«Μεταμορφώσεις» στην Ελληνική μυθολογία. “Transformation” stories in Greek mythology

Απόλλων και Δάφνη. Tiepolo, Giovanni Battista, περίπου 1744-5. Ο Γέροντας είναι ο πατέρας της Δάφνης Λάδωνας ή Πηνειός. Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου. Apollo and Daphne by Tiepolo, c. 1744–45 (Louvre).

Το ψηφιακό μυθολογικό λεξικό "Αριάδνη" της Δήμητρας Μήττα εμπλουτίστηκε με ακόμη μία ενότητα, αυτή των "Μεταμορφώσεων".

Ο Τειρεσίας διαχωρίζει τα φίδια και μεταμορφώνεται σε γυναίκα. Le Brun, Charles, 1676, από έκδοση των Μεταμορφώσεων του Οβίδιου, Παρίσι, 1676, γκραβούρα. University of Virginia.

Σε αυτήν συμπεριλήφθηκαν διακόσιες εβδομήντα δύο μυθικές φιγούρες που μεταμορφώθηκαν σε κάτι άλλο -φυτό, ζώο...-, που άλλαξαν, π.χ. φύλο, που καταστερίστηκαν τιμητικά ή για να θυμούνται οι άνθρωποι τα ανομήματά τους, που εξαφανίστηκαν και στη θέση τους εμφανίστηκε κάτι άλλο, που απαθανατίστηκαν. 

Ο θάνατος του Ακταίωνα. Τιτσιάνο, 1562, λάδι σε μουσαμά. Λονδίνο, National Gallery.

Η έννοια της μεταμόρφωσης περιλαμβάνει κάθε αλλαγή, μέχρι την έσχατη που είναι ο θάνατος.

Εισαγωγή

Η Αταλάντη και ο Ιππομένης μεταμορφώνονται σε λιοντάρια. Crispijn van de Passe (I), Johannes Posthius, 1602 - 1607, γκραβούρα. Στο βάθος η Αταλάντη και ο Ιππομένης μιαίνουν τον ναό του Δία, γι' αυτό και μεταμορφώνονται σε λιοντάρια. Άμστερνταμ, Rijksmuseum, RP-P-OB-15.962.

λέγει δὲ καὶ Ἐμπεδοκλῆς τὴν ἀρίστην εἶναι μετοίκησιν τὴν τοῦ ἀνθρώπου, εἰ μὲν ἐς ζῷον ἡ λῆξις αὐτὸν μεταγάγοι, λέοντα γίνεσθαι· εἰ δὲ ἐς φυτόν, δάφνην.

Δάφνη. Hacker, Arthur, περίπου 1890, λάδι σε καμβά. Hull, Ferens Art Gallery.

Ο Εμπεδοκλής λέει ότι η καλύτερη μετενσάρκωση του ανθρώπου, αν μετά τον θάνατο γίνει ζώο, είναι να γίνει λιοντάρι· αν όμως γίνει φυτό, να γίνει δάφνη. (Κλαύδιος Αιλιανός Περί ζώων ιδιότητος 12.7)

Στην ενότητα αυτή περιλαμβάνονται πρωτίστως θνητοί που μεταμορφώνονται, καταστερίζονται, αντικαθίστανται ή απαθανατίζονται από τους θεούς. Σε ξεχωριστή ενότητα εξετάζονται οι μεταμορφώσεις των θεών και μόνο κατ' εξαίρεση περιλαμβάνονται θεότητες που όμως αγγίζουν τα όρια της θνητότητας. Αντίθετα, περιλαμβάνονται οι Νύμφες, που είναι κατώτερες θεότητες, όχι μόνο γιατί ενίοτε πεθαίνουν μαζί με αυτό που προστατεύουν, π.χ. το δέντρο τους, αλλά γιατί και αυτές μεταμορφώνονται με θεϊκή διαμεσολάβηση και όχι αφ' εαυτές όπως οι θεοί· επιπλέον, ο όρος εννοεί και τις άγαμες κοπέλες. Και συχνά τα όρια ανάμεσα στη Νύμφη θεότητα και τη Νύμφη κορασίδα είναι συγκεχυμένα.

Ο Αλφειός κυνηγά την Αρέθουσα, ενώ η Άρτεμη την προστατεύει με σύννεφο. Maratta, Carlo (1625-1713), ελαιογραφία.

