Arts Universe and Philology

Arts Universe and Philology
The blog "Art, Universe, and Philology" is an online platform dedicated to the promotion and exploration of art, science, and philology. Its owner, Konstantinos Vakouftsis, shares his thoughts, analyses, and passion for culture, the universe, and literature with his readers.

Δευτέρα 24 Φεβρουαρίου 2014

Η αξιολόγηση των εκπαιδευτικών και το ζήτημα της βελτίωσης του εκπαιδευτικού έργου. The evaluation of teachers and the issue of Improving Educational Quality Project

Πάμπλο Πικάσο, «Σφαγή στην Κορέα» (1951, λάδι σε ξύλο, Μουσείο Ρicasso, Παρίσι). Πόσο εύκολο θα είναι άραγε να ορθώσει κανείς το ανάστημά του, όταν βρίσκεται διαρκώς υπό επιτήρηση και βαθμολόγηση;

Στο προεδρικό διάταγμα για την αξιολόγηση των εκπαιδευτικών της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης αναφέρεται ως σκοπός του εγχειρήματος «η βελτίωση της ποιότητας του εκπαιδευτικού και του διοικητικού τους έργου μέσω της άμεσης σύνδεσής της με την επιμόρφωση,  προς όφελος των ίδιων, των μαθητών και της κοινωνίας». Οι συντάκτες του κειμένου, χρησιμοποιώντας πληθώρα τεχνικών όρων, προσπαθούν να προσδώσουν στην επιχειρούμενη αξιολόγηση διαστάσεις τυπικής διαδικασίας, η οποία πραγματοποιούμενη με όρους αξιοκρατίας αποβλέπει στο κοινό καλό.

Βεβαίως, αυτό που αντιλαμβάνονται πλέον οι πάντες είναι ότι στην εποχή μας κοινό καλό ως αποτέλεσμα των κυρίαρχων πολιτικών δεν υπάρχει κι ούτε θα μπορούσε να υπάρξει. Ο λόγος μιας εξόχως αντιλαϊκής εξουσίας,  η οποία διεξάγει ταξικό πόλεμο εναντίον των εργαζομένων, δεν μπορεί παρά να είναι απατηλός και χειραγωγικός.

Η ορθή ανάγνωση του τεχνοκρατικά συγκροτημένου προεδρικού διατάγματος για την αξιολόγηση των εκπαιδευτικών θα πρέπει να  εκκινεί από το γεγονός ότι στην Ελλάδα και σε όλο σχεδόν το σύγχρονο κόσμο η λειτουργία των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, ο χαρακτήρας και η αποτελεσματικότητα του εκπαιδευτικού έργου, οι πραγματικές μορφωτικές δυνατότητες και προοπτικές των νέων θα επηρεάζονται ολοένα και πιο αποφασιστικά από τη χωρίς ορατό τέλος παγκόσμια οικονομική κρίση. Ζοφερά χαρακτηριστικά της, η εκτενής απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων, η ιλιγγιώδης  αύξηση της ανεργίας, ο σκληρός  ανταγωνισμός, η φτώχεια, η περιθωριοποίηση,  οι εξαιρετικά αβέβαιες  προοπτικές του βίου.  Αυτό που καταμαρτυρούν οι στατιστικές, οι κοινωνιολογικές αναλύσεις αλλά και τα καθημερινά  βιώματα των ανθρώπων είναι ότι δουλειές  δεν υπάρχουν κι ούτε θα υπάρχουν πολλές. Κι όσες δημιουργούνται θα είναι εν πολλοίς περιστασιακές και κακοπληρωμένες.

Εντός των εν λόγω συνθηκών, αυτό που διακρίνει τις παγκοσμίως κυρίαρχες πολιτικές μεταρρύθμισης  της δημόσιας εκπαίδευσης είναι η ποικιλότροπη ιδιωτικοποίηση – εμπορευματοποίηση των υπηρεσιών της, η υποβάθμιση της επαγγελματικής θέσης των εκπαιδευτικών με την εκτενέστατη  εξάπλωση μορφών επισφαλούς, μερικής και χαμηλά αμειβόμενης απασχόλησης, η ενίσχυση του γραφειοκρατικού ελέγχου επί του έργου τους, η τυποποίηση της διδασκαλίας και η  έμφαση σε διαρκείς, ανταγωνιστικού τύπου εξετάσεις των μαθητών.

Αγγλοσαξονικές, νεοφιλελεύθερες πρακτικές, με αμφίβολα έως καταστροφικά αποτελέσματα εκεί όπου πρωτοεφαρμόστηκαν   εισάγονται σε πολλές χώρες του πλανήτη  για να υπονομεύσουν και να αποδομήσουν ό,τι έχει απομείνει από τα δημιουργηθέντα σε μια προγενέστερη εποχή μαζικά δημόσια εκπαιδευτικά συστήματα.

