Βρέθηκαν ανέκδοτα ποιήματα της Σαπφούς. Lost poems of Greek poetess Sappho found

Η ανακάλυψη δύο ποιημάτων της μεγάλης Ελληνίδας ποιήτριας του 7ου αιώνα π.Χ. δίνει ελπίδες πως ενδέχεται να ακολουθήσουν και άλλα. Το ένα ποίημα μιλά για τον Χάραξο και τον Λάριχο, δύο από τα αδέλφια της ποιήτριας, που ήταν διάσημη στην εποχή της, ενώ το άλλο είναι Ύμνος στην Αφροδίτη, αλλά η διατήρησή του είναι πολύ κακή. Hermaic pillar with a female portrait, so-called “Sappho”; inscription "Sappho Eresia" ie. Sappho from Eresos. Roman copy of a Greek original of the 5th century BC. Portrait féminin, traditionnellement identifié comme Sappho; inscription «Sappho Eresia», c'est-à-dire d'Eresos). Copie romaine d'un original grec de l'époque classique. 

Άγνωστοι στίχοι της σπουδαιότερης και διασημότερης αρχαίας ελληνίδας ποιήτριας, της οποίας το όνομα έχει ταυτιστεί με την ομοφυλοφιλία, έρχονται να προσθέσουν κομμάτια στο παζλ της προσωπικότητας και της δημιουργίας της και να φέρουν ξανά στο προσκήνιο μύθους και αλήθειες για τη ζωή και το έργο της.

Red-figure vase by the Group of Polygnotos, ca. 440–430 BC. Seated, Sappho is reading one of her poems to a group of three student-friends. National Archaeological Museum in Athens, 1260. La poétesse Sappho, assise, lit un de ses poèmes dans un recueil à trois amies-élèves qui l'entourent. Vari, œuvre du groupe de Polygnote, vers 440-430 a. C. Musée archéologique national, Athènes, n°1260. A new Sappho poem is more exciting than a new David Bowie album. The discovery of a gorgeous lost poem by the Greek poet Sappho is thrilling for poetry-lovers.

Δέκατη μούσα την αποκάλεσε ο Πλάτωνας. Θηλυκό Σωκράτη ο φιλόσοφος του 2ου αι. μ.Χ. Μάξιμος ο Τύριος. Θαυμαστό τέρας ήταν κατά τον Στράβωνα, ενώ ο Σόλων ο Αθηναίος - ο γνωστός νομοθέτης κι ένας από τους επτά σοφούς του αρχαίου κόσμου - δήλωνε ότι δεν θέλει να πεθάνει αν δεν έχει διδαχθεί ένα της ποίημα.

Charles Nicolas Rafael Lafond, Sappho sings for Homer, 1824.

Και αν το όνομά της - Σαπφώ - είναι διάσημο στα πέρατα του κόσμου, από την αρχαιότητα ήδη αρκούσε κάποιος να την αποκαλέσει ποιήτρια για να καταλάβουν όλοι για ποια πρόκειται, όπως όταν έλεγαν ποιητής εννοούσαν τον Όμηρο. 

Portrait of Sappho by unknown artist in Campania, Italy C First century. Photo: Rex Features

Αστέρας πρώτου μεγέθους από τον 7ο αι. π.Χ. που γεννήθηκε στη Λέσβο, η πορεία της μεγάλης λυρικής ποιήτριας δεν έχει να ζηλέψει σε τίποτα εκείνην των σημερινών διασημοτήτων. Η φήμη της έφτασε σε κάθε γωνιά του τότε γνωστού κόσμου. Είδε τη μορφή της να αποτυπώνεται σε νομίσματα, αγγεία και ψηφιδωτά.

 Jacques-Louis David, Sappho and Phaon, 1809, oil on canvas, 225.3 cm × 262 cm (88.7 in × 103 in), Hermitage Museum, Saint Petersburg.

Αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τον σπουδαίο ζωγράφο Ζακ-Λουί Νταβίντ και τον πρωτοπόρο γλύπτη μνημειακών έργων Εμίλ-Αντουάν Μπουρντέλ, αλλά και για τον Μάνο Χατζιδάκι, που μελοποίησε στίχους από το ποίημά της «Κέλομαί σε Γογγύλα» στον «Μεγάλο ερωτικό» και ερμήνευσε μοναδικά η Φλέρυ Νταντωνάκη. 

