Αλέξης Πολίτης, «Εκπαιδεύοντας λογοτεχνικά τους μαθητές»

Henri Lebasque, Sous la lampe, 1904, musée des beaux-arts de Nancy.

Ποιοι από εμάς έμαθαν λογοτεχνία στα σχολικά θρανία – ή έστω, στα πανεπιστημιακά; Ίσως μερικοί, ναι, να την έμαθαν στο σχολείο, αλλά τότε δεν θα ήταν, και πάλι, τα θρανία, η τάξη, παρά κάποιος προικισμένος δάσκαλος, κάποια προικισμένη δασκάλα, κάποια ιδιαίτερη σχέση, ενίοτε και μισοερωτική, συνήθως ανομολόγητη. (Όχι, δεν ανοίγω τα απομνημονεύματά-μου, απλώς παρατηρώ.) Πάντως οι πιο πολλοί-μας μόνοι-μας μάθαμε λογοτεχνία, κι αν ψάξετε τα βιογραφικά-μας –εδώ, και παρατήρηση, και απομνημονεύματα, εν μέρει– συχνά ήταν μια μακρόχρονη αρρώστια, κάποιοι μήνες στο κρεβάτι υποχρεωτικά, κάποια μοναξιά άλλου τύπου, κάποιες συμπτώσεις, μια τύχη τέλος πάντων. Αυτοδίδακτοι είμαστε όλοι στη λογοτεχνία – όπως και στον κινηματογράφο, ή στη ζωγραφική, στο θέατρο, κλπ. Όμως πολλές φορές το σχολείο –κι εδώ πάλι τα σχολικά και τα πανεπιστημιακά θρανία έχω στο νού-μου– μπορεί να σκοτώσουν αυτήν την έμφυτη έφεση ολωνών, μπορεί να ακυρώσουν τις συμπτώσεις. Πρώτο καθήκον, λοιπόν του δασκάλου, να αποφύγει αυτή τη μοίρα. Να μην είναι αυτός που θα πνίξει με τις σαχλαμάρες-του την όποια έφεση.

Ο Γιώργος Ιωάννου (20 Νοεμβρίου 1927 – 16 Φεβρουαρίου 1985) ήταν ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες λογοτέχνες της μεταπολεμικής γενιάς. Ο Γιώργος Σορολόπης (όπως ήταν το πραγματικό όνομα του Γιώργου Ιωάννου) γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1927. Σπούδασε στο τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής Θεσσαλονίκης και για ένα διάστημα υπηρέτησε ως βοηθός στην έδρα της Αρχαίας ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της πόλης. Εργάστηκε ως φιλόλογος αρχικά σε ιδιωτικά σχολεία στην Αθήνα και σε άλλα μέρη της Ελλάδας και στη συνέχεια σε δημόσια σχολεία σε διάφορες περιοχές της χώρας. Από το 1962 και για δύο χρόνια δίδαξε στο ελληνικό γυμνάσιο στη Βεγγάζη της Λιβύης. Το 1974 ορίστηκε μέλος της Επιτροπής για τη συγκρότηση ανθολογίου κειμένων λογοτεχνίας για το Δημοτικό σχολείο, καθώς και για την ανανέωση των Νεοελληνικών Αναγνωσμάτων του Γυμνασίου. Πέθανε στα 58 του χρόνια.

Για τον κάθε μαθητή ο δάσκαλος είναι ένα πρόσωπο ενοχλητικό· κάτι παραπάνω, ένας δυνάμει σαχλαμάρας – δεν ήμασταν, όλοι-μας, πάντοτε έτοιμοι να κοροϊδέψουμε, να γελοιοποιήσουμε «αυτό που καθόταν πάνω στην έδρα»; (για να χρησιμοποιήσω μιαν ωραία μετωνυμία του Γιώργου Ιωάννου). Φαντάζομαι ότι και στο πιο ιδανικό σχολείο, στην πιο ιδανική κοινωνία, οι μαθητές θα βαριούνται, πως κάθε πρωί θα ξυπνάν με κάποιο πρόβλημα ή ερώτημα που δεν θα συμπίπτει αναγκαστικά με το ωρολόγιο πρόγραμμα της ημέρας· κι όταν το μάθημα δεν έχει κάποια ορατά, χειροπιαστά όρια, όπως η γεωγραφία ή τα μαθηματικά, παρά είναι η «λογοτεχνία» – όπου τί πρέπει να τους μάθει κανείς, την ευαισθησία, την ομορφιά;– είναι εύλογο να βαριούνται περισσότερο. Ή, πιο απλό, πιο συχνό, ώρα διαλείμματος, μη σοβαρό μάθημα· ας χαζέψουμε λίγο, ας φλυαρήσουμε με τον πλαϊνό.