Ο πανεπιστημιακός καθηγητής Andy Hargreaves στον πρόλογό του στο βιβλίο του Pasi Sahlberg, «Φιλανδικά μαθήματα», διαπιστώνει με καυστικό τρόπο: «κατά την τελευταία εικοσιπενταετία, το επίπεδο και η επίδοση των Αμερικανών εκπαιδευτικών και των αμερικανικών σχολείων ακολουθούν σταθερά μια φθίνουσα πορεία σε σύγκριση με τα διεθνή δεδομένα. Παρ’ όλα αυτά, για ένα διάστημα μεγαλύτερο από δύο δεκαετίες εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, οι Ηνωμένες Πολιτείες, όπως και άλλα αγγλο-αμερικανικά έθνη, αποτελούν τη επιτομή του ορισμού της τρέλας του Αϊνστάιν: να εξακολουθείς να κάνεις το ίδιο πράγμα περιμένοντας να έχεις διαφορετικό αποτέλεσμα. Επιβολή, πίεση, ντροπή, παρέμβαση από πάνω προς τα κάτω, αγορές, ανταγωνισμός, τυποποίηση, εξετάσεις [...] κλείσιμο σχολείων που αποτυγχάνουν, απόλυση αναποτελεσματικών εκπαιδευτικών και διευθυντών σχολείων [...] στρατηγικές μεταρρύθμισης που απέτυχαν με θλιβερό τρόπο για περισσότερο από δύο δεκαετίες σε πολλά αγγλοσαξονικά έθνη – επανεφευρέθηκαν και επιβλήθηκαν εκ νέου με ακόμα μεγαλύτερη ένταση και αποφασιστικότητα.»

Στόχος της νεοφιλελεύθερης πολιτικής στην εκπαίδευση είναι   η ισχυρή μείωση του κόστους της, σε συνάρτηση με τη μείωση του κόστους όλων των δημόσιων υπηρεσιών, προκειμένου να «απεγκλωβιστούν»  και να αξιοποιηθούν διαρκώς μεγαλύτεροι κοινωνικοί πόροι για την ενίσχυση και αναζωογόνηση μιας χρονίως τελματωμένης  κεφαλαιοκρατικής οικονομίας. Και βέβαια η μείωση αυτού του κόστους συνεπάγεται, συν τοις άλλοις, χαμηλά αμειβόμενους και επισφαλώς εργαζόμενους εκπαιδευτικούς. Σε αυτή την υπόθεση είναι αντικειμενικά και αναπόδραστα στρατευμένη η επιχειρούμενη εκ νέου στην Ελλάδα αξιολόγηση των εκπαιδευτικών.  

Ως προς το περιεχόμενο και τις προβλεπόμενες διαδικασίες, το ελληνικό προεδρικό διάταγμα αποτελεί μνημείο γραφειοκρατικής αμετροέπειας και ασυναρτησίας. Διακρίνεται από την ανερμάτιστη αξίωση καταγραφής, αποτίμησης, σύγκρισης πληθώρας εξαιρετικά πολύπλοκων και εξαρτώμενων από μεγάλο αριθμό παραγόντων, εγγενώς μη μετρήσιμων πτυχών της εκπαιδευτικής πράξης.

"Η αξιολόγηση και ο ρόλος του εκπαιδευτικού". Ομιλία Γιώργου Γρόλλιου στο συνέδριο της ΔΟΕ στη Βέροια με θέμα "Αξιολόγηση - Χειραγώγηση. Η στάση του συνδικαλιστικού κινήματος".

Το προεδρικό διάταγμα είναι προβληματικό και επικίνδυνο, όχι γιατί τα στοιχεία του εκπαιδευτικού έργου τα οποία προβάλει ως αντικείμενο αξιολόγησης δεν είναι υπαρκτά (αν και συχνά ορίζονται με εμφανώς ασαφή τρόπο),   αλλά γιατί θεωρεί ως δεδομένο ότι αυτά μπορούν να ελεγχθούν σε συγκεκριμένες χρονικές  στιγμές,  κυριολεκτικά εντός ελάχιστων στιγμιότυπων της σχολικής καθημερινότητας, και  να υπολογισθούν με τρόπο που να παρουσιάζει την ατομική δραστηριότητα κάθε εκπαιδευτικού με τη μορφή μιας συνολικής βαθμολογίας.

Πέραν των παραπάνω,  η ιδεολογία της επιχειρούμενης αξιολόγησης των εκπαιδευτικών διακρίνεται από την έμφαση στην ποσοτική αποτίμηση, κυριολεκτικά αριθμοποίηση του έργου τους  και από την κραυγαλέα αδιαφορία για τις συγκεκριμένες συνθήκες υλοποίησής του, για τις ιδιομορφίες της κάθε σχολικής τάξης, της προσωπικής βιογραφίας των μαθητών, αλλά και της προσωπικής κατάστασης  του κάθε εκπαιδευτικού. Ιδιαίτερα, όσον αφορά την προσωπική κατάσταση των εκπαιδευτικών, τις περίπλοκες έως εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες στις οποίες αυτοί ζουν και εργάζονται, η στάση των ιδεολόγων της αξιολόγησης  είναι ακριβώς αυτή της παντελούς αδιαφορίας.

Επιπροσθέτως, η επιχειρούμενη αξιολόγηση επιδιώκει να μεταθέσει στους εκπαιδευτικούς την ευθύνη για τα μεγάλα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι μαθητές στην καθημερινότητά τους σε μια χώρα κοινωνικά κατεστραμμένη, τα οποία εισβάλλουν στο σχολείο και οριοθετούν αυστηρά τις μαθησιακές στάσεις, προσπάθειες και επιδόσεις.