Γύρω από το όνομά της δημιουργήθηκαν μύθοι. Κάποιοι την ήθελαν να ερωτοτροπεί με γυναίκες. Κάποιοι άλλοι να έχει τραγικό τέλος για τα μάτια ενός άνδρα.

Είναι συγκινητικό έπειτα από δύο χιλιάδες επτακόσια χρόνια να βλέπουν το φως ανέκδοτα ποιήματα. Πόσω μάλλον όταν ανήκουν στη γνωστότερη ποιήτρια του αρχαίου κόσμου: τη Σαπφώ. Sappho's recently discovered poem on old age (lines 9–20), assigned to Book IV based on its meter, 3rd-century BC papyrus (P.Köln XI 429), from an exhibit of the Altes Museum. The last discovery of a Sappho poem was in 2005, when new techniques of analysing marks on discarded papyrus dumped in Oxyrhynchus, in Egypt, revealed another poem, in which Sappho bemoaned her old age (again with attention to symptoms). Lachlan Mackinnon translated it in his collection Small Hours. More could come from that source.

Απέκτησε φανατικούς θαυμαστές και άσπονδους εχθρούς. Τα βιβλία της κάηκαν τον 11ο αι. στην Κωνσταντινούπολη καθώς θεωρήθηκε ότι διέφθειρε τους πιστούς. Και από τους στίχους της - μέσα από τους οποίους δεν έπαυε να αναζητεί τον έρωτα και την αθανασία - δεν έφτασαν έως τις μέρες μας παρά μόνο ένα ποίημα της, μια ωδή 28 στίχων στην Αφροδίτη, μαζί μερικά ακόμη αποσπάσματα των έργων της (το τελευταίο μάλιστα ανακαλύφθηκε μόλις το 2004) που περιλαμβάνονταν σε εννέα βιβλία. Ή μήπως όχι;

The Poetess Sappho. Circle Jacques-Louis David (attr. to François Gérard, French, 1770-1837). Oil on canvas.

Λίγη περιέργεια και ένας καλός επιστήμονας ήταν ο μαγικός συνδυασμός που φαίνεται να ανατρέπει όσα ξέραμε για την κορυφαία λυρική ποιήτρια. Για το «ευαίσθητο και θαρρετό» πλάσμα που «δεν μας παρουσιάζει συχνά η ζωή», όπως γράφει και ο Οδυσσέας Ελύτης στον πρόλογο του έργου του «Σαπφώ», στο οποίο είχε κάνει σύνθεση και μετάφραση των σωζόμενων αποσπασμάτων της ποιήτριας από τη Λέσβο (εκδ. Ίκαρος). «Ένα μικροκαμωμένο βαθυμελάχρινο κορίτσι, ένα "μαυροτσούκαλο" όπως θα λέγαμε σήμερα, που ωστόσο έδειξε ότι είναι σε θέση να υποτάξει ένα τριαντάφυλλο, να ερμηνεύσει ένα κύμα ή ένα αηδόνι και να πει "σ' αγαπώ" για να συγκινηθεί η υφήλιος», την περιγράφει ο συντοπίτης της και βραβευμένος με Νομπέλ ποιητής, ο οποίος μάλιστα σε άλλο σημείο αναφέρει ότι πριν από 2.500 χρόνια πίσω στη Μυτιλήνη βλέπει «τη Σαπφώ σαν μια μακρινή ξαδέλφη που παίζαμε στους ίδιους κήπους, γύρω απ' τις ίδιες ροδιές, πάνω απ' τις ίδιες στέρνες».

Ένα από τα πρόσφατα ανακαλυφθέντα ποιήματα της Σαπφούς. One of the recently discovered poems by Sappho. Credit: GreekReporter. This latest poem emerges from elsewhere – an anonymous collector – and it is the scoop of Dr Dirk Obbink, a Classics fellow at Oxford, who when he saw it declared that it was by Sappho. It’s highly unlikely that he’s wrong. They are written in her distinctive meter, with the long vowels of the Lesbian dialect. Best of all, one poem mentions the Sappho’s brother, Charaxos. In the poem Sappho chastises an audience for assuming Charaxos will return from a trading journey safely. It’s not clear whether this man ever existed. Herodotus mentioned him, and Ovid picked up on his story, too.