Jan Fabre, Skulls (detail).

Ο πρώτος κίνδυνος λοιπόν να πνίξουμε με τις σαχλαμάρες-μας την όποια εξωσχολική έφεση, είναι αν επιδιώξουμε τη μετατροπή του μαθήματος σε σοβαρό. Α, πρέπει να μάθετε τον Σεφέρη, τον Ελύτη, τον Κορνάρο, τον Χορτάτση, να μάθετε τις χρονολογίες, τα έργα-τους ένα-ένα – σωροί, λοιπόν, τα ονόματα, τα νούμερα, οι τίτλοι. Ή, αν αυτό μας φαίνεται «Ξερή πολυμάθεια» – για να θυμηθώ το επίγραμμα του Σολωμού, «Δω μια φορά ήταν άνθρωπος, κι εκεί ’ταν ένας τόπος»– και θέλουμε να γίνουμε σύγχρονοι και μοντέρνοι, ιδού οι αφηγηματολογικές αναλύσεις: εσωτερική εστίαση έχουμε παιδάκι-μου εδώ ή εξωτερική εστίαση; Ομοιοδιηγητικός αφηγητής ή ετεροδιηγητικός; Κι αν αυτά μας είναι κομμάτι δύσκολα –και είναι, σίγουρα– υπάρχουν και τα παλαιικά: σταυρωτή ομοιοκαταληξία ή πλεχτή;, πρόσεξες τις παρηχήσεις του ρω και του λάμδα;, σχήμα χιαστί, σχήμα έν δια δυοιν, και άλλα ων ουκ έστι αριθμός, άρα και πεδίον εκμάθησης και αποστήθισης. Ή τέλος οι τόσες δυνατότητες για εθνικές, ηθικές ή και πολιτικές ρητορείες μέσα στην τάξη· ο πατριωτισμός του Σολωμού, του Μαρκορά, η ηθική ανάταση των Ελεύθερων πολιορκισμένων, οι αριστερές αιχμές του Βάρναλη ή του Αναγνωστάκη – διαλέγετε και παίρνετε.

Ωραία, ας σοβαρευτούμε τώρα λιγάκι. Φυσικά και πρέπει να μάθουν κάποτε οι μαθητές-μας και κάποια ονόματα λογοτεχνών, και κάποια έργα ή χρονολογίες, και να τους βοηθήσουμε με τα εργαλεία της αφηγηματολογίας να εισχωρήσουν κάπως στα πιο κρυμμένα νοήματα του κειμένου, ίσως και να ονοματίζουν σωστά τους τρόπους ομοιοκαταληξίας ή τα ρητορικά σχήματα – αυτά, ας ομολογήσω πάντως πως δεν έχω καταφέρει να τα μάθω. Και βέβαια, στο δικό-μου τουλάχιστον το μυαλό, το βάθος του κειμένου είναι το νόημα, πατριωτικό, πολιτικό, ηθικό, όποιο κι αν είναι. Λοιπόν;

Γιάννης Τσαρούχης, «Ερωτόκριτος και Αρετούσα».

Λοιπόν χρειάζεται προσοχή και τακτ. Και κάτι παραπάνω, αυτογνωσία. Ας ξέρουμε τα όριά-μας, ας βάλουμε καλά στο μυαλό-μας πως τη λογοτεχνία δεν θα τη μάθουν τα παιδιά στα θρανία, εκτός αν ο δάσκαλος βρει έναν τρόπο να τη διαφοροποιήσει, να την παρουσιάσει σαν κάτι το «εξωσχολικό», το αλλιώτικο. Κι εδώ ανοίγω μια παρένθεση· πριν λίγους μήνες διάβασα στη Νέα Εστία, αν θυμάμαι καλά, ένα αρθράκι του Νίκου Τριανταφυλλόπουλου, που όπως ξέρετε, εκτός από φιλόλογος κι εκδότης του Παπαδιαμάντη, ήταν και χρόνια δάσκαλος στη μέση εκπαίδευση. Εκεί λοιπόν ο Τριανταφυλλόπουλος πρότεινε την κατάργηση της βαθμολογίας· δεν γίνεται, έγραφε, να βάζουμε βαθμό στην κατανόηση του καλλιτεχνικού φαινομένου, δεν έχει νόημα. Είχε δίκιο, φοβούμαι – όμως εδώ πάλι μπαίνει ένα ζήτημα, ή μάλλον δύο: το ένα είναι ότι ο δάσκαλος πρέπει στο τέλος του χρόνου να βάλει έναν βαθμό, κι αυτό το πρέπει δεν έχει σχέση μονάχα με τις συμβατικές υποχρεώσεις, πρόκειται για μια γενικότερη σύμβαση που καθορίζει κάθε μαθησιακή διαδικασία. Δεν είναι μόνο ότι ο ανίκανος πρέπει να προσπαθήσει ξανά ή περισσότερο, είναι ότι κι ο ικανός πρέπει ν’ ανταμειφθεί. Και το δεύτερο μας πάει κάπου αλλού, το σχολείο οφείλει να εντάσσει τον μαθητή στο κοινωνικό-του περιβάλλον: άρα, ακόμα κι αν δεν μου λέει τίποτα ο Ερωτόκριτος, ο Κάφκα ή ο Τσέχωφ, κάτι πρέπει να ξέρω γι’ αυτούς, ώστε να μη νιώθω αμήχανος και άσχετος αν κάποιοι τα αναφέρουν. Όπως όλοι οι μαθητές κάνουν γυμναστική, μουσική, κλπ., όχι βέβαια για να γίνουν αθλητές ή μουσικοί.