Η επιχειρούμενη αξιολόγηση των εκπαιδευτικών, χωρίς να έχει καμία σχέση με την υλοποίηση πολιτικών πραγματικής υποστήριξης και  βελτίωσης της επαγγελματικής και κοινωνικής τους θέσης, το μόνο που προβλέπει με σαφήνεια είναι η τιμωρία αυτών που θα κριθούν ελλιπείς, η θεσμοθέτηση  της αποσταθεροποίησης των επαγγελματικών τους δικαιωμάτων,  η ενίσχυση της εργασιακής επισφάλειας.

Δέον να σημειωθεί ότι το προεδρικό διάταγμα, καθώς και η νεοφιλελεύθερη ιδεολογία της αξιολόγησης διαπνέονται από  εξαιρετική καχυποψία προς τους εκπαιδευτικούς. Τους αντιμετωπίζουν  ως εκ προοιμίου ανεπαρκείς,  ως εγγενώς ανώριμα –ετερόνομα άτομα, τα οποία χρήζουν διαρκούς επιτήρησης και καθοδήγησης. Οι θιασώτες της αξιολόγησης μεταφέρουν στην εκπαίδευση την κυρίαρχη στην κεφαλαιοκρατική οικονομία «λογική» των αφεντικών, σύμφωνα με την οποία  οι εργαζόμενοι είναι πάντα προβληματικοί, ανίκανοι και  αναποτελεσματικοί, και συνακόλουθα πρέπει να βρίσκονται διαρκώς υπό καθεστώς επιτήρησης και εξαναγκασμού.

Η επιχειρούμενη αξιολόγηση των εκπαιδευτικών διακατέχεται από τη νεοφιλελεύθερη έμμονη ιδέα του ανταγωνισμού. Θεωρεί αυτονόητο ότι δεν μπορούν και δεν πρόκειται όλοι να  πετύχουν στο έργο τους, να εξελιχθούν και να προοδεύσουν συλλογικά. Μέσα από τις προβλεπόμενες πρακτικές ανταγωνιστικής σύγκρισης και διαφοροποίησης  θεσμοθετείται η βαθύτατη διάσπαση και αποξένωση των εκπαιδευτικών, ενισχύονται οι εγωκεντρικές επιδιώξεις ατομικής επιτυχίας. 

Η επιχειρούμενη αξιολόγηση των εκπαιδευτικών διακατέχεται από τη νεοφιλελεύθερη έμμονη ιδέα του ανταγωνισμού. Θεωρεί αυτονόητο ότι δεν μπορούν και δεν πρόκειται όλοι να  πετύχουν στο έργο τους, να εξελιχθούν και να προοδεύσουν συλλογικά. Μέσα από τις προβλεπόμενες πρακτικές ανταγωνιστικής σύγκρισης και διαφοροποίησης  θεσμοθετείται η βαθύτατη διάσπαση και αποξένωση των εκπαιδευτικών, ενισχύονται οι εγωκεντρικές επιδιώξεις ατομικής επιτυχίας.

Συνάμα ενθαρρύνονται η τυπολατρία και ο κομφορμισμός, η αποφυγή κριτικών και μαχητικών στάσεων απέναντι σε ιδέες και πολιτικές που είναι καταστροφικές για τους μαθητές και την κοινωνία. Πόσο εύκολο θα είναι άραγε να ορθώσει κανείς το ανάστημά του, όταν βρίσκεται διαρκώς υπό επιτήρηση και βαθμολόγηση;   

Απορρίπτοντας αποφασιστικά την επιχειρούμενη αξιολόγηση των εκπαιδευτικών  και όλες τις συγγενείς προς αυτή πολιτικές που εφαρμόζονται στην εκπαίδευση (σε συνάρτηση με το σύνολο της κυρίαρχης πολιτικής), θα πρέπει να έχουμε υπόψη δύο κοινωνικές στρατηγικές,  οι οποίες βρίσκονται σε σφοδρότατη σύγκρουση μεταξύ τους, από την έκβαση της οποίας θα κριθεί το μέλλον της ανθρωπότητας.


Είναι ο αθώος τίτλος ενός σαρκαστικού βίντεο κλιπ που έβγαλε το συνδικάτο μετάλλου Γερμανίας (IG Metall) για να καταγγείλλει τον επιλεκτικό χαρακτήρα της εκπαίδευσης και τις αδικίες που επιφέρει. Μια τρυφερή παιδική φωνούλα τραγουδάει ένα παραδοσιακό παιδικό τραγούδι και περιγράφει πως πετιούνται ένα-ένα τα παιδάκια εκτός συστήματος.

Η μια είναι η κεφαλαιοκρατική  κοινωνική στρατηγική,  η οποία αντιλαμβάνεται τους εργαζόμενους μόνο ως μέσο (ει δυνατόν μηδαμινού κόστους και αναλώσιμο ανά πάσα στιγμή) για την επιτυχία των οικονομικών στόχων του κεφαλαίου και την αύξηση της κερδοφορίας του. Για την εν λόγω στρατηγική η βέλτιστη χρήση των εργασιακών ικανοτήτων των ανθρώπων συνάπτεται με το διαρκή εξαναγκασμό, τη διαρκή αποσταθεροποίηση των όρων επιβίωσης, το διαρκή ανταγωνισμό,  τη διαρκή επιτήρηση και εντατικοποίηση του έργου τους.

