Τα αρχαιότερα γνωστά σχέδια δεν δημιουργήθηκαν από σύγχρονο άνθρωπο. Etchings on a 500,000-year-old shell appear to have been made by human ancestor

Το χαραγμένο σχέδιο μόλις που διακρίνεται σε ένα κοχύλι του γλυκού νερού από την Ιάβα. A multinational group of scientists led by Prof Wil Roebroeks of Leiden University in the Netherlands has discovered the earliest known engraving on a fossilized shell from the famous Homo erectus site of Trinil, on the Indonesian island of Java. Pseudodon shell with the engraving made by Homo erectus. Image credit: Wim Lustenhouwer / VU University Amsterdam.

Μέχρι πρόσφατα, οι ανθρωπολόγοι πίστευαν ότι η αφηρημένη, συμβολική σκέψη εμφανίστηκε στον πλανήτη με τον Homo sapiens. Όμως η κρατούσα αυτή άποψη καταρρίπτεται από γεωμετρικά σχέδια που βρέθηκαν χαραγμένα σε κοχύλια ηλικίας 500.000 ετών. Όπως φαίνεται, ο πρόγονός μας Homo erectus δεν ήταν τόσο αδέξιος όσο θέλαμε να πιστεύουμε.

Μέχρι σήμερα, τα αρχαιότερα γνωστά σχέδια ήταν απλές βραχογραφίες ώχρας στη Νότιο Αφρική που χρονολογούνται στα 100.000 χρόνια, λίγο μετά μετά την εμφάνιση του σύγχρονου ανθρώπου Homo sapiens sapiens. Σαράντα χιλιάδες χρόνια πριν, βραχογραφίες άρχισαν να εμφανίζονται σε σπήλαια της Ευρώπης και της νότιας Ασίας.

Νωρίτερα φέτος, μάλιστα, ερευνητές ανακοίνωσαν πως ένα γεωμετρικό σχέδιο 39.000 ετών, το οποίο ανακαλύφθηκε σε σπηλιά των Γιβραλτάρ, είναι πιθανότατα «αριστούργημα των Νεάντερταλ».

Κανείς όμως δεν περίμενε να ανακαλυφθούν σχέδια του Homo erectus, ο οποίος εμφανίστηκε πριν από περίπου 2 εκατομμύρια χρόνια στην Αφρική και αργότερα επεκτάθηκε στην Ευρώπη και την Ασία. Οι περισσότεροι παλαιοανθρωπολόγοι πιστεύουν σήμερα ότι ο Homo erectus ήταν άμεσος πρόγονος τόσο του σύγχρονου ανθρώπου όσο και του Νεάντερταλ.

Διεθνής ερευνητική ομάδα παρουσιάζει στο κορυφαίο περιοδικό Nature τα εντυπωσιακά ευρήματα από το Τρίνιλ, μια περιοχή στο ινδονησιακό νησί της Ιάβας. Τα κοχύλια είχαν συλλεχθεί στα τέλη του 19ου αιώνα από τον Γιουτζίν Ντιμπουά, τον ολλανδό παλαιοντολόγο που ανακάλυψε εκεί το πρώτο απολίθωμα Homo erectus.

Τα νέα ευρήματα

Το προϊστορικό σχέδιο σε μεγέθυνση. Homo erectus on Java was already using shells of freshwater mussels as tools half a million years ago, and as a 'canvas' for an engraving. The discovery of an engraved geometrical pattern on one of the shells came as a total surprise. The zig zag pattern, that can only be seen with oblique lighting, is clearly older than the weathering processes on the shell arising from fossilization. Detail of the engraving. Image credit: Wim Lustenhouwer / VU University Amsterdam.

Για περισσότερο από έναν αιώνα, τα κοχύλια περίμεναν στα συρτάρια του Πανεπιστημίου του Λέιντεν στην Ολλανδία. Μέχρι που τα εντόπισε η Γιοζεφίν Γιούρντενς, η οποία μελετούσε το πώς οι Homo erectus αξιοποιούσαν τους θαλάσσιους φυσικούς πόρους της Ιάβας.

Η ερευνήτρια και οι συνεργάτες της ανακάλυψαν αρχικά μικρές τρύπες σε κοχύλια του γλυκού νερού. Οι οπές βρίσκονταν ακριβώς στο σημείο του μυ που συγκρατεί το κέλυφος κλειστό. Πρέπει να τις άνοιξαν οι πρόγονοί μας με κάποιο αιχμηρό εργαλείο, πιθανότατα δόντι καρχαρία, για να ανοίξουν το όστρακο.

Ένα από τα πολυάριθμα κοχύλια έκρυβε όμως μια μεγάλη έκπληξη: ένα σχέδιο ζιγκ-ζαγκ, τόσο αμυδρό που μπορεί κανείς να δει μόνο αν φωτίσει το όστρακο υπό γωνία.

Η φθορά στις γραμμές των σχεδίων μαρτυρά τη μεγάλη ηλικία τους -αποκλείεται επομένως να είναι δημιούργημα κάποιου βαριεστημένου ερευνητή που χάραξε το σχέδιο για πλάκα πριν από μερικές δεκαετίες.