Τα βιβλία της λογοτεχνικής ύλης των δυο πρώτων τάξεων ταξινομούνται θεματικά· εκείνο της Τρίτης χρονολογικά. Σωστό και το ένα και το άλλο· πώς αλλιώς; – άλλη τάξη δεν υπάρχει. Αλλά νομίζω ότι για τη διδασκαλία δεν χρειάζεται καθόλου να κρατηθεί η σειρά. Ας ξεκινήσουμε από το κομμάτι που αρέσει στον δάσκαλο περισσότερο, ας ξεκινήσουμε από κάποιο έξω από το βιβλίο. Αν θέλετε, ο στόχος-μου θα ήταν να ερεθιστούν κάποιοι μαθητές να τα ξεφυλλίσουν μόνοι-τους τα βιβλία. Είναι καλά; – νά μια κρίσιμη ερώτηση. Νομίζω πως ναι, δηλαδή όσο τα είδα, ούτε λάθη ούτε ανοησίες διέκρινα – πολύ κακοτυπωμένες οι εικόνες, βέβαια. Κάποια πράγματα μπορεί να τά ’λεγα εγώ αλλιώς, ε, βέβαια – όχι μόνον εγώ, ο καθένας. Μερικά μικρολάθη, ναι, τα είδα, αλλά δεν είναι και τόσο σημαντικά. Κι έχουν μια βασική αρετή, που εγώ θα την ήθελα πιο τονισμένη, έχουν και ξένα κείμενα, μεταφράσεις. Αχ, αυτή η ελληνομανία-μας είναι ένας από τους λόγους που καταστρέφει την έμφυτη έφεση προς τη λογοτεχνία – βλέπει κανένας μόνον ελληνικές ταινίες; Θα ήθελα περισσότερα ξένα κείμενα, αλλά και τα λίγα αφήνουν ένα σημαντικό μήνυμα, και φτάνει – ας φέρει ο δάσκαλος κι ας μοιράσει στην τάξη μερικές φωτοτυπίες. Αντίθετα, δύσκολα μπορώ να φανταστώ ένα παιδί του Γυμνασίου να διαβάζει την Ιστορία της Λογοτεχνίας: ονόματα, ονόματα, ονόματα – ρίξτε μια ματιά στο ευρετήριο, να δείτε πόσα! Ό,τι πρέπει για να σιχαθούν τα παιδιά το μάθημα. Μόνο σαν πρόχειρο Λεξικό, βοήθημα του καθηγητή, μπορεί να λειτουργήσει.

Ernst Fuchs, Atlantis, 1973.

Μίλησα για έμφυτη έφεση. Πιστεύω πως όλοι την έχουμε, όλοι έχουμε την ανάγκη να ξεφύγουμε από το σήμερα και το τώρα και ν’ αφεθούμε σε μια ονειρική αναπόληση που αφήνει ελεύθερη τη φαντασία να μας οδηγήσει· υπάρχει άνθρωπος που να μην του άρεσαν τα παραμύθια; Αλλά έμφυτος είναι μονάχα ο πυρήνας, η ανάγκη να ξεφύγουμε από τον κλοιό της πραγματικότητας· από εκεί και πέρα αρχίζουν οι διαφοροποιήσεις – διαφοροποιήσεις που η πείρα μας διδάσκει ότι έχουν να κάνουν και με το άτομο και με τον κοινωνικό-του περίγυρο. Και το σχολείο οφείλει να είναι ενιαίο για όλους.