Η άλλη στρατηγική είναι αυτή της χειραφέτησης της εργασίας,   σύμφωνα με την οποία η εργασία και κυρίως   η διανοητική - γνωσιακή δραστηριότητα (η εργασία της «γενικής διάνοιας» για την οποία έκανε λόγο ο Μαρξ), ιδιαίτερα δηλαδή η εργασία στους χώρους της επιστήμης, της τέχνης και της εκπαίδευσης, αναπτύσσεται και βελτιώνεται πραγματικά μόνο όταν υλοποιείται  ως αυτοπραγμάτωση των εργαζόμενων και ως αυτοσκοπός. Επίσης, η εργασία στις εν λόγω περιπτώσεις αναπτύσσεται και βελτιώνεται πραγματικά μόνο όταν ο πλούτος εκάστης προσωπικότητας (διότι εδώ πραγματική «παραγωγική» δύναμη είναι ο πολιτισμικός πλούτος κάθε εργαζόμενου) τίθεται στη διάθεση του συνόλου, όταν δηλαδή  κυριαρχούν συνεργατικές – κατεξοχήν συντροφικές σχέσεις.

Σύμφωνα λοιπόν με αυτή την κοινωνική στρατηγική, η εκπαίδευση δεν μπορεί να αναπτυχθεί χωρίς τη διαρκή και πολύπλευρη υποστήριξη της ανάπτυξης της προσωπικότητας των εκπαιδευτικών (εντός και εκτός του συμβατικού χρόνου εργασίας)  στις ηθικές,  συναισθηματικές και διανοητικές πτυχές της. Ακριβώς η  ανάπτυξη της προσωπικότητας των εκπαιδευτικών  αποτελεί κρίσιμο - αποφασιστικό  παράγοντα  πραγματικής  βελτίωσης του εκπαιδευτικού έργου.

Στην εκπαίδευση και σε όλους τους τομείς της δραστηριότητας του πνεύματος οι γνωστές «λογικές» των αφεντικών, οι κεφαλαιοκρατικές πρακτικές χειραγώγησης της μισθωτής εργασίας  (η εργασιακή επισφάλεια, ο ανταγωνισμός, το επαγγελματικό άγχος, συμπεριλαμβανομένων και των πρακτικών αξιολόγησης και γραφειοκρατικού  ελέγχου) υπονομεύουν καίρια και καταστρέφουν τον ψυχισμό, τις διανοητικές ικανότητες, τη φαντασία και δημιουργικότητα  των εργαζομένων της γνώσης.

Συνακόλουθα, οι προοπτικές αυθεντικής βελτίωσης του εκπαιδευτικού έργου, ενίσχυσης της κοινωνικής σημασίας της εκπαίδευσης και δημιουργίας αυθεντικής κοινωνίας της γνώσης μπορούν σήμερα να γίνουν αντιληπτές μόνο υπό το πρίσμα της στρατηγικής και προοπτικής  χειραφέτησης της εργασίας. 

 Περικλής Παυλίδης

Τα κύματα της κοσμικής θάλασσας, The bow shock of Kappa Cassiopeiae, a massive, hot supergiant

Η κίνηση του άστρου Κ Κασσιόπη δημιούργησε ένα κόκκινο κύμα. The red arc in this infrared image from NASA's Spitzer Space Telescope is a giant shock wave, created by a speeding star known as Kappa Cassiopeiae. Credit: NASA/JPL-Caltech

Όπως η πλώρη ενός πλοίου σχηματίζει ένα κύμα που προπορεύεται στη θάλασσα, τα γιγάντια άστρα που περιπλανιούνται στο διαστρικό κενό κινούμενα με πολύ μεγάλες ταχύτητες δημιουργούν και αυτά κύματα καθώς περνούν μέσα από νέφη αερίων και σκόνης. 

The bow shock of Zeta Ophiuchi, another runaway star observed by Spitzer (NASA/JPL-Caltech)

Τα κύματα αυτά έχουν λάβει την ονομασία «κρουστικά κύματα» και σχηματίζονται όταν το μαγνητικό πεδίο ενός άστρου «φυγά» και οι μάζες σωματιδίων που φεύγουν από αυτό συγκρούονται με τα αέρια και τη σκόνη που βρίσκονται στο διαστρικό κενό.

Here’s another example of a bow shock. This particular star, photographed by NASA’s Hubble Space Telescope in 1995, is located in the nearby Orion nebula, an intense star-forming region of gas and dust. The material belched from the young star, LL Ori, clashes with slow-moving gas evaporating away from the center of the Orion nebula, positioned to the lower right of the image. The surface where the two winds clash is observed as the crescent-shaped bow shock. Image credit: NASA and the Hubble Heritage Team (STScI/AURA)

Το διαστημικό τηλεσκόπιο Spitzer εντόπισε ένα τέτοιο κύμα. Το κύμα αυτό δημιουργήθηκε από το  Κ Κασσιόπη (HD 2905), ένα γιγάντιο άστρο που κινείται στο γαλαξία μας με ταχύτητα 4 εκ.χλμ/ώρα. Η κίνηση του άστρου στο διαστρικό κενό δημιούργησε ένα λαμπρό κόκκινο κρουστικό κύμα.

Hubert Reeves: Δεν είμαστε παρά σκόνη των άστρων, Hubert Reeves: Nous sommes tous "poussières d'étoiles"

Hubert Reeves: «Depuis le big bang, il y a un million de milliards de fois 20 Minutes. Nous sommes tous des poussières d’étoiles.» World famous cosmologist and science communicator.

