Μια… Αλεξάνδρεια πριν την Αλεξάνδρεια. Divers examine 64 shipwrecks in submerged city of Thonis-Heracleion

Ο Φρανκ Γκοντιό κατά τη διάρκεια υποβρύχιας έρευνας στη Θώνιδα-Ηράκλειο. Η στήλη δίπλα του φέρει το όνομα της πόλης. Franck Goddio with an intact stele covered with hieroglyphs at Heraklion.

Οι νεότερες έρευνες για μια βυθισμένη πόλη-λιμάνι που είχε το ρόλο “πύλης” στην Αίγυπτο κατά την πρώτη χιλιετία π.Χ. εξετάστηκαν κατά τη διάρκεια διεθνούς συνεδρίου στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.

Thonis-Heracleion: 64 Egyptian shipwrecks, dating between the eighth and second centuries BC, are examined by divers in the now submerged city of Thonis-Heracleion. The sunken port-city was the obligatory port of entry to Egypt for all ships coming from the Greek world in the first millennium BC. Most of the shipwrecks are well preserved, sitting in the mud of the sea-bed. With 700 examples of different types of ancient anchor, the researchers believe this represents the largest nautical collection from the ancient world.

Η πόλη, γνωστή ως “Θώνις” στους Αιγυπτίους και ως “Ηράκλειο” στους Έλληνες, ήταν ένα από τα μεγαλύτερα εμπορικά κέντρα στη Μεσόγειο πριν την ίδρυση της Αλεξάνδρειας. Χτισμένη 6,5 χλμ. μακριά από τη σημερινή ακτογραμμή στα ανοικτά της παραλίας του Αμπού Κιρ, αποτελούσε το καλύτερο σημείο για την απόθεση των εμπορευμάτων των ποντοπόρων πλοίων για φορολόγηση και αξιολόγηση από υπεύθυνους των ιερών, πριν τη μεταφορά τους κατά μήκος του Νείλου από αιγυπτιακά ποταμόπλοια. Η πόλη ιδρύθηκε μάλλον τον 8ο αι. π.Χ., πέρασε πολλές καταστροφές και τελικά βυθίστηκε στα βάθη της Μεσογείου τον 8ο αι. μ.Χ.

Marble head of the god Serapis in the sunken suburbs of Canopus.

Στα αρχαία λιμάνια της πόλης, δύτες και επιστήμονες προσπαθούν σήμερα να λύσουν το μυστήριο της απόθεσης στο βυθό 64 αιγυπτιακών πλοίων, πολλά από τα οποία φαίνεται ότι βυθίστηκαν ηθελημένα. Σύμφωνα με τους ερευνητές, τα πλοία που χρονολογούνται μεταξύ του 8ου και του 2ου αι. π.Χ. τα πλοία βρέθηκαν τέλεια διατηρημένα στη λάσπη του βυθού. Με 700 διαφορετικά δείγματα αγκυρών θεωρούνται η μεγαλύτερη ναυτική συλλογή του αρχαίου κόσμου.

Bruleur à encens, style grec archaique, 6ème siècle avant Jesus-Christ. Ou bien 4ème siècle, tout dépend des sources. Trouvé à Hérakleion.

«Η έρευνα αποκάλυψε ένα τεράστιο βυθισμένο τοπίο με τα κατάλοιπα το λιγότερο δύο μεγάλων αρχαίων εγκαταστάσεων μέσα σερ ένα μέρος του Δέλτα του Νείλου που διατρεχόταν με φυσικούς και τεχνητούς υδάτινους δρόμους», είπε ο δρ. Ντέιμιαν Ρόμπινσον του Κέντρου Θαλάσσιας Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης (OCMA). Ο δρ Ρόμπινσον και η ομάδα του ερευνούν ένα βυθισμένο πλοίο γνωστό ως  ”Πλοίο 43″, εξετάζοντας το γιατί τα πλοία φαίνεται να βυθίστηκαν ηθελημένα κοντά στο λιμάνι. Μέχρι στιγμής έχει αποκαλύψει επίσης ότι οι Αιγύπτιοι είχαν έναν μοναδικό τρόπο να κατασκευάζουν τα πλοία τους.

Feuilles d'or provenant d'Héracléion. Une cache ?