Η έννοια της μεταμόρφωσης περιλαμβάνει κάθε αλλαγή, μέχρι την έσχατη που είναι ο θάνατος. Και ενώ οι θεοί μεταμορφώνονται από μόνοι τους, η όποια αλλαγή των θνητών -όχι αυτές που γίνονται βιολογικά, φυσικά- γίνονται με τη διαμεσολάβηση και την απόφαση των θεών· αυτό, ανάμεσα στα άλλα, είναι δηλωτικό της θνητότητάς τους και των ορίων που ορίζουν οι φυσικοί νόμοι.

Σεμέλη και Δίας. Pagani, Paolo (1661-1716), λάδι σε μουσαμά. Moravian Gallery in Brno. Του Κάδμου η κόρη, η Σεμέλη, στο Δία γέννησε γιο λαμπρό, σαν έσμιξε ερωτικά μαζί του, τον πολύτερπνο Διόνυσο, έναν αθάνατο η θνητή. Μα τώρα και οι δυο είναι θεοί. (Ησ., Θεογ. 943-945).

Με τη μεταμόρφωση καταργείται η ιστορικότητα του ανθρώπινου σώματος και τα όρια που αυτή επιβάλλει, καθώς ο άνθρωπος ενδύεται ένα άλλο σώμα μπαίνοντας σε μιαν άλλη ιστορικότητα, ή αποκτά την αιωνιότητα του υλικού ή του είδους στο οποίο μεταμορφώθηκε (π.χ. πέτρα, αστέρι). Η ταυτότητα που καθιστά τον άνθρωπο άνθρωπο και τον διαφοροποιεί από το ζώο και τον θεό θολώνει.

Ηχώ και Νάρκισσος. Poussin, Nicolas, 1630. Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου.

Η μεταμόρφωση του θνητού ή της Νύμφης είναι δηλωτική βοήθειας, εύνοιας ή τιμωρίας από τους θεούς. Οι θνητοί παραβιάζουν κανόνες (π.χ. την ιερότητα ενός τόπου) και τιμωρούνται· ή δείχνουν ξεχωριστή ευσέβεια ή ξεχωρίζουν για κάτι (ένα κατόρθωμα, ένα εύρημα).

Η Αργώ. Νόμισμα του 4ου αι. π.Χ. από την Ιωλκό. Στη μία όψη εικονίζεται η Άρτεμη και στην άλλη η Αργώ.

Παράλληλα, αυτό στο οποίο μεταμορφώθηκαν οι ίδιοι ή τα ευρήματά τους (π.χ. το πλοίο Αργώ) λειτουργούν σαν μια διαρκή υπόμνηση στους ανθρώπους να ακολουθήσουν ή να μην ακολουθήσουν το παράδειγμα αυτών που μεταμορφώθηκαν, να τιμούν ευρετές και ευρήματα.

Σκύλλα. Πήλινο ειδώλιο από τη Δυτική Ελλάδα, περίπου 300-200 π.Χ. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1856,1226.223 © The Trustees of the British Museum.

Μυθογράφοι και παραδοξογράφοι της ύστερης αρχαιότητας είδαν και στους μύθους των μεταμορφώσεων πυρήνες ιστορικότητας που ενδύθηκαν το μυθώδες. Η Σκύλλα, η όμορφη κοπέλα που μεταμορφώθηκε στο τέρας που κατέτρωγε τους ναυτικούς, ήταν «στην πραγματικότητα» μια νησιώτισσα εταίρα που ήξερε πώς να «τρώει» χρήματα από τους ναυτικούς· η Αμάλθεια ήταν μια πλούσια ξενοδόχος, το κομπόδεμα της οποίας κατέτρωγαν Ηρακλής και Ιόλαος· ο Ακταίωνας δεν κατασπαράχθηκε από τα σκυλιά του αλλά από δανειστές· κοπέλες που μεταμορφώθηκαν σε ζώα (π.χ. Ιώ), για να αποφύγουν τον έρωτα θεών, ήταν γυναίκες που έρεπαν στις ηδονές χωρίς νόμο και κανόνα, υποκύπτοντας σε φυσικές ορμές όπως τα ζώα. Μύθοι μεταμορφώσεων σε πουλιά θεωρήθηκε ότι πηγάζουν από το γεγονός πως στους ανθρώπους οι φωνές τους μοιάζουν με θρήνο (Παυσ. 1.41.9), κάτι που αμφισβήτησε ο Πλάτωνας -αὐτὴ ἥ τε ἀηδὼν καὶ χελιδὼν καὶ ὁ ἔποψ, ἃ δή φασι διὰ λύπην θρηνοῦντα ᾄδειν. ἀλλ᾽ οὔτε ταῦτά μοι φαίνεται λυπούμενα ᾄδειν οὔτε οἱ κύκνοι (Φαίδ. 85a-b).