Η φήμη του αστροφυσικού Hubert Reeves ταξιδεύει στο Διάστημα: ο αστεροειδής 9631, που ανακαλύφθηκε το 1993 στο Νότιο Ευρωπαϊκό Αστεροσκοπείο (ESO), φέρει το όνομά του. Ο Reeves, ένα είδος κοσμικού ιστορικού που μελέτησε τον τρόπο που γεννιούνται, αναπτύσσονται και πεθαίνουν τα άστρα, την προέλευση και τη μοίρα της ελεύθερης ενέργειας στο σύμπαν, είναι επίσης πολυγραφότατος εκλαϊκευτής της επιστήμης, χαρισματικός, γοητευτικός αφηγητής – ένας γαλλόφωνος Carl Sagan.

Έχει στο ενεργητικό του 30 βιβλία, τουλάχιστον 10 οπτικοακουστικές επιμορφωτικές εκπομπές και ταινίες και δεκάδες μουσικές παραγωγές. Τα τελευταία χρόνια, έχει δραστηριοποιηθεί ιδιαίτερα σε θέματα οικολογίας και από το 2001 προεδρεύει της οργάνωσης «Ανθρωπότητα και Βιοποικιλότητα» στη Γαλλία, που αφορά την προστασία των άγριων ζώων.

Τις προσεχείς ημέρες ο Hubert Reeves θα μιλήσει στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, στο πλαίσιο του ελληνογαλλικού φεστιβάλ «Γεωσυναντήσεις 2014». Με αυτήν την ευκαιρία, ζητήσαμε από τον διάσημο αστροφυσικό να μας ξεναγήσει στο Σύμπαν με οδηγό την επιστημονική σκέψη, τη φαντασία και τη διαίσθηση.

Η γοητεία του απείρου

Anaxagoras, part of a fresco in the National University of Athens.

«Η επιστήμη μάς προσφέρει μια γνώση που προέρχεται από τη συστηματική και ενδελεχή έρευνα ακολουθώντας αυστηρές προδιαγραφές», λέει ο Reeves. «Οι βάσεις της επιστημονικής μεθόδου εδραιώθηκαν από τους αρχαίους Ελληνες φιλοσόφους, ειδικότερα τους Μιλήσιους, όπως ο Θαλής και ο Αναξαγόρας. Τους οφείλουμε μεγάλη αναγνώριση γιατί ανέτρεψαν με τρόπο επαναστατικό την αντίληψή μας για τον κόσμο».

Όπως έχει πει παλαιότερα ο Reeves, oι θρησκείες αποτελούν συστήματα αξιών που μας διδάσκουν πώς να ζούμε, ανταποκρινόμενα στη θεμελιώδη ανάγκη του ανθρώπου να υπάρχει νόημα και σκοπός στην ύπαρξη. Η επιστήμη, όμως, δεν είναι απλά μια ανθρώπινη επινόηση. Πρέπει να είναι ακριβής, να μπορεί να αποδειχθεί πειραματικά και κυρίως να κάνει προβλέψεις για πράγματα που ακόμη κανείς δεν έχει δει.

Portrait documentaire d'Hubert Reeves, humaniste et écologiste engagé. Son combat: laisser aux générations futures une planète habitable. Les heures sont comptées, croit-il. Il nous rappelle les découvertes scientifiques qui font de nous les «enfants du cosmos» et, à ce titre, nous rendent responsables de la survie d'une terre promise, laquelle menace de devenir notre enfer...

Ρωτήσαμε τον διάσημο επιστήμονα αν η ερμηνεία που δίνουμε στην ύπαρξη του Σύμπαντος υπόκειται στους περιορισμούς του ανθρώπινου μυαλού. Αν για παράδειγμα το άπειρο είναι μια πραγματική φυσική έννοια ή ένα σύμβολο, κύημα της φαντασίας, για να «εξηγήσει» ο άνθρωπος ό,τι δεν κατανοεί. «Άπειρο: δίχως όρια και δίχως τέλος, επομένως χωρίς επέκεινα. Είναι μια έννοια που η φαντασία μας δεν μπορεί να συλλάβει. Το μυαλό μας γοητεύεται από την υπέρβαση των ορίων αλλά ταυτόχρονα την απωθεί, αφού δεν μπορεί να την συλλάβει, την αφορίζει. Κανείς δεν μπορεί να πει σήμερα με σιγουριά αν το Σύμπαν είναι άπειρο ή πεπερασμένο, σε διαστάσεις ή σε αριθμό άστρων.

«Η δημιουργία είναι μια φιλοσοφική έννοια, που σημαίνει ότι ξεκινάω κάτι από το τίποτα. Στη φύση αυτό δεν ισχύει. Η ανικανότητά μας να απαντήσουμε στο ερώτημα από πού προήλθε το Σύμπαν ή τι υπήρχε πριν από τη Μεγάλη Έκρηξη δείχνει τα όρια της ανθρώπινης γνώσης». Η Μεγάλη Έκρηξη είναι για τον Reeves ο «ορίζοντας της επιστημονικής γνώσης σήμερα. Ένας ορίζοντας, όμως, που συνεχώς μετακινείται, καθώς η επιστήμη προοδεύει».