«Ένα από τα κεντρικά ερωτήματα είναι το γιατί πολλά “νεκροταφεία πλοίων” δημιουργήθηκαν σε απόσταση ενός μιλίου από το στόμιο του Νείλου. Το Πλοίο 43 φαίνεται να ανήκει σε μια συστάδα δέκα άλλων πλεούμενων που απάρτιζαν ένα μεγάλο νεκροταφείο πλοίων [...]. Αυτό μπορεί να μη σημαίνει απλά εγκατάλειψη αλλά να αντικατοπτρίζει έναν τρόπο παρεμπόδισης εχθρικών πλοίων να μπουν στην πόλη. όσο ελκυστική κι αν είναι αυτή η απάντηση, πρέπει επίσης να σκεφτούμε το αν αυτά τα πλοία βυθίστηκαν για να χρησιμοποιηθούν απλώς στα πλαίσια ενός σχεδίου επανάκτησης γης».

La stèle de Naucratis présente un decret que le roi prit lors d'une visite à Sais, la ville de Neith. Le roi instaura une taxe sur les produits échangés via le comptoir grec de Naucratis. Sachant que ces produits transitaient par Thonis/Héraklion (via la branche canopique du Nil), il n'est pas étonnant qu'une stèle similaire y ait été érigée.

Μια συλλογή διαταγμάτων και εμπορικών βαρών καθώς και στοιχεία για την κοπή νομισμάτων έχουν έρθει επίσης στο φως κατά τη διάρκεια της έρευνας στο λιμάνι. Τέτοια στοιχεία υλικού πολιτισμού συζητήθηκαν στο συνέδριο για να γίνει κατανοητός ο τρόπος διεξαγωγής εμπορίου στον αρχαίο κόσμο.

Statue féminine sans tête, dans une ancienne posture égyptienne : en marche, le pied gauche avancé. Elle porte une robe légère qui accentue plus qu'elle ne cache la beauté des formes. Ce style "drap mouillé" est typiquement grec. La statue est donc un superbe mélange des 2 civilisations. La robe est tenue par un noeud sur l'épaule droite. Le bras droit est collé le long du corps. Basalte noir, port d'Aboukir, juin 2000. Il pourrait s'agir de la déesse Isis, ou d'une reine représentée en Isis, ou d'une reine représentée en prêtresse d'Isis-Aphrodite. Peut-être Arsinoe 2 puisque c'est son mari Ptolémée 2 qui a introduit le culte d'Isis-Aphrodite.

Η Έλσμπεθ Βαν Ντερ Βιλτ, από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, είπε: «Η Θώνις-Ηράκλειο έπαιξε ένα σπουδαίο ρόλο στο δίκτυο εμπορίου μεγάλης κλίμακας στην Ανατολική Μεσόγειο από τη στιγμή που η πόλη ήταν ο πρώτος σταθμός στο αιγυπτιακό έδαφος για τους ξένους εμπόρους. Ανασκαφές στις λεκάνες του λιμανιού έφεραν στο φως μια ομάδα ατσάλινων βαρών που μπορεί να είχαν χρησιμοποιηθεί τόσο από διοικητικούς υπαλλήλους των ναών όσο και από εμπόρους για την πληρωμή φόρων και την αγορά προϊόντων. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει μια ομάδα αθηναϊκών βαρών (σταθμών). Αυτά είναι σημαντικά γιατί είναι η πρώτη φορά που τέτοια σταθμά βρίσκονται σε ανασκαφές στην Αίγυπτο».

Statue en granit, fin de la période ptolémaique, provenant d'Aboukir. Elle a été trouvée par le Conseil Suprème des Antiquités (SCA en Anglais) et l'Institut Européen d'Archéologie Sous-Marine (IEASM), en mai 2001. La statue représente une femme, portant une robe typique de la période ptolémaique. La robe est tenue par un noeud au milieu de la poitrine. La statue porte un diadème hellenistique avec un cobra au centre, au dessous duquel les cheveux tombent en bouclettes. L'uraeus donne à penser qu'il s'agit d'une reine, Cléopatre 2 ou 3.