Όλο το μυστικό, λοιπόν, βρίσκεται σε ένα κομμάτι παπύρου διαστάσεων 18x10 εκ. Ο συλλέκτης που τον έχει στα χέρια του μπόρεσε να αναγνωρίσει ότι τα γράμματα στον πάπυρο είναι ελληνικά. Και απευθύνθηκε στον καθηγητή του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης Ντερκ Όμπινκ για να μάθει το περιεχόμενο. Ο έμπειρος παπυρολόγος δεν πιστεύει στα μάτια του. Το κομματάκι του 3ου αι. μ.Χ. που κρατά στα χέρια του δεν περιέχει ένα, αλλά δύο ποιήματα της κορυφαίας ποιήτριας. Και μάλιστα πρόκειται για τα πιο καλοδιατηρημένα που έχουν βρεθεί έως σήμερα.

Jules Elie Delaunay, Sappho embrassant sa lyre, 1876.

«Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πρόκειται για στίχους που έγραψε η Σαπφώ. Ελάχιστα μόνο γράμματα πρέπει να συμπληρωθούν στο πρώτο ποίημα και ουδεμία αμφιβολία υπάρχει για κάποια από τις λέξεις», λέει ο καθηγητής ‘Ομπινκ, που ετοιμάζεται να δημοσιεύσει τα αποτελέσματα της μελέτης του πάνω στον πάπυρο την άνοιξη, αλλά έδωσε μια μικρή γεύση από το εύρημά του προκαλώντας το παγκόσμιο ενδιαφέρον της επιστημονικής και όχι μόνο κοινότητας. 

Artistic rendering of Sappho by William Adolphe Bouguereau.

Και αυτό διότι «η Σαπφώ υπήρξε η γυναίκα που συνέθεσε μερικά από τα σπουδαιότερα ποιήματα στην παγκόσμια Ιστορία» εξηγώντας τη σημασία της ποιήτριας, που έγραφε στην αιολική διάλεκτο, ο αμερικανός καθηγητής Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ και ειδικός στην αρχαία ποίηση Γκρέγκορι Ναζ.

Gustave Klimt, Sappho, 1888-1890, Oil on canvas, Kunsthistorishes Museum (Vienna – Austria).

Τι γράφουν όμως τα δύο ποιήματα που χωρίζονται από μια κόκκινη γραμμή; Στο πρώτο η λυρική ποιήτρια αναφέρει τα ονόματα Χάραξος και Λάριχος. Πρόκειται για τους δύο αδελφούς της, τους οποίους για πρώτη φορά αναφέρει στους στίχους της. Για τον Χάραξο ο Ηρόδοτος μας παραδίδει ότι ως έμπορος κρασιού ταξίδευε πολύ. Σε κάποιο από τα ταξίδια του ερωτεύτηκε μία δούλη που ήταν εταίρα από τη Ναυκράτη. Αφού πλήρωσε αρκετά χρήματα για να την αγοράσει από τον κύριο της, ξόδευε την περιουσία του για να της κάνει τα χατίρια, γεγονός που είχε κάνει έξαλλη τη διάσημη ποιήτρια. 

Marble bust of the ancient Greek poet Sappho. From Smyrna (Izmir), Turkey. Roman copy of a Hellenistic original.