Φαντασία και διαίσθηση

«Το Μάτι του Θεού», νεφέλωμα. Σύμφωνα με τον Hubert Reeves, το «Άπειρο δεν έχει όρια και τέλος, επομένως είναι δίχως επέκεινα. Έννοια που η φαντασία μας δεν μπορεί να συλλάβει. Το μυαλό μας γοητεύεται από την υπέρβαση των ορίων, αλλά ταυτόχρονα την απωθεί, αφού δεν μπορεί να την συλλάβει, την αφορίζει».

Η διαίσθηση και η φαντασία εμφανίζονται συχνά στην ιστορία της επιστήμης. Είναι η επιστήμη μια διανοητική περιπέτεια του ανθρώπου;

«Η φαντασία είναι απαραίτητο στοιχείο της επιστημονικής έρευνας. Είναι αυτή που επιτρέπει να προσεγγίσουμε καινούργια πεδία, συχνά παντελώς ξένα προς τον τρόπο σκέψης μας. Χωρίς αυτήν δεν θα μπορούσαμε να εισχωρήσουμε στο άγνωστο. Η δημιουργικότητα δεν είναι δεδομένη σε όλους τους επιστήμονες, αλλά κάποιοι ξέρουν να θέτουν καλές ερωτήσεις ή να επινοούν καινοτόμες προσεγγίσεις για να απαντήσουν σε σημαντικά επιστημονικά ερωτήματα. Από πού προέρχεται αυτή η ικανότητα; Είναι κληρονομική ή επίκτητη; Ίσως λίγο και από τα δύο. Κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός, και δεν υπάρχει μονοσήμαντη απάντηση σε αυτό.

«Όσον αφορά το ζήτημα της διαίσθησης, η δική μου λέει ότι εμείς, οι γήινοι, δεν είμαστε οι μόνες υπάρξεις με το χάρισμα της νόησης. Αλλά δεν έχουμε ακόμη καμία απόδειξη γι’ αυτό. Λέω στον εαυτό μου πως “η απουσία απόδειξης δεν είναι απόδειξη απουσίας” και έτσι σκεπτόμενος, περιμένω υπομονετικά μια ανακάλυψη που θα επιβεβαιώσει (ή θα ακυρώσει) τη διαίσθησή μου».

Επικοινωνία με το κοινό

Ποιο είναι, άραγε, το «κλειδί» της εξαιρετικής επικοινωνίας του Reeves με το κοινό; «Η γνώση της ιστορίας του Σύμπαντος παθιάζει πολύ περισσότερους ανθρώπους απ’ όσο νομίζουμε. Ίσως μάλιστα αυτό να τους βοηθάει να ανεχθούν καλύτερα την καθημερινότητα. Αυτός είναι ο σκοπός της εκλαΐκευσης της επιστήμης και γι’ αυτό την κάνω και εγώ. Προσπαθώ να εξηγώ τις δύσκολες έννοιες με ένα λεξιλόγιο που δεν παραμένει ερμητικό. Με απασχολεί συνεχώς αν όσα λέω γίνονται κατανοητά και ο κόσμος μπορεί να τα αφομοιώσει.

«Όλα τα εργαλεία έρευνας, τηλεσκόπια, μικροσκόπια, επιταχυντές, διαστημικές πτήσεις, εργαστήρια χημείας και βιολογίας, όλα είναι στρατευμένα σε αυτήν την απέραντη έρευνα που πραγματοποιείται παντού στον πλανήτη μας, για να εισχωρήσουμε στα μυστικά του μυστηριώδους Σύμπαντος που ζούμε και να πληροφορηθούμε για τη μακρινή μας καταγωγή. Οι νόμοι της φύσης μάς αποκαλύπτονται σιγά σιγά. Η ερώτηση “από πού ερχόμαστε” πιστεύω ότι θα μείνει αναπάντητη για πολύ καιρό ακόμη και ίσως ποτέ δεν θα καταφέρουμε να δώσουμε οριστική απάντηση».

Βραβείο Αϊνστάιν για μια σημαντική θεωρία

When a solar system forms, astrophysicists believe that it starts with a huge rotating nebular cloud of dust. Although nobody knows how such a protoplanetary disc starts or exactly how it works, scientists believe that gravitational forces, possibly caused by shock waves from the collapse of a nearby star or supernova, induce a central star to form from the cloud over tens of millions of years. When enough hydrogen is present, the collective gravity is enough to compress it to the point for nuclear fusion to occur and a star is born. Similarly, planets are thought to condense from the orbiting dust. The cloud probably consists mostly of hydrogen and helium, with carbon and oxygen being secondarily abundant. Hubert Reeves has shown how numerous other elements can be created (over long periods of time) by chance collisions of high-energy protons, gamma rays or cosmic rays, with just these few primordial elements. The above illustration shows how lithium and helium can be created from oxygen via the process of spallation when the oxygen is hit by a very high-energy proton, a cosmic ray.