Μια άλλη ερευνήτρια από την Οξφόρδη, η Σάντα Χάινζ αναλύει περισσότερα από 300 αγαλματίδια και φυλακτά από την Ύστερη και Πτολεμαϊκή Περίοδο, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται αιγυπτιακά και ελληνικά αντικείμενα. Τα περισσότερα πάντως αναπαριστούν τις αιγυπτιακές θεότητες Όσιρη, Ίσιδα και Ώρο. «Τα αγαλματίδια και τα φυλακτά είναι γενικά σε άψογη κατάσταση [...]. Μας βοηθούν να εξετάσουμε το σύστημα λατρείας ενώ την ίδια στιγμή αντικατοπτρίζουν ευρείς οικονομικές παραμέτρους. Αυτές οι εικόνες παράγονταν μαζικά σε μια κλίμακα που δεν έχει προηγούμενο σε σε άλλες περιόδους. Τα ευρήματά μας συστήνουν ότι κατασκευάζονταν κυρίως για Αιγύπτιους, υπάρχουν όμως ενδείξεις ότι ορισμένοι ξένοι τις αγόραζαν επίσης και τις αφιέρωναν σε ιερά του εξωτερικού».

Underwater archaeologist Franck Goddio has charted and excavated the Eastern Harbour.

Στο πρόγραμμα αυτό, το OCMA  συνεργάζεται με το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Υποβρύχιας Αρχαιολογίας (IEASM) σε συνεργασία με το αιγυπτιακό Υπουργείο Επικρατείας για τις Αρχαιότητες. Ο Φρανκ Γκοντιό, διευθυντής του IEASM και Επισκέπτης Καθηγητής στη Θαλάσσια Αρχαιολογία στο OCMΑ, σχολίασε: «Οι αποκαλύψεις που έχουμε κάνει στην Θώνιδα-Ηράκλειο από το 2000 χάρη στην εργασία μιας διεπιστημονικής ομάδας και στην υποστήριξη του Ιδρύματος Hilti, είναι ενθαρρυντικές. Πίνακες με τα μνημεία της πόλης, τα λιμάνια της και τα κανάλια της παίρνουν σχήμα πιο καθαρά και κάθε χρόνο συλλέγονται περαιτέρω σημαντικές πληροφορίες».

H Σελήνη και ο Δίας ανάμεσα στα κλαδιά ενός δέντρου. Moon and Jupiter among the branches of a tree

Ο Δίας είναι ένα από λαμπρότερα αντικείμενα στον νυχτερινό ουρανό και μπορεί κανείς εύκολα να τον εντοπίσει με ένα τηλεσκόπιο. Η εντυπωσιακή φωτογραφία της Σελήνης και του Δία μέσα από τα κλαδιά ενός δένδρου λήφθηκε στις 17 Μαρτίου κοντά στη Ρενς, στην περιοχή της Καμπανίας-Αρδεννών, περίπου 129 χιλιόμετρα ανατολικά-νοτιοανατολικά από το Παρίσι. The Moon and Jupiter, France by VegaStar Carpentier.

Ένα «μίνι» σουπερνόβα, Scientists discover a new class of mini-supernova

Καλλιτεχνική απεικόνιση του... μίνι σουπερνόβα. Ο λευκός νάνος γύρω από τον οποίο έχει σχηματιστεί ένας δίσκος από την ύλη που διαχέεται στο Διάστημα απορροφά ύλη από το γειτονικό γαλάζιο αστέρα. Η συσσώρευση πολύ μεγάλης μάζας στον λευκό νάνο προκαλεί έκρηξη η οποία όμως δεν είναι τόσο ισχυρή ώστε να τον καταστρέψει ολοσχερώς. This artist's conception shows the suspected progenitor of a new kind of mini supernova called Type Iax. Material from a hot, blue helium star at right is funneling toward a carbon/oxygen white dwarf star at left, which is embedded in an accretion disk. In many cases the white dwarf survives the subsequent explosion. Image released March 26, 2013. CREDIT: Christine Pulliam (CfA)

Ένα τρίτο είδος σχετικά πιο αδύναμης έκρηξης υπερκαινοφανών αστέρων (σουπερνόβα), που έρχεται να προστεθεί στα δύο που είναι ήδη γνωστά και έχουν μεγαλύτερη ισχύ ανακάλυψαν οι αστρονόμοι.