The geometric pattern on Pseudodon shell, from left to right, top to bottom: overview (scale bar – 1 cm); schematic representation; detail of main engraving area (scale bar – 1 cm); detail of the engraving (scale bar – 1 mm). Image credit: Josephine C. A. Joordens et al.

Επιπλέον, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι ο χαράκτης είχε μεγάλη επιδεξιότητα: Το σχέδιο δεν είχε κενά στα σημεία όπου οι γραμμές αλλάζουν κατεύθυνση. Η εξέταση στο μικροσκόπιο έδειξε ότι ο χαράκτης πρέπει να κρατούσε σταθερό το όστρακο καθώς άλλαζε κατεύθυνση χάραξης.

Τα όστρακα χρονολογήθηκαν με δύο μεθόδους από τα ιζήματα που βρέθηκαν κολλημένα στο εσωτερικό τους. Βρέθηκαν να έχουν ηλικία από 430 έως 540 χιλιάδες χρόνια. Σύμφωνα με τους ερευνητές, στην αρχική τους μορφή τα όστρακα θα ήταν σκούρα και τα σχέδια θα φαίνονταν ως άσπρες γραμμές.

Ο Homo erectus, σύμφωνα με νέα ευρήματα, φέρει τον τίτλο του πρώτου καλλιτέχνη του πλανήτη. The shell, from a freshwater mussel, shows a hole made by a member of Homo erectus. Image credit: Henk Caspers/Naturalis

Τι είχε όμως στο μυαλό του ο προϊστορικός χαράκτης; Κανείς δεν γνωρίζει με βεβαιότητα, παραδέχεται η ερευνητική ομάδα. «Αν δεν γνωρίζεις τις προθέσεις του ανθρώπου που το έφτιαξε, είναι αδύνατο να το χαρακτηρίσεις ως τέχνη» λέει η δρ Γιούρντενς στο δικτυακό τόπο του Nature.

«Από την άλλη, όμως, είναι ένα αρχαίο σχέδιο. Είναι ένας τρόπος έκφρασης [...] Μπορεί κάποιος να το έφτιαξε για να εντυπωσιάσει το κορίτσι του, για να ζωγραφίσει για πλάκα, ή να σημαδέψει τα κοχύλια ως ιδιοκτησία του» προσθέτει η Γιούρντενς, πρώτη συγγραφέας της δημοσίευσης.

Σχολιάζοντας τη μελέτη στο δικτυακό τόπο του Science, ο Ράσελ Σίκον του Πανεπιστημίου της Αϊόβα εκφράζει ορισμένες επιφυλάξεις. Επισημαίνει ότι η τοποθεσία του Τρίνιλ στην Ιάβα δεν ήταν ποτέ οικισμός -τα οστά, τα κοχύλια και τα άλλα ευρήματα πρέπει να μεταφέρθηκαν εκεί από αρχαίες πλημμύρες.

Αυτό σημαίνει ότι τα σχέδια δεν μπορούν να αποδοθούν τόσο εύκολα στον Homo erectus. Ο ερευνητής δεν αποκλείει μάλιστα το ενδεχόμενο ο Ηomo sapiens να βρήκε στο Τρίνιλ αρχαία κοχύλια και να δημιούργησε σχέδια πάνω τους.

Το μέλλον θα δείξει αν οι παλαιοντολόγοι θα ανακαλύψουν κι άλλα σχέδια αυτής της ηλικίας. Εφόσον όμως επιβεβαιωθεί ότι ο Homo erectus είχε την ικανότητα να σχεδιάζει, οι ανθρωπολόγοι θα πρέπει να αναθεωρήσουν τις απόψεις τους για τη μοναδικότητα του είδους μας.

Το μαγνητικό «αποτύπωμα» του Γαλαξία. Milky Way’s cosmic ‘fingerprint’ revealed: Stunning images showcase hypnotic shapes making up our galaxy’s magnetic field

Το μπλε χρώμα υποδεικνύει τις κρύες περιοχές του μαγνητικού πεδίου, ενώ οι κοκκινωπές περιοχές χαρακτηρίζονται από πιο υψηλές θερμοκρασίες. Astronomers have revealed hypnotic images of swirls, loops and arches that trace the remarkable structure of our Milky Way’s magnetic field. In what could rival works by Van Gogh, Esa claims that these remarkable images are some of the first to reveal the shape of the Milky Way's magnetic field. Blue shows colder areas of the magnetic field, while red shows the hotter parts.

Το μαγνητικό αποτύπωμα του Γαλαξία μέσα από εντυπωσιακούς κυματισμούς, αποκαλύπτει η ESΑ με μια σειρά από εικόνες που κατέγραψε το διαστημικό τηλεσκόπιο Planck. Με αέρα που θα παρέπεμπε στους πίνακες του Βαν Γκογκ, οι εντυπωσιακές εικόνες βασίζονται σε παρατηρήσεις 1.500 ημερών του Planck με σκοπό την χαρτογράφηση της κατεύθυνσης του φωτός στον Γαλαξία.