Όπως έχει πει ο Hubert Reeves, «η Γη και κάθε τι πάνω της, κι εμείς μαζί, δεν είμαστε παρά σκόνη των άστρων». Γεννημένος στο Μόντρεαλ το 1932, δίδαξε Φυσική και Κοσμολογία στα Πανεπιστήμια Μόντρεαλ (Καναδάς), Κολούμπια (ΗΠΑ), Paris VII και Τουλούζης (Γαλλία). Εργάστηκε ως διευθυντής ερευνών του Εθνικού Κέντρου Επιστημονικής Έρευνας (CNRS) στο Παρίσι και στο Ινστιτούτο Διαστημικών Σπουδών της NASA στη Νέα Υόρκη. Ειδικεύθηκε στις θερμοπυρηνικές αντιδράσεις των αστρικών πυρήνων, στα ηλιακά νετρίνο και σε θέματα πυκνότητας και ενέργειας του Σύμπαντος. Το έργο του έχει βραβευθεί επανειλημμένα από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα. Μαζί με τον Ελβετό φυσικό Johannes Geiss, έκανε μία ακόμη σημαντική ανακάλυψη, μεταξύ άλλων, που αφορά την πυκνότητα της ύλης στο Σύμπαν, η οποία δημοσιεύθηκε το 1971 και τους χάρισε το Βραβείο Αϊνστάιν 30 χρόνια μετά, αφού όλες οι προβλέψεις της θεωρίας τους επιβεβαιώθηκαν πειραματικά πολλές φορές από τότε.

Η οικολογία μας λέει πώς να μείνουμε στη Γη

Ρωτήσαμε τον Hubert Reeves για την έντονη κινητικότητά του όσον αφορά την προστασία του πλανήτη μας. «Η αστρονομία και οι επιστήμες γενικότερα μας λένε από πού ερχόμαστε και πώς φτάσαμε να είμαστε παρόντες στη Γη σήμερα. Η οικολογία μάς λέει πώς να μείνουμε εδώ υπό συνθήκες αποδεκτές. Υπάρχει η όμορφη ιστορία του κόσμου και η λιγότερο όμορφη, αυτή που οι άνθρωποι γράφουν αυτή τη στιγμή. Αυτό είναι και το θέμα του τελευταίου μου βιβλίου: Εκεί όπου ο κίνδυνος, εκεί και η σωτηρία φύεται».

Δεν εμπλέκονται όμως όλοι οι επιστήμονες με την υπεράσπιση κάποιων ιδεών, κοινωνικών ή πολιτικών. «Αυτό είναι κάτι εντελώς προσωπικό. Σίγουρα η ηθική ενός επιστήμονα είναι ίσως η πιο σημαντική αρετή που πρέπει να τον διακρίνει. Αλλά είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι οι επιστήμονες δεν είναι εκείνοι που παίρνουν τις κρίσιμες αποφάσεις για τον πλανήτη μας. Το να γνωρίζεις πώς να κατασκευάσεις μια βόμβα και το να αποφασίσεις να την κατασκευάσεις είναι δύο εντελώς διαφορετικά πράγματα. Σύμφωνα με τον Γάλλο στοχαστή Bachelard, που μεταξύ άλλων ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία της επιστήμης, “η επιστήμη είναι η αισθητική της νοημοσύνης”».

Ο Hubert Reeves θα βρίσκεται στην Αθήνα, προσκεκλημένος του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών, στο πλαίσιο του ελληνογαλλικού φεστιβάλ «Γεωσυναντήσεις 2014», που τελεί υπό την αιγίδα του Δήμου Αθηναίων και του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών και θα διαρκέσει από τον Φεβρουάριο έως τον Ιούνιο. Ένας κύκλος έξι ομιλιών «Νερό/Αέρας/Γη/Φωτιά: παρατηρώντας τον πλανήτη» θα ξεκινήσει με τη διάλεξη του Reeves, «Εκεί όπου ο κίνδυνος, εκεί και η σωτηρία φύεται. Συνεχίζοντας την αποκατάσταση του πλανήτη». Τέλος, να σημειώσουμε ότι στα ελληνικά κυκλοφορεί το βιβλίο του «Μιλώντας για το σύμπαν στα εγγόνια μου» (εκδ. Πατάκη, μετάφραση Σώτης Τριανταφύλλου).

Ελένη Χατζηχρήστου, δρ Αστροφυσικής, επιστημονική συνεργάτις του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.

Πηγή: Η Καθημερινή

Το αρχαιότερο κομμάτι της Γης. Confirmed: Oldest Fragment of Early Earth is 4.4 Billion Years Old

Ο κρύσταλλος ζιρκονίου που έχει ηλικία 4,4 δισ. ετών και είναι το αρχαιότερο υλικό που έχει εντοπιστεί μέχρι σήμερα στη Γη. Cathodoluminescence image of a 400-μm Jack Hills zircon. Credit: John Valley, University of Wisconsin

Ομάδα ερευνητών στις ΗΠΑ χρονολόγησε έναν πανάρχαιο κρύσταλλο ο οποίος, όπως αποδείχθηκε, είναι το αρχαιότερο υλικό που έχει εντοπιστεί μέχρι σήμερα στον πλανήτη μας. Πρόκειται για έναν κρύσταλλο ζιρκονίου που έχει ηλικία 4,4 δισ. ετών. Η ανακάλυψη προσφέρει νέα πολύτιμα στοιχεία για τον σχηματισμό της Γης, τις πρώιμες φάσεις εξέλιξής της ακόμη και για την εμφάνιση της ζωής.