Παλιά και νέα είδη

Supernova Remnant EO102-72 with X-rays (blue), optical wavelengths (green) and radio (red). Image Courtesy NASA/CXC/SAO

Το πρώτο είδος (Ia) προκύπτει από την πλήρη διάλυση ενός «λευκού νάνου», δηλαδή του υπολλείματος του πυρήνα άστρου που έχει πεθάνει. Το δεύτερο είδος (Ib και Ιc) λαμβάνει χώρα όταν καταρρέει βαρυτικά ο πυρήνας ενός γιγάντιου άστρου με μάζα δέκα έως εκατό φορές μεγαλύτερη από αυτή του Ήλιου μας. Και στις δύο περιπτώσεις το αποτέλεσμα είναι μια από τις πιο ισχυρές και λαμπερές εκρήξεις στο σύμπαν.

Τώρα, οι επιστήμονες ανακοίνωσαν ότι ένα είδος αστρικής έκρηξης, επίσης λόγω διάλυσης ενός «λευκού νάνου», η οποία έως τώρα θεωρείτο μια ασυνήθιστη υποπερίπτωση του πρώτου είδους (Ia), στην πραγματικότητα συνιστά ένα τελείως διαφορετικό είδος σούπερ-νόβα (που πήρε πλέον την ονομασία Iax). Αυτές οι μίνι-εκρήξεις απελευθερώνουν σημαντικά μικρότερη ποσότητα ενέργειας, το 1% έως 50% της εκλυόμενης ενέργειας από μια έκρηξη τύπου Ia.

Λόγω του μικρότερου μεγέθους της έκρηξης, υπάρχουν ενδείξεις ότι σε αρκετές περιπτώσεις ένα τμήμα του άστρου κατορθώνει να επιβιώσει. Όπως και με τις μεγαλύτερης ισχύος εκρήξεις τύπου Ia, τα φάσματα των σούπερ-νόβα Iax δεν περιέχουν καθόλου ίχνη υδρογόνου.

Ο μηχανισμός

Οι επιστήμονες, με επικεφαλής τον αστρονόμο Ράιαν Φόλεϊ του Κέντρου Αστροφυσικής Χάρβαρντ - Σμιθσόνιαν εκτιμούν ότι οι περισσότερες εκρήξεις του νέου τύπου Iax προέρχονται από διπλά συστήματα άστρων (δύο άστρα σε αμοιβαία βαρυτική έλξη και σε τροχιά το ένα γύρω από το άλλο).

Το ένα άστρο-λευκός νάνος, που έχει μεγάλη πυκνότητα και είναι πλούσιο σε άνθρακα και οξυγόνο, «κλέβει» ήλιο από το άλλο άστρο (που είναι πλούσιο σε αυτό το χημικό στοιχείο, καθώς έχει πια «κάψει» το υδρογόνο του), ώσπου το πρώτο άστρο να έχει συσσωρεύσει τόσο μεγάλη μάζα, ώστε τελικά να εκραγεί. Οι ερευνητές θα κάνουν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό αστροφυσικής «The Astrophysical Journal»,

Οι αστρονόμοι πιστεύουν ότι έχουν ανακαλύψει έως τώρα πολύ λίγες τέτοιου είδους αχνές εκρήξεις σούπερ-νόβα (γύρω στις 25 και μόνο σε πιο νέους γαλαξίες) όχι γιατί είναι σπάνιες, αλλά απλούστατα επειδή δεν είναι ιδιαίτερα λαμπερές. Εκτιμούν ότι για κάθε 100 εκρήξεις του πρώτου είδους (Ιa), συμβαίνουν περίπου 31 εκρήξεις σούπερ-νόβα του τρίτου είδους (Iax).

Η παρατήρηση

Το μελλοντικό μεγάλο τηλεσκόπιο Large Synoptic Survey Telecope στη Χιλή αναμένεται να εντοπίσει περίπου ένα εκατομμύριο εκρήξεις υπερκαινοφανών άστρων στη διάρκεια της λειτουργίας του και από αυτές πάνω από 10.000 θα μπορούσαν να είναι σούπερ-νόβα του τρίτου τύπου (Iax), δηλαδή περίπου όσες εκρήξεις πρώτου τύπου (Ia) έχουν συνολικά ανακαλύψει μέχρι σήμερα οι αστρονόμοι. Μάλιστα, όπως είπε ο Ράιαν Φόλεϊ, δεν αποκλείεται τέτοιες εκρήξεις τρίτου τύπου να γίνονται κατά καιρούς και πολύ κοντά στη Γη, αλλά να μην έχουν ακόμα παρατηρηθεί.