Αν η διδασκαλία της λογοτεχνίας είναι δύσκολο πράγμα, η διδασκαλία της δασκαλικής –της διδακτικής όπως τη λένε τώρα– είναι πολύ δυσκολότερη. Δεν ξέρω άλλη μέθοδο από την εφαρμογή κάποιων γενικών αρχών, κάπως αυτονόητων, όπου αξία δεν έχει να τις διατυπώνουμε παρά να τις εφαρμόζουμε. Ξέροντας πως δεν θα ξεφύγω από τις κοινοτοπίες, ξεκινώ.

Jules Lefebvre, La vérité, The truth, 1870.

Πρώτη και βασική αρχή. Δεν λέμε ψέματα. Ούτε ένα. Άλλωστε, στόχος-μας δεν είναι να καταδείξουμε πως κάθε κείμενο που αναλύουμε, που διδάσκουμε, είναι καθαρό χρυσάφι· ούτε πως οι λογοτέχνες που περιλαμβάνονται στο βιβλίο είναι, σώνει και καλά, ανώτεροι άνθρωποι. Αν κάποιο κείμενο αναδεικνύει την αξία της φιλίας, ας πούμε, κανένας μαθητής δεν θα μας πιστέψει αν αρχίσουμε να καταγγέλλουμε όσους προτιμούν το χρήμα – καλύτερα να προσπαθήσουμε να αναδείξουμε αυτή τη συγκεκριμένη περίπτωση που περιγράφει το κείμενο. Κι αν κάποιο από τα κείμενα μας είναι ακατανόητο, δεν βλάφτει να τ’ ομολογήσουμε. Κι αν κάποιο δεν μας αρέσει, ακόμα καλύτερα – μια συμμαχία ανάμεσα στον δάσκαλο και τους μαθητές απέναντι στο βιβλίο μπορεί να φέρει αποτελέσματα.

Ο Marie-Henri Beyle (23 Ιανουαρίου 1783 – 23 Μαρτίου 1842), γνωστότερος με το φιλολογικό του ψευδώνυμο Σταντάλ (Stendhal), ήταν Γάλλος συγγραφέας. Οι βαθύτατες ψυχολογικές αναλύσεις του στα «μυθιστορήματα μαθητείας» που έγραψε, τον τοποθετούν στην πρώτη σειρά των μυθιστοριογράφων του 19ου αιώνα. Τα περιφημότερα από τα μυθιστορήματα αυτά, Το Κόκκινο και το Μαύρο και Το μοναστήρι της Πάρμας, αναφέρονται σε νέους με ρομαντικούς πόθους, δύναμη αισθημάτων και όνειρα δόξας. Portrait de Stendhal par Louis Ducis, 1835. Fonds Bucci, Bibliothèque Sormani, Milan.

Δεύτερη αρχή. Δεν παίζουμε με τα ωραία λόγια. «Ας βάλουμε όλη-μας τη δύναμη για να γίνουμε ξεροί» – η φράση δεν είναι δικιά-μου, είναι ενός λογοτέχνη, του γάλλου Σταντάλ. Ξεροί· μακριά τα κοσμητικά επίθετα, οι φιοριτούρες, οι εξάρσεις – κι εγώ συστήνω να τα επισημαίνουμε αρνητικά όταν τα βρίσκουμε σ’ ένα κείμενο. Και καθώς σκεφτόμουνα τον Σταντάλ –τον αγαπημένον του Στρατή Τσίρκα, του Τίτου Πατρίκιου και άλλων πολλών– μου ήρθε και μια γαλλική παροιμία: «Από το υψηλό στο γελοίο, αρκεί ένα βήμα».

Τρίτη αρχή, αυτήν που καταστρατηγούμε συχνότερα απ’ όλες. Αναζητάμε κρυμμένες ιδέες και βαθύτερα νοήματα παντού – ιδίως στα ποιήματα, βέβαια. Μα είναι δυνατόν να λέει μονάχα αυτό το απλό πράγμα; Φυσικά και είναι δυνατόν. Ας ξεκινάμε από αυτό που εμείς διαβάζουμε, καταλαβαίνουμε, κι ας αφήσουμε τα παραπέρα. Εδώ το πράγμα θέλει κάποια προσοχή. Φυσικά καλό είναι να μελετάμε και τη σχετική βιβλιογραφία –υπό τον όρο ότι ποτέ δεν θα τρομοκρατούμε τους μαθητές μ’ αυτήν– αλλά μονάχα για να καταλάβουμε κάτι περισσότερο εμείς. Αν το καταλάβουμε, κι αν αυτό είναι διδακτό, να το πούμε και στους μαθητές.