Απόλλων και Δάφνη. Albani, Francesco, περίπου 1615-1620 Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου.

Ωστόσο, ακόμη κι αν δεχθούμε τέτοιες ερμηνείες παραμένει ο μυθώδης χαρακτήρας με τον οποίο ενδύθηκαν οι ιστορίες και ο οποίος είναι φορέας ιδεολογίας. Παράδειγμα: Στην κλασική αρχαιότητα η με ερωτικό υπόβαθρο μεταμόρφωση μιας κοπέλας είναι αποτέλεσμα της παρέμβασης των θεών, για να γλυτώσει από ερωτικά καλέσματα άλλων θεών -ο Δίας μεταμορφώνει τη Δάφνη στο ομώνυμο φυτό για να τη γλυτώσει από τις ερωτικές ορέξεις του Απόλλωνα. Και ο σωτήρας και ο επίβουλος είναι θεοί, η διαδικασία έχει χαρακτήρα ιερό και η μεταμόρφωση έχει τον χαρακτήρα αναγκαιότητας από τον οποίο η κοπέλα δεν μπορεί να ξεφύγει· όπως δεν μπορεί να ξεφύγει από τον θεσμό του γάμου και τη μεταμόρφωσή της από άγαμη κοπέλα σε ύπανδρο και έγκυο. Και επειδή για την κόρη δεν ισχύουν οι αυστηροί περιορισμοί της ώριμης γυναίκας, η δίωξη και η μεταμόρφωση γίνεται στην ύπαιθρο, όπου το κορίτσι κυκλοφορεί ελεύθερο σαν νεαρό πουλάρι.

Diana transforming the hunter Actaeon into a deer. From Ovid: Metamorphoses illustrated by Virgil Solis (1569). Transformation is another common theme in Greek mythology. Many stories were recorded by the poet Ovid in his collection The Metamorphoses, a narrative of over 100 stories from myth and legend. Many stories surround a maiden or a man transformed into a beast often for sex or as a punishment. An example of this is the story of Actaeon, a young prince and hunter who stumbled across the goddess Artemis bathing. Actaeon hid in the bushes and spied on her as she continued to bathe; she was enraged to discover the spy, and turned him into a stag which was pursued and killed by his own hounds.

Φυσικά, αυτή είναι μία από τις πολλές αναγνώσεις των πολύσημων μύθων, με την οποία θέλουμε να δείξουμε τον ιδεολογικό χαρακτήρα και ρόλο και των μύθων των μεταμορφώσεων. Στον ρωμαϊκό κόσμο αυτού του είδους οι μύθοι πολλαπλασιάζονται και γίνονται ιδιαίτερα δημοφιλείς· οι μεταμορφώσεις έχουν περισσότερο τιμωρητικό χαρακτήρα, πολύ ταιριαστά στο νομοθετικό έργο των Ρωμαίων.

Δήμητρα Μήττα

Δείτε περισσότερα:

http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/mythology/lexicon/index.html

Ανίχνευση σωματιδίων με το… μάτι. 'Artificial retina' could detect sub-atomic particles

Ένας νέος επεξεργαστής μπορεί να αναλύει τις συγκρούσεις υποατομικών σωματιδίων 400 φορές ταχύτερα μιμούμενος το ανθρώπινο μάτι. The human eye has inspired physicists to create a processor that can analyse sub-atomic particle collisions 400 times faster than currently possible. The algorithm was inspired by the retina's efficient ability to recognise patterns.

Φυσικοί ανέπτυξαν έναν πανίσχυρο επεξεργαστή ο οποίος μπορεί να αναλύει τις συγκρούσεις των υποατομικών σωματίων 400 φορές πιο γρήγορα από αυτούς που χρησιμοποιούνται σήμερα μιμούμενος το ανθρώπινο μάτι. Οι συγκρούσεις στις οποίες «στοχεύει» το νέο εργαλείο, οι οποίες πραγματοποιούνται σε ταχύτητες που πλησιάζουν αυτή του φωτός και οδηγούν στη δημιουργία νέων σωματιδίων, μπορούν να προσφέρουν πληροφορίες για τη «χαμένη» αντιύλη. Η ταχύτερη και ακριβέστερη ανάλυσή τους είναι λοιπόν πολύτιμη για τους επιστήμονες.

The LHC will be switched on again in early 2015.

