυμασίες.

Thomas Hope, «Ταξιδιώτες αναπαύονται στη Ρωμυλία». Σχέδιο με μελάνι σε χαρτί. Αρ. Ευρ. 27056 τ. I. Μουσείο Μπενάκη. Thomas Hope, Travellers Resting on the Road in Roumeli. Pen drawing on paper Inv. no. 27056 v. I Benaki Museum.

Όλα αυτά με μια εξαιρετική σχεδιαστική ποιότητα, καθώς η απαράμιλλη δεξιοτεχνία του Thomas Hope στη γραμμική διατύπωση αγγίζει την ικανότητα μικρογράφου, ενώ η ευαίσθητη χρωματική του κλίμακα, του επιτρέπει να αναδείξει λεπτομέρειες των κτηρίων και των ενδυμασιών που καταπλήσσουν το θεατή και διεγείρουν τη φαντασία του.

Thomas Hope, «Άποψη της πλατείας του Τοπχανέ». Υδατογραφία σε χαρτί. Αρ. Ευρ. 27327 τ. V. Μουσείο Μπενάκη. Thomas Hope, View of the Tophane Square. Watercolour on paper Inv. no. 27327 v. V Benaki Museum.

Ωστόσο, η σημασία της συλλογής Thomas Hope δεν εξαντλείται στην αισθητική χαρά που προσφέρει στους φιλότεχνους. Για τους μελετητές του οθωμανικού πολιτισμού τα έργα αποτελούν έναν μοναδικό θησαυρό, κυρίως γιατί η χρονολογία σχεδίασής τους, δηλαδή ο 18ος αιώνας, τα καθιστά ένα σπάνιο εικαστικό εύρημα, δεδομένου ότι η συγκεκριμένη χρονική περίοδος είναι σχετικά φτωχή σε οπτικές μαρτυρίες για την Τουρκία.

Thomas Hope, «Ταφικό μνημείο στο Σκουτάρι». Υδατογραφία σε χαρτί. Αρ. Ευρ. 27372 τ. V. Μουσείο Μπενάκη. Thomas Hope, Tomb at Üsküdar. Watercolour on paper Inv. no. 27372 v. V Benaki Museum.

Ένα δεύτερο και εξίσου σημαντικό στοιχείο, το οποίο διαφοροποιεί τα έργα του Thomas Hope από άλλα εικονογραφικά σύνολα παρόμοιας θεματικής, είναι η αυθεντικότητα των παραστάσεων. Όπως γνωρίζουν οι μελετητές, πολλοί ζωγράφοι-περιηγητές -μολονότι σχεδίαζαν επιτόπου- συχνά παραμόρφωναν τα τοπικά χαρακτηριστικά προκειμένου να εξωραΐσουν τις παραστάσεις. Αυτό είναι ένα φαινόμενο που υποβαθμίζει την τεκμηριωτική τους αξία. Αυτή δεν είναι καθόλου η περίπτωση του Thomas Hope, ο οποίος σχεδίαζε με ευσυνειδησία, καταγράφοντας τα θέματα με απόλυτη πιστότητα. Επιπλέον, η αξεπέραστη θεματική ποικιλία της συλλογής την καθιστά σημείο αναφοράς για μελετητές πολλαπλών ειδικοτήτων, όπως ιστορικούς, αρχιτέκτονες, λαογράφους, ενδυματολόγους κ.λ.π. Ειδικά, δε, για την Κωνσταντινούπολη το έργο του αποτελεί μία αστείρευτη δεξαμενή υλικού για όποιον επιθυμεί να ανασυστήσει ένα πανοραμικό πορτρέτο της πόλης κατά τον 18ο αιώνα, με αυθεντικά δείγματα του τοπίου, της αρχιτεκτονικής, των κατοίκων και της καθημερινότητας. Το σημαντικότερο είναι ότι πρόκειται για ένα αρχείο, αδημοσίευτο στο σύνολό του, η έκδοση του οποίου αναμένεται να εκτιμηθεί ιδιαίτερα από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα.

Η έκδοση κυκλοφόρησε με την ευκαιρία της ομότιτλης έκθεσης από το Αρχείο των προσωπικών Σχεδίων του Βρετανού καλλιτέχνη, που φιλοξενήθηκε στο Μουσείο Μπενάκη Ισλαμικής Τέχνης (Μάρτιος – Σεπτέμβριος 2016). Τα σχέδια του Thomas Hope, στο σύνολό τους, αποτελούν μία πολύτιμη συνεισφορά στη γνώση μας για την Κωνσταντινούπολη στα τέλη του 18ου αιώνα.

Την έκθεση συνοδεύει έκδοση δίγλωσση (ελληνικά/αγγλικά), η οποία περιλαμβάνει φωτογραφίες των έργων και συνοδευτικά κείμενα σχετικά με τον καλλιτέχνη και την εποχή του, από τις επιμελήτριες της έκθεσης δρα Φανή-Μαρία Τσιγκάκου, ιστορικό της τέχνης, και Μίνα Μωραΐτου, επιμελήτρια του Μουσείου Μπενάκη Ισλαμικής Τέχνης.

Sixty works of Dutch and British merchant banker, author, philosopher and art collector Thomas Hope (1769-1831), which present Istanbul during the era of the Ottoman Empire, are hosted in an exhibition titled “Thomas Hope: Drawings of Ottoman Istanbul” at the Benaki Museum of Islamic Art.

Η έκθεση θα διαρκέσει έως τις 25 Σεπτεμβρίου 2016 και πραγματοποιείται με την ευγενική υποστήριξη του Γραφείου Πολιτισμού και Τουρισμού της Τουρκικής Πρεσβείας στην Αθήνα.