Mabel Nicholson, The Harlequin, c.1910.

Και οι ποικίλες γνώσεις; Τα ονόματα, οι χρονολογίες, ο ρομαντισμός, ο διαφωτισμός, ο συμβολισμός; Οι περίφημες αφηγηματικές τεχνικές; «Δεν ξέρετε πόση αφηγηματολογία πρέπει να μάθουν οι μαθητές», μου έλεγε παλιός-μας φοιτητής που δουλεύει σε φροντιστήρια για το Λύκειο, «εμείς ούτε στα μεταπτυχιακά δεν είχαμε προχωρήσει τόσο». Εδώ χρειάζεται άλλη τέχνη, πρέπει να πείσουμε τα παιδιά για τη χρησιμότητα αυτής της «μαζικής κουλτούρας», που έλεγε κι ο Σαββόπουλος. Ο δρόμος είναι διπλός. Από τη μια η πραγματική χρησιμότητα: διαπιστώνοντας ότι σ’ αυτό το χωρίο του κειμένου η εστίαση είναι «εσωτερική», η αναλυτική αυτή σκέψη, η ψυχρή, κρύα, ξερή παρατήρηση μας βοηθάει να εισχωρήσουμε καλύτερα στη θερμοκρασία που επιζητεί ο συγγραφέας, άρα και στην καλύτερη κατανόηση. Κι ο δεύτερος δρόμος; Να ομολογήσουμε ότι είναι φορές που οι πολλές, συχνά περίπλοκες, δυσνόητες «ονοματοθεσίες» –αυτό λέγεται έτσι, εκείνο αλλιώς– δεν βοηθάν σε τίποτα, έξω από την ελπίδα για έναν καλύτερο βαθμό σε κάποιες εξετάσεις.

Οι τέσσερις ευαγγελιστές ήταν τρεις, οι εξής δύο: ο Λουκάς. Το θυμάστε αυτό το αστείο που λέγαμε όταν ήμασταν εμείς στα θρανία; Οι τέσσερις αρχές λοιπόν είναι μία· ο Λουκάς εδώ δεν είναι παρά η ηθική, η τιμιότητα, η ντομπροσύνη. Αν βρούμε το κουράγιο να την έχουμε διαρκώς –και τίποτα πιο δύσκολο από το να είναι κανένας τίμιος και ηθικός· το ηθική σημαίνει και δουλειά, κόπους, να μην λέμε τίποτε αν δεν το εξακριβώσουμε– ίσως τότε να γοητέψουμε και μερικούς μαθητές-μας. Και ίσως απ’ αυτόν τον δρόμο να τους οδηγήσουμε κι ως την περίφημη «απόλαυση της λογοτεχνίας».

Ο Αλέξης Πολίτης γεννήθηκε το 1945 στην Αθήνα. Από το 1976 έως το 1989 εργάσθηκε στο Κέντρο Νεοελληνικών ερευνών του Ε.Ι.Ε. και από τότε ως το 2012 (που συνταξιοδοτήθηκε) στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Κυριότερες εργασίες του:  Το δημοτικό τραγούδι. Κλέφτικα, Αθήνα 1973· «Νέα Ιστορία Αθέσθη Κυθηραίου». Επανέκδοση της πρώτης βενετικής έκδοσης του 1749, εισαγωγή και επιμέλεια, Αθήνα 1983· Η ανακάλυψη των ελληνικών δημοτικών τραγουδιών, Αθήνα 1984·Ρομαντικά χρόνια Ιδεολογίες και νοοτροπίες στη Ελλάδα του 1830-1880, Αθήνα 1993· Claude Fauriel, Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια, Α΄-Β΄, Ηράκλειο  1999· Το μυθολογικό κενό, Αθήνα 2000· Εγχειρίδιο του Νεοελληνιστή. Βιβλιογραφίες, λεξικά, εγχειρίδια, κατάλογοι, ευρετήρια χρονολόγια, κ.ά., Ηράκλειο 2002· Αποτυπώματα του χρόνου. Ιστορικά δοκίμια για μια μη θεωρητική ιστορία, Αθήνα 2006· Το δημοτικό τραγούδι. Εποπτικές προσεγγίσεις∙ Περνώντας από την προφορική στη γραπτή παράδοση∙ Μικρά αναλυτικά, Ηράκλειο 2010· Στρατηγού Μακρυγιάννη Απομνημονεύματα, Α’-Γ’, Αθήνα 2010 (επιμέλεια της έκδοσης).