Αρχέγονο

Jack Hills, Australia, where rocks were found to contain the oldest known minerals on Earth, a 4.4 billion-year-old zircon. Credit: John Valley, University of Wisconsin

Σύμφωνα με την κρατούσα θεωρία η Γη σχηματίστηκε πριν από 4,54 δισ. έτη και ήταν αρχικά μια πύρινη σφαίρα λιωμένων πετρωμάτων η οποία προοδευτικά άρχισε να ψύχεται και να στερεοποιείται. Έχουν εντοπιστεί σε διάφορες περιοχές του πλανήτη ορισμένα υλικά από την πρώιμη Γη. Τέτοια υλικά είναι μικροί κρύσταλλοι ζιρκονίου που εντοπίστηκαν στην Αυστραλία. Οι επιστήμονες γνώριζαν ότι οι κρύσταλλοι αυτοί είναι πανάρχαιοι αλλά δεν είχε γίνει μια ακριβής χρονολόγησή τους.

Ερευνητές με επικεφαλής τον Τζον Βάλει, καθηγητή γεωχημείας στο Πανεπιστήμιο του Ουισκόνσιν, χρησιμοποίησαν έναν συνδυασμό νέων και παλαιότερων τεχνικών για να χρονολογήσουν έναν από αυτούς τους κρυστάλλους. Χρησιμοποίησαν μια νέα μέθοδο τομογραφίας σε ατομική κλίμακα σε συνδυασμό με πιο παραδοσιακές μεθόδους φασματομετρίας μάζας και χρονολόγησης με ραδιενεργό ουράνιο. Οπως διαπιστώθηκε, ο κρύσταλλος έχει ηλικία 4,4 δισ. ετών και είναι ένα απομεινάρι του πρώτου φλοιού που δημιουργήθηκε στη Γη.

Το ζιρκόνιο

Cathodoluminescence image of a 400-μm zircon and the 3-D map made by atom-probe tomography of a group of ~10-nm clusters of radiogenic atoms of lead. Credit: John Valley, University of Wisconsin

Το ζιρκόνιο είναι νησοπυριτικό ορυκτό του ομώνυμου μετάλλου. Σχηματίζει μεταμεικτικές φάσεις, κυρίως με μέταλλα των σπανίων γαιών. Το καθαρό ζιρκόνιο δεν είναι ραδιενεργό, δεν φθορίζει, δεν διαθέτει φωσφορισμό και είναι έντονα διπλοθλαστικό. Αν και είναι ευρύτατα διαδεδομένο, ως συνοδό ευρέως απαντώντων πετρωμάτων, οι καλοσχηματισμένοι κρύσταλλοι είναι σπάνιοι. Η άχρωμη παραλλαγή του μοιάζει πολύ με το διαμάντι, με το οποίο συχνά συγχέεται, ξεχωρίζοντας μόνον από τη σκληρότητά του. Οι διαφανείς παραλλαγές του χρησιμοποιούνται ως πολύτιμοι λίθοι, π.χ. το πορτοκαλέρυθρο διαφανές ζιρκόνιο, επονομαζόμενο και «υάκινθος» (hyacinth), το άχρωμο, (αποκαλείται «Jarcon») ή το μπλε (αποκαλείται «Starlite»).

Η ζωή

Timeline showing major events in Earth history. Credit: Andrée Valley, University of Wisconsin

Η χρονολόγηση του κρυστάλλου δεν έχει αξία μόνο για το… ρεκόρ του πράγματος, για τον εντοπισμό δηλαδή του αρχαιότερου υλικού της Γης αλλά για πολύ πιο ενδιαφέροντες και σημαντικούς λόγους. Με βάση τα νέα ευρήματα οι ερευνητές διατυπώνουν μια νέα θεωρία για τον σχηματισμό και την εξέλιξη της Γης. Όπως υποστηρίζουν, η Γη έγινε φιλόξενη για τη ζωή πολύ νωρίτερα από όσο πιστεύαμε και η εμφάνιση της ζωής είναι πιθανό να έγινε πολύ γρήγορα, λίγο μετά τη γέννηση του πλανήτη μας. Οι ερευνητές εκτιμούν ότι η Γη χρειάστηκε μόλις 200 εκατομμύρια έτη από τον σχηματισμό της για να «κρυώσει» και να ανοίξει ο δρόμος για την εμφάνιση του νερού και στη συνέχεια της ζωής.

Οι επιστήμονες συμφωνούν ότι η Γη σχηματίστηκε πριν από περίπου 4,5 δισ. έτη και πιθανολογούν ότι πριν από 4,4 δισ. έτη είχε δημιουργηθεί ο πρώτος φλοιός. Πιστεύουν επίσης ότι πριν από 4,3 δισ. έτη στη νεαρή Γη υπήρχαν όλες οι προϋποθέσεις για την ύπαρξη ωκεανών οπότε δεν αποκλείεται την ίδια περίοδο να έκαναν την εμφάνισή τους και οι πρώτες μικροβιακές μορφές ζωής. Προηγούμενες μελέτες έχουν οριοθετήσει την εμφάνιση των πρώτων μορφών ζωής στη Γη σε ένα διάστημα 500-900 εκατομμυρίων ετών μετά τον σχηματισμό της. Η νέα μελέτη που δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Nature Geoscience» κάνει λόγο για (πιθανή) εμφάνιση της ζωής μόλις 200 εκ. έτη μετά τον σχηματισμό του πλανήτη μας.