Στο ποίημα όμως που διάβασε ο βρετανός ερευνητής στον πάπυρο, ο οποίος χρονολογείται περί τα 1.000 χρόνια αργότερα από την εποχή που η Σαπφώ έγραψε τα ποιήματά της, κατηγορεί κάποιον ότι διαδίδει πως ο αδελφός της θα επιστρέψει στο σπίτι με το καράβι του γεμάτο αγαθά και κάτι τέτοιο δεν πρέπει να συμβαίνει, διότι αυτά τα θέματα τα γνωρίζουν μόνο οι θεοί. Και ενώ προτρέπει τον άγνωστο αποδέκτη του ποιήματος να προσευχηθεί στην Ήρα για την καλή επιστροφή του Χάραξου, κάνει ταυτοχρόνως και μία ευχή: ο μικρότερος αδελφός της, ο Λάριχος, να μεγαλώσει χωρίς να δημιουργηθούν προβλήματα για την οικογένειά του. «Δεν πρέπει όμως να δούμε τους στίχους αυτούς ως "ιστορικό ρεπορτάζ", αλλά ως ένα τραγούδι που θα παρουσιαζόταν δημοσίως», εξηγεί ο, εκτός των άλλων, ειδικός στη Σαπφώ και στην ποίησή της και διευθυντής του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών Γκρέγκορι Ναζ. «Η αναφορά σε οικογενειακές καταστάσεις - οι οποίες γίνονται επί τούτου με χιούμορ - θα πρέπει να εκληφθούν ως πράξεις μίμησης που θα παρουσιάζονταν από μια ομάδα καλλιτεχνών που συνδύαζαν το τραγούδι με τον λόγο. Τέτοια τραγούδια ερμηνεύονταν σε ειδικές περιπτώσεις - μεγάλες γιορτές ή γαμήλιες τελετές - από χορό κοριτσιών ή γυναικών συνοδεία μουσικής. Οι στίχοι που συνέθετε η Σαπφώ ακούγονταν και σε συμπόσια, μόνο που εκεί τα τραγουδούσε ένας ερμηνευτής και δεν συνοδεύονταν από χορευτικά δρώμενα». 

Julius Johann Ferdinand Kronberg, Sappho, 1913.

Το δεύτερο ποίημα δεν είναι τόσο καλά σωζόμενο. Ειδικά προς το τέλος είναι δυσανάγνωστο. Είναι σαφές όμως ότι πρόκειται για μια επίκληση στην Αφροδίτη. 

Charles August Mengin, Sappho, 1877.

Και τα δύο ποιήματα ακολουθούν το ίδιο μέτρο, που λέγεται σαπφικό (ή σαπφική στροφή) επειδή το επινόησε η Σαπφώ. Πρόκειται για μια στροφή με τέσσερις στίχους που διακρίνεται από για τη μεγαλοπρέπεια και τον λυρισμό της, κάτι στο οποίο βοηθούσε και η ρευστότητα της αιολικής διαλέκτου την οποία μιμήθηκε αργότερα ο ρωμαίος ποιητής Οράτιος.

Μύθοι και αντιφάσεις για την ομοφυλοφιλία της

A painting of Sappho by eroticist Édouard-Henri Avril depicting lesbian sex.

Πού αρχίζει η αλήθεια και πού σταματά ο μύθος για την ποιήτρια που άφησε ανεξίτηλη της σφραγίδα της στην τέχνη της ποίησης, ουδείς μπορεί να πει με βεβαιότητα. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι ο καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας, Αριστόξενος Σκιαδάς έλεγε ότι όλα γύρω από τη Σαπφώ «είναι ασαφή, περίπλοκα, αντιφατικά ή παρερμηνευμένα».

Simeon Solomon, Sappho and Erinna in a Garden at Mytilene, 1864, Watercolour on paper.

Το όνομα της σπουδαιότερης αρχαίας Ελληνίδας λυρικής ποιήτριας, που γεννήθηκε στην Ερεσό της Λέσβου περί το 630 π.Χ., έχει ταυτιστεί με την ομοφυλοφιλία, όμως η αλήθεια είναι ότι η Σαπφώ, γόνος αριστοκρατικής οικογενείας, ήταν παντρεμένη με τον Κερκύλα από την Άνδρο και απέκτησε μια κόρη, που πήρε το όνομα της μητέρας της, Κλείδα. 

Theodore Chasserieu, Sappho Leaping into the Sea from the Leucadian Promontory, c. 1840, 370 x 228 mm.

Ο θρύλος μάλιστα τη θέλει να αυτοκτόνησε, πέφτοντας από ένα ακρωτήριο στη Λευκάδα, επειδή είχε ερωτευτεί τον Φάωνα.

Charles Gleyre, La coucher de Sappho, 1867.

Τα πιο γνωστά της έργα ήταν τα επιθαλάμια, μικρά ποιήματα που σχετίζονταν με τον γάμο και εκείνη κατάφερε από λαϊκά στιχάκια να τα αναδείξει σε σπουδαία ποίηση, ενώ στην εργογραφία της περιλαμβάνονται ύμνοι και ερωτικά ποιήματα.