To παραπάνω κείμενο αποτελεί παρέμβαση σε συνάντηση φιλολόγων της Μέσης Εκπαίδευσης στο Ρέθυμνο, τον Νοέμβρη του 2007 και δημοσιεύτηκε στο περιοδικό: Απόψεις. Περιοδική έκδοση Συλλόγου Καθηγητών Πειραματικού Λυκείου Ρεθύμνου, τχ. 3-4 , 103-108 (Αυγ. 2009).

Η Γη ξαναζεί τις τελευταίες μέρες των δεινοσαύρων. Earth 'entering new extinction phase'

Την προηγούμενη φορά το πρόσωπο του πλανήτη άλλαξε από το χτύπημα ενός αστεροειδή. Σήμερα αλλάζει λόγω του ανθρώπου. Extinction may be more gradual than when the dinosaurs died, the report says.

Ακόμα και με τις πιο συντηρητικές εκτιμήσεις, δεν χωράει πλέον αμφιβολία ότι ο πλανήτης εισέρχεται σε μια περίοδο μαζικής εξαφάνισης ειδών που δεν έχει προηγούμενο τα τελευταία 65 εκατομμύρια χρόνια, από τότε που εξαφανίστηκαν οι δεινόσαυροι, προειδοποιεί ακόμα μια μελέτη.

Το έκτο κύμα

Scientists found that species are dying off more than 100 times faster than they would without human activity. Credit: By Karl Tate, Infographics Artist

Μεταξύ των οικολόγων και των παλαιοντολόγων υπάρχει σήμερα μια γενική ομοφωνία ότι ο άνθρωπος σπρώχνει τον πλανήτη στο έκτο κύμα μαζικής εξαφάνισης ειδών. Η νέα μελέτη επιχειρεί να πείσει όσους αμφιβάλλουν ότι δεν πρόκειται για σενάριο καταστροφολογίας που βασίζεται σε υπερβολικές εκτιμήσεις.

Mei Xiang, a giant panda (Ailuropoda melanoleuca) at the Smithsonian's National Zoo in Washington, D.C. There are fewer than 2,500 mature giant pandas left in the wild, according to the IUCN. Credit: Abby Wood, Smithsonian's National Zoo

Τα ανησυχητικά ευρήματα, τα οποία δημοσιεύονται στην επιθεώρηση «Science Advances», «δείχνουν χωρίς σημαντικό περιθώριο αμφιβολίας ότι περνάμε σήμερα στο έκτο συμβάν μαζικής εξαφάνισης» λέει ο Πολ Έρλικ, καθηγητής Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο Στάνφορντ. Η ανάλυση της ομάδας του δείχνει ότι ο ρυθμός εξαφάνισης ειδών είναι σήμερα τουλάχιστον 100 φορές μεγαλύτερος από ό,τι θα ήταν χωρίς την ανθρώπινη παρέμβαση.

Ο ρυθμός

The snow leopard (Panthera uncial) is endangered; its numbers have declined by at least 20 percent over the past 16 years, mainly due to poaching and loss of habitat and prey, according to the IUCN. Credit: Dennis W. Donohue | Shutterstock.com

Η αλήθεια είναι ότι είναι δύσκολο να εκτιμήσει κανείς τον μέσο ρυθμό εξαφάνισης ειδών στα 4,6 δισεκατομμύρια χρόνια της ιστορίας της Γης, δεδομένου ότι το μόνο που γνωρίζουμε προέρχεται από το αρχείο των απολιθωμάτων, το οποίο μπορεί να είναι αποσπασματικό.

Οι συντάκτες της νέας μελέτης βασίστηκαν εσκεμμένα σε μια εκτίμηση για τον μέσο ρυθμό εξαφάνισης που αφορά τα σπονδυλωτά ζώα -τα ζώα με ραχοκοκαλιά- και υπερβαίνει κατά δύο φορές άλλες εκτιμήσεις. Η εκτίμηση προέρχεται από προηγούμενη μελέτη που δημοσιεύτηκε το 2011 στο περιοδικό Nature και έδειχνε ότι, σε κανονικές συνθήκες, περίπου δύο εξαφανίσεις ειδών συμβαίνουν ανά 10.000 είδη σπονδυλωτών ανά αιώνα.