Διαστρικό «ταξίδι» φωτός

Το μαγνητικό αποτύπωμα του Γαλαξία μέσα από εντυπωσιακούς κυματισμούς, αποκαλύπτει η ESΑ με μια σειρά από εικόνες που κατέγραψε το διαστημικό τηλεσκόπιο Planck. Με αέρα που θα παρέπεμπε στους πίνακες του Βαν Γκογκ, οι εντυπωσιακές εικόνες βασίζονται σε παρατηρήσεις 1.500 ημερών του Planck με σκοπό την χαρτογράφηση της κατεύθυνσης του φωτός στον Γαλαξία.

Αν και οι επιστήμονες δεν είναι σε θέση να διακρίνουν απευθείας τα μαγνητικά πεδία, μπορούν παρόλα αυτά να βλέπουν πώς αυτά επηρεάζουν το φως που ανακλάται από τη διαστρική σκόνη, το οποίο πάλλεται και «ταξιδεύει» προς διάφορες κατευθύνσεις.

Όταν το φως πάλλεται προς συγκεκριμένες κατευθύνσεις, τότε λέμε ότι υπάρχει πόλωση. Κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί, κατά τους ειδικούς, όταν το φως αντανακλάται από μια επιφάνεια όπως π.χ. έναν καθρέφτη ή τη θάλασσα. Για την απορρόφηση της πόλωσης του φωτός χρησιμοποιούνται ειδικά φίλτρα – παρόμοια με αυτά που χρησιμοποιούνται για παράδειγμα στα γυαλιά ηλίου μέσω των λεγόμενων πολωτικών φακών.

The fingerprint-like swirls are echoed in this separate image, released earlier this year, which shows the first all-sky observations of ‘polarised’ light emitted by interstellar dust in the Milky Way. By measuring the amount of polarisation in this light, astronomers can study the physical processes that caused the polarisation, including magnetism.

Στο Διάστημα, η ακτινοβολία που εκπέμπεται από άστρα, αέρια και κόκκους σκόνης μπορεί επίσης να εμφανίζει πόλωση προς συγκεκριμένες κατευθύνσεις. Μετρώντας τα επίπεδα της πόλωσης του φωτός, οι αστρονόμοι είναι σε θέση με τη βοήθεια της Φυσικής να μελετούν τις διαδικασίες που τη δημιουργούν. Κάτι τέτοιο μπορεί να αποκαλύψει την ύπαρξη και τις ιδιότητες του μαγνητικού πεδίου μέσα από το οποίο έχει ταξιδέψει το φως.

Planck was launched on 14 May 2009 on an Ariane 5 along with Esa's Herschel infrared observatory. The mission is designed to study the Cosmic Microwave Background (CMB), the relic radiation from the Big Bang.

«Υπάρχουν ακόμα πολλά ερωτήματα γύρω από το τι είναι το μαγνητικό πεδίο του γαλαξία μας» εξηγεί η καθηγήτρια Τζοάνα Ντάνκλει από το τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης. «Το πρόβλημα είναι ότι βρισκόμαστε μέσα στον Γαλαξία και προσπαθούμε να δημιουργήσουμε μια τρισδιάστατη εικόνα του μαγνητικού πεδίου έχοντας την άποψη που λαμβάνουμε από τη Γη. Πολλές από τις πληροφορίες που λαμβάνουμε είναι μπερδεμένες, ενώ η μετάφραση των δεδομένων που λαμβάνουμε γύρω από τον προσανατολισμό του φωτός που προέρχεται από τους διαστρικούς κόκκους σκόνης, ή τα ηλεκτρόνια, αποτελεί ιδιαίτερα δύσκολη υπόθεση».

Νίκος – Αλέξης Ασλάνογλου, Ο θάνατος του Μύρωνα

Το ξέρω, δεν αξίζει τόση επιμονή

μέσα στην εκμηδένιση. Και όμως, χρόνια

μετά, ο Μύρωνας θα γίνει μουσική και φώτα

αίμα και γέλιο ενός παιδιού, σπαρμένοι

αγροί και θάλασσες, κι όλα τα μάτια των παιδιών

θα τον θυμίζουν γέρνοντας σα στάχυα

από ψιλή βροχή στα πεζοδρόμια. Εκείνος

ανεπανάληπτη φωνή μέσα μου θα σωπαίνει

ανάβοντας την ομορφιά στο σκοτωμένο νόημα

που η ζωή περιέχει. Γιατί τον είδα πόσο

καρτερικά φυτεύτηκε για πάντα ψιθυρίζοντας

ήμουν πολύ νέος για θάνατο, θα επιστρέφω πάντα

τα καλοκαίρια, όσο υπάρχεις, κι ύστερα

θα σταματήσουν όλα

                                   Θεέ μου, ετοιμάζεις

κόσμο απατηλό, ατρικύμιστο για το χαμό μου.

Από το βιβλίο: Νίκος – Αλέξης Ασλάνογλου, «Ο δύσκολος θάνατος», Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1985, σελ. 73.