Ernst Stückelberg, Sappho, 1897.

Πίσω από το γεγονός ότι η Σαπφώ θεωρήθηκε ομοφυλόφιλη βρίσκονται οι αττικοί κωμωδιογράφοι οι οποίοι αναζητούσαν προσωπικότητες προς σάτιρα σε γνωστά πρόσωπα του παρελθόντος. 

Pierre-Narcisse Guérin, Sappho On The Leucadian Cliff, 1800s, Hermitage Museum.

Το βέβαιο είναι ότι μεγάλωσε σε μια κοινωνία όπου οι γυναίκες είχαν την ευκαιρία να αρθρώνουν λόγο και να ασχολούνται με τις τέχνες και πως είχε σαφώς δηλωμένες πολιτικές πεποιθήσεις, γεγονός που την ανάγκασε για ένα διάστημα να εξοριστεί στη Σικελία.

Το ποίημα

Alcaeus and Sappho. Side A of an Attic red-figure kalathos, ca. 470 BC. From Akragas (Sicily). Brygos Painter. Alcée et Sappho. Face A d'un kalathos attique à figures rouges, v. 470 av. J.-C. Provenance : Akragas (Sicile). Peintre de Brygos.

Μα πάντα φλυαρείς ότι θα έρθει ο Χάραξος /

με το καράβι πλήρες. Τούτο - νομίζω - το ξέρει /

ο Δίας και όλοι οι θεοί, Εσύ δεν πρέπει αυτό /

να το στοχάζεσαι καθόλου, / αλλά να στέλνεις και να με παρακαλάς / την Ήρα τη βασίλισσα θερμά να ικετεύω / ο Χάραξος εδώ να φτάσει, / το πλοίο σου φέρνοντας, / και να μας βρει αβλαβείς. Όλα τα άλλα / στους θεούς ας τα αφήσουμε. / Γοργά η νημεμία έρχεται / μετά από μεγάλο ανέμου φύσημα. /

Αν θέλει ο βασιλιάς του Ολύμπου, / ήδη θεό βοηθό στα βάσανα τους / έστειλε κι εκείνοι ευλογημένοι /

και τρισόλβιοι θα 'ναι. / Εμείς, αν μεγαλώσει /

ο Λάριχος και γίνει επιτέλους άντρας, / από πολύ βαριά αθυμία / γοργά θα απαλλαγούμε

Sappho and Alcaeus by Lawrence Alma-Tadema. On view at The Walters Art Museum. In 1870, the Dutch-born, Belgian-trained artist Alma-Tadema moved to London, where he found a ready market among the wealthy middle classes for paintings re-creating scenes of domestic life in imperial Roman times. In this work, however, he turns to early Greece to illustrate a passage by the ancient Greek poet Hermesianax (active ca. 330 BC) preserved in Atheneaus, Deipnosophistae, "Banquet of the Learned," book 2, line 598. On the island of Lesbos (Mytilene), in the late 7th century BC, Sappho and her companions listen rapturously as the poet Alcaeus plays a "kithara". Striving for verisimilitude, Alma-Tadema copied the marble seating of the Theater of Dionysos in Athens, although he substituted the names of members of Sappho's sorority for those of the officials incised on the Athenian prototype.

The Telegraph has a translation of the Brothers Poem!

Still, you keep on twittering that Charaxos

comes, his boat full. That kind of thing I reckon

Zeus and his fellow gods know; and you mustn’t

make the assumption;

rather, command me, let me be an envoy

praying intensely to the throne of Hera

who could lead him, he and his boat arriving

here, my Charaxos,

finding me safely; let us then divert all

other concerns on to the lesser spirits;

after all, after hurricanes the clear skies

rapidly follow;

and the ones whose fate the Olympian ruler

wants to transform from troubles into better –

they are much blessed, they go about rejoicing

in their good fortune.

As for me, if Larichos reaches manhood,

[if he could manage to be rich and leisured,]

he would give me, so heavy-hearted, such a

swift liberation.

Πηγή: The Archaeology News Network, ΤΑ ΝΕΑ.