Για να υπολογίσουν τον τρέχοντα ρυθμό εξαφάνισης, οι ερευνητές αξιοποίησαν δεδομένα της Διεθνούς Ένωσης για τη Διατήρηση της Φύσης (IUCN), τον οργανισμό που εκδίδει την επίσημη Κόκκινη Λίστα των απειλούμενων ειδών.  Τα στοιχεία δείχνουν ότι, από το 1900 έως σήμερα έχουν εξαφανιστεί σχεδόν 500 σπονδυλόζωα, συγκριτικά με τα εννέα που θα περίμενε κανείς με βάση τον μέσο όρο. Και οι απώλειες είναι συγκρίσιμες με αυτές που εκτιμώνται για τα πέντε προηγούμενα κύματα μαζικής εξαφάνισης, από τα οποία το τελευταίο ήταν αυτό που τερμάτισε το βασίλειο των δεινοσαύρων. «Σε όλο τον κόσμο υπάρχουν παραδείγματα ζώων που είναι ουσιαστικά ζωντανοί νεκροί» σχολιάζει ο Δρ Έρλικ. «Θέλουμε να τονίσουμε ότι οι υπολογισμοί μας πιθανότατα υποτιμούν τη σοβαρότητα της κρίσης, αφού στόχος μας ήταν να θέσουμε ένα ρεαλιστικό κατώτατο όριο για τις επιπτώσεις του ανθρώπου στη βιοποικιλότητα» τονίζει η ομάδα του.

Πράγματι, έρευνα που δημοσιεύτηκε το 2014 στο Science και εξέταζε και τα αγγειόσπερμα και κωνοφόρα φυτά εκτός από τα σπονδυλόζωα κατέληγε στην εκτίμηση ότι ο σημερινός ρυθμός εξαφάνισης είναι 1.000 φορές πάνω από το κανονικό. Η νέα, πιο συντηρητική μελέτη αναγνωρίζει πάντως ότι υπάρχουν περιθώρια να ανακοπεί η επικείμενη καταστροφή, αρκεί να υπάρξουν «ταχείες και ενισχυμένες προσπάθειες για την προστασία των ήδη απειλούμενων ειδών και την ελάφρυνση των πιέσεων στους πληθυσμούς τους, και ιδιαίτερα την απώλεια βιοτόπων, την υπερεκμετάλλευση με στόχο το οικονομικό όφελος και την κλιματική αλλαγή».

Ο παγωμένος κόσμος που άρπαξε ο Ήλιος. Grand Theft Sedna: how the sun might have stolen a mini-planet

Ο Ήλιος άρπαξε από το άστρο στο οποίο ανήκε τη Σέντνα και την έκανε μέλος του δικού μας ηλιακού συστήματος. The study was carried out by Leiden Observatory in the Netherlands. It examined Sedna, a dwarf planet with a hugely eccentric orbit. This could be because it was stolen from a passing star 4bn years ago (exaggerated artist's impression shown). In the process our sun would have lost hundreds of its own mini-planets.

Τον Νοέμβριο του 2003 ομάδα αστρονόμων ανακάλυψαν ένα μεγάλο παγωμένο βράχο στις εσχατιές του ηλιακού μας συστήματος, πολύ πιο μακριά από τον Πλούτωνα. Πρόκειται για ένα πλανητοειδές σώμα που ονομάστηκε Σέντνα (Sedna) από το όνομά μιας θεάς των ωκεανών και πιο συγκεκριμένα μιας θεότητας των Εσκιμώων, η οποία σύμφωνα με τον μύθο δημιούργησε τα θαλάσσια πλάσματα της Αρκτικής. Πρόκειται για το πιο παγωμένο και μακρινό γνωστό αντικείμενο που βρίσκεται σε τροχιά γύρω από τον Ήλιο. Η παρουσία της Σέντνα στο ηλιακό μας σύστημα πονοκεφαλιάζει τους επιστήμονες και έχουν αναπτυχθεί διάφορες θεωρίες για την ύπαρξη της. Μια νέα θεωρία αναφέρει ότι η Σέντνα ανήκε σε ένα άστρο που κάποτε πέρασε από τη διαστημική μας γειτονιά με τον Ήλιο να καταφέρνει να την αρπάξει και να την τοποθετεί στην θέση που βρίσκεται σήμερα.

Η Σέντνα

Sedna is about 620 miles (1,000km) across and completes a rotation roughly every ten hours. An artist's impression of Sedna is shown. It is one of a handful of dwarf planets known of in the solar system. Credit: NASA/JPL-Caltech

Ο παγωμένος αυτός βράχος βρίσκεται σε απόσταση περίπου 13 δισ. χλμ. από τον Ήλιο ενώ ο Πλούτωνας βρίσκεται σε απόσταση περίπου 4 δισ. χλμ. από το μητρικό μας άστρο.