Ο αλγόριθμος του νέου επεξεργαστή, τον οποίο οι δημιουργοί του ονομάζουν «τεχνητό αμφιβληστροειδή», δημοσιεύθηκε στο διαδικτυακό αρχείο επιστημονικών προδημοσιεύσεων «arXiv.org». Η ομάδα των ερευνητών που τον ανέπτυξε, με επικεφαλής τον Τζοβάνι Πούντσι από τη Scuola Normale Superiore στην Πίζα της Ιταλίας και τον Ντιέγκο Τονέλι από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Πυρηνικών Ερευνών (CERN), προτείνει τη χρήση του στα πειράματα που θα διεξαχθούν στον Μεγάλο Επιταχυντή Αδρονίων (LHC) του CERN από το 2020.

Αστραπιαία αναγνώριση μοτίβων

A collision in the Large Hadron Collider creates tracks of charged particles.

Για να επιτύχει αυτές τις εξαιρετικά υψηλές ταχύτητες στην ανάλυση των δεδομένων ο νέος επεξεργαστής λειτουργεί αναγνωρίζοντας μοτίβα με τρόπο παρόμοιο με αυτόν του ανθρώπινου ματιού. Στον αμφιβληστροειδή χιτώνα των ματιών μας συγκεκριμένοι νευρώνες έχουν ως «αρμοδιότητα» να ανιχνεύουν συγκεκριμένα σχήματα και προσανατολισμούς στα αντικείμενα που βλέπουμε και να στέλνουν αυτόματα σήμα στον εγκέφαλο προτού καν ο τελευταίος ξεκινήσει τη συνειδητή επεξεργασία των οπτικών δεδομένων.

Όπως εξήγησε ο Ντιέγκο Τονέλι στο BBC ο «τεχνητός αμφιβληστροειδής» βασίζεται στη ίδια λογική. Αρχικά ανιχνεύει συγκεκριμένα «στιγμιότυπα» στις πορείες των σωματιδίων σε κάθε σύγκρουση αναλύοντάς τα άμεσα. Στη συνέχεια τα «στιγμιότυπα» περνούν σε έναν αλγόριθμο στον υπολογιστή ο οποίος «σκανάρει» και αναλύει τις μεταβολές στην πορεία των φορτισμένων σωματιδίων. «Τρέχοντας» τον νέο επεξεργαστή στις συγκρούσεις σωματιδίων που θα διεξαχθούν στον μέλλον στον LHC οι επιστήμονες θα είναι σε θέση να ξεχωρίζουν πιο γρήγορα τα ενδιαφέροντα «γεγονότα».

Πρωτόγνωρες ταχύτητες

Στον LHC πραγματοποιούνται 40 εκατομμύρια κρούσεις ανά δευτερόλεπτο. LHC machines produce 40 million collisions per second.

«Είναι 400 φορές ταχύτερος από οτιδήποτε υπάρχει ή προβλέπεται αυτή τη στιγμή για τις εφαρμογές της Φυσικής υψηλών ενεργειών» τόνισε ο κ. Τονέλι μιλώντας για τον «τεχνητό αμφισβληστροειδή» στο BBC. «Aν χρησιμοποιηθεί σε ένα πραγματικό πείραμα θα μας επιτρέψει να συγκεντρώσουμε περισσότερα ενδιαφέροντα δεδομένα περισσότερο γρήγορα». Πέραν του Μεγάλου Επιταχυντή Αδρονίων και της Σωματιδιακής Φυσικής ο νέος επεξεργαστής μπορεί επίσης να αποβεί χρήσιμος σε πολλούς άλλους τομείς, σε περιπτώσεις όπου απαιτείται γρήγορη και αποτελεσματική αναγνώριση μοτίβων.

Δεν θα μας φέρει όμως πιο κοντά στον «Θεό» των στοιχειωδών σωματίων, το μποζόνιο Χιγκς, και τους «συγγενείς» του. Ο αλγόριθμος, ο οποίος έχει αναπτυχθεί για την αναβάθμιση του LHC που θα ολοκληρωθεί το 2020 προσφέροντας ισχυρότερες συγκρούσεις, είναι προσανατολισμένος προς τη «Φυσική των γεύσεων» των κουάρκ και το κυνήγι της χαμένης αντιύλης. Η «αντίθετη» μορφή της ύλης που βλέπουμε να μας περιβάλλει σήμερα, αποτελούμενη από σωματίδια με τα ίδια χαρακτηριστικά αλλά με αντίθετες τιμές, δημιουργήθηκε σε ίσες ποσότητες με τη συνηθισμένη ύλη κατά τη Μεγάλη Έκρηξη αλλά στη συνέχεια το μεγαλύτερο μέρος της εξαφανίστηκε από το Σύμπαν αφήνοντας πίσω ένα μυστήριο που προβληματίζει ιδιαίτερα τους επιστήμονες.

Πηγή: http://www.bbc.com/news/science-environment-29236241