Ερυθρόμορφος
κωδωνόσχημος κρατήρας που αποδίδεται στον Ζωγράφο του Βερολίνου. Στη μία πλευρά
(ορατή) απεικονίζεται ο Ηρακλής και στην άλλη Σάτυρος. Περίπου 500-490
π.Χ. Λούβρο (φωτ. Μουσείο Τέχνης του Πανεπιστημίου Πρίνστον). Greek, Attic,
attributed to the Berlin Painter, Red-figure bell-krater: Side A depicting
Herakles at a symposium. ca. 500-490 B.C. Ceramic. Paris, Louvre Museum,
Department of Greek, Etruscan, and Roman Antiquities (G174). © Princeton University Art Museum
Ποιος
ήταν ο Ζωγράφος του Βερολίνου; Σε ποιες συνθήκες έζησε και φιλοτέχνησε; Γιατί
μας αφορά τόσο; Με… καθυστέρηση 2.500 ετών, η έκθεση που ξεκινά στις 4 Μαρτίου
στο Μουσείο Τέχνης του Πανεπιστημίου Πρίνστον στις ΗΠΑ έρχεται να «φωτίσει» τη
ζωή ενός από τους σημαντικότερους και πιο επιδραστικούς καλλιτέχνες διαχρονικά,
ο οποίος έζησε στην Αθήνα των αρχών του 5ου αι. π.Χ.
Ερυθρόμορφος
κωδωνόχημος κρατήρας που αποδίδεται στον Ζωγράφο του Βερολίνου. Από μία πλευρά
(ορατή) απεικονίζεται ο Γανυμήδης και από την άλλη ο Δίας. Περίπου
500-490 π.Χ. Λούβρο (φωτ. Μουσείο Τέχνης του Πανεπιστημίου Πρίνστον). Greek,
Attic, attributed to the Berlin Painter, Red-figure bell-krater: This theme
depicts the young man playing with his hoop and holding a cock on one side with
Zeus holding a scepter on the other. ca. 500–490 B.C. Ceramic. Paris, Louvre
Museum, Department of Greek, Etruscan, and Roman Antiquities (G 175). © RMN-Grand Palais / Art Resource, NY.
«Ο
Ζωγράφος του Βερολίνου και ο Κόσμος του: Αθηναϊκή αγγειογραφία στις αρχές του
5ου αι. π.Χ.» είναι ο τίτλος της πρώτης μεγάλης έκθεσης που είναι αφιερωμένη
στον αγγειογράφο για τον οποίο δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα, ούτε καν το όνομά
του. Ωστόσο, «μιλούν» για εκείνον η πληθώρα των έργων του που έχουν διασωθεί ως
τις μέρες μας, δηλαδή περισσότερα από 300 αγγεία (πλήρη ή αποσπασματικά), από
τα οποία 54 συμμετέχουν στην έκθεση. Μαζί τους θα παρουσιαστούν έργα και άλλων
καλλιτεχνών της περιόδου, όπως του δασκάλου του Φιντία, αλλά και του κυριότερου
αντιπάλου του, του Ζωγράφου του Κλεοφράδη, καθώς και των μαθητών του, Ερμόνακα
και Ζωγράφου του Αχιλλέα. Η έκθεση θα διαρκέσει ως τις 11 Ιουνίου 2017 και μετά
θα «ταξιδέψει» ως το Μουσείο Τέχνης του Τολέντο στο Οχάιο, όπου θα παραμείνει
ως την 1η Οκτωβρίου 2017.
Greek, Attic,
attributed to the Berlin Painter, Red- figure neck-amphora with ridged handles:
Amazonomachy with Herkales, ca. 490–480 B.C. Ceramic. Antikenmuseum Basel und
Sammlung Ludwig (BS 453). Image courtesy Antikenmuseum Basel und Sammlung
Ludwig.
Το
ΑΠΕ-ΜΠΕ συνομίλησε με τον δρα Μάικλ Πάντζετ (Michael Padgett), επιμελητή της
έκθεσης, καθώς και της αρχαίας τέχνης στο Μουσείο του Πανεπιστημίου Πρίνστον,
με ερευνητικό έργο που εστιάζει κυρίως στην αττική αγγειογραφία, ενώ έχει
συμμετάσχει σε αρχαιολογικές αποστολές στην Ελλάδα (Μολυβωτή, Θράκη) και αλλού.
Ε.:
Γιατί «καθυστέρησε» τόσο πολύ μια έκθεση αφιερωμένη στον Ζωγράφο του Βερολίνου;
Α.:
Έχουν πραγματοποιηθεί πολύ λίγες εκθέσεις για μεμονωμένους ζωγράφους αττικής
αγγειογραφίας, όπως είναι ο Ζωγράφος του Άμαση και ο Ευφρόνιος, συνεπώς δεν
εντυπωσιάζει το γεγονός ότι ο Ζωγράφος του Βερολίνου δεν έχει παρουσιαστεί.
Φυσικά, έργα του έχουν συμπεριληφθεί σε πολλές εκθέσεις αφιερωμένες σε άλλα
θέματα.
Ε.:
Δέχεστε την άποψη κάποιων μελετητών που αποδίδουν το όνομα Γόργος στον Ζωγράφο
του Βερολίνου;
Α.:
Όχι, το αγγείο στο Μουσείο της Αρχαίας Αγοράς στην Αθήνα, που φέρει την
υπογραφή Γόργος, δεν θεωρείται πλέον ότι έχει φιλοτεχνηθεί από τον Ζωγράφο του
Βερολίνου. Εξάλλου, κανένα από τα έργα που αποδίδονται στον Ζωγράφο του
Βερολίνου δεν φέρει υπογραφή, ούτε του αγγειοπλάστη ούτε του αγγειογράφου, έτσι
το πραγματικό του όνομα παραμένει άγνωστο.
Greek, Attic,
attributed to the Berlin Painter, ca. 490–480 B.C. Fragment from a Red-figure
lekythos: woman standing at an altar. Ceramic, h. 19.6 cm., w. 9.2 cm., d. 0.4
cm. Gift of Jasper Gaunt in memory of Jill Gannon (2000-149).
Ε.:
Μπορούμε να πούμε ότι ήταν ένας από τους πιο παραγωγικούς καλλιτέχνες της
περιόδου;
Α.:
Ως σήμερα, έχουν διασωθεί περίπου 330 έργα του, γεγονός που τον κάνει πράγματι
έναν από τους πιο παραγωγικούς καλλιτέχνες των αρχών του 5ου αι. π.Χ. Υπάρχουν
όμως ζωγράφοι στους οποίους έχουν αποδοθεί ακόμα περισσότερα, όπως ο Μάκρων, τα
έργα του οποίου ξεπερνούν τα 500.
«Ερμής
και Σάτυροι». Αρχαϊκή Αγγειογραφία, Ζωγράφος του Βερολίνου. Αμφορέας τύπου Α
ύψος 69 εκ. μαζί με το καπάκι 81,5 εκ. 495-490 π.Χ. Βερολίνο, Antikenmuseum
F2160. Στην α' όψη του αγγείου εικονίζεται ο Ερμής, ένας Σάτυρος, ο Ορείμαχος
κι ένα ελάφι. Ο Ερμής φοράει χιτωνίσκο, χλαμύδα, φτερωτό πέτασο και φτερωτές
εμβάδες. Κρατώντας το κηρύκειο κι ένα κάνθαρο στο αριστερό του χέρι και μια
oινοχόη στο δεξί, βαδίζει προς τα δεξιά. Δίπλα με τον Ερμή βαδίζει ο Ορείμαχος,
κρατώντας στο αριστερό χέρι μια βάρβιτο, στο δεξί το πλήκτρον, που ενώνεται με
τη βάρβιτο με μια χορδή, ενώ έχει στρέψει το κεφάλι του προς την αντίθετη κατεύθυνση,
συνδέοντάς τη σύνθεση με το