 

Sedna, imaged by the Hubble Space Telescope on the left, completes an orbit every 11,400 years, but moves between two and twenty times the distance of Neptune from the sun. Shown on the right is its eccentric orbit, far greater than other objects known of in the solar system.

Η Σέντνα έχει ελαφρώς μικρότερο μέγεθος από τον Πλούτωνα και το μισό μέγεθος από τη Σελήνη, η διάμετρός του εκτιμάται ότι είναι στα 3/4 αυτής του Πλούτωνα. H θερμοκρασία στη Σέντνα βρίσκεται μόνιμα χαμηλότερα από τους -240 βαθμούς Κελσίου.

Οι θεωρίες

Sedna is among hundreds or possibily thousands of predicted dwarf planets in the Kuiper Belt (illustrated) and beyond in the outer solar system, although only a handful have been found to date.

Η Σέντνα βρίσκεται στη ζώνη Κάιπερ, μια περιοχή στα σύνορα του ηλιακού μας συστήματος με αμέτρητους μικρότερους και μεγαλύτερους παγωμένους βράχους. Θεωρείται η δεύτερη μεγάλη ζώνη αστεροειδών του ηλιακού μας συστήματος μετά από εκείνη που βρίσκεται ανάμεσα στον Δία και τον Αρη. Πρόκειται για σώματα που οι ειδικοί πιστεύουν ότι αποτελούν απομεινάρια από την διαδικασία σχηματισμού του ηλιακού μας συστήματος. Στη ζώνη Κάιπερ υπάρχουν ορισμένα σώματα όπως η Σέντνα η τροχιακή κίνηση των οποίων δεν εξηγείται με τα συμβατικά πλανητικά μοντέλα. Έτσι οι ειδικοί άρχισαν να ρίχνουν στο τραπέζι διάφορες ιδέες. Μια από αυτές ήταν ότι αυτά τα σώματα βρίσκονταν στο εσωτερικό του ηλιακού μας συστήματος αλλά το καθένα εξ αυτών μπλέχτηκε στις βαρυτικές δυνάμεις ενός πλανήτη που το… εξόρισε στη ζώνη Κάιπερ. Μπορεί για κάποια από αυτά τα σώματα η θεωρία αυτή να ταιριάζει όχι όμως και στην περίπτωση της Σέντνα. Κάποιοι επιστήμονες έριξαν στο τραπέζι μια πιο προωθημένη θεωρία σύμφωνα με την οποία η Σέλντα που βρισκόταν κάπου στο ηλιακό μας σύστημα μπλέχτηκε στις πανίσχυρες βαρυτικές δυνάμεις ενός άστρου που πέρασε κοντά από τη διαστημική μας γειτονιά πριν από περίπου τέσσερα δισ. έτη με αποτέλεσμα να καταλήξει στη ζώνη Κάιπερ έχοντας αυτή την παράξενη τροχιά.

Η αρπαγή

The best way to confirm the cosmic robbery theory would be to travel to Sedna (artist's impression shown) and see if its composition matches other objects in the Kuipter Belt, something that will likely not happen for tens or hundreds of years.

Τώρα ομάδα ερευνητών στο Αστεροσκοπείο Leiden στην Ολλανδία προχωρά σε μια ακόμη πιο προωθημένη άποψη υποστηρίζοντας ότι η Σέντα δεν ανήκε στο δικό μας σύστημα αλλά ήταν ένα από τα κοσμικά σώματα που συνόδευαν εκείνο το άστρο που πέρασε από κοντά μας. Σύμφωνα με τη θεωρία που ανέπτυξαν οι ερευνητές το άστρο κατά το πέρασμα του ήρθε σε ένα βαρυτικό μπραντεφέρ με τον Ήλιο. Το περαστικό άστρο τράβηξε κοντά του πολλά σώματα από τη ζώνη Κάιπερ αλλά το ίδιο έκανε και ο Ήλιος αντικαθιστώντας τις απώλειες από τη ζώνη Κάιπερ με σώματα που εκείνος άρπαξε από το περαστικό άστρο. Ένα από τα σώματα που άρπαξε ο Ήλιος ήταν και η Σέντνα σύμφωνα με τους ερευνητές που δημοσιεύουν τη θεωρία τους στο στο διαδικτυακό αρχείο επιστημονικών προδημοσιεύσεων «arXiv.org».

Πηγή:  http://arxiv.org/abs/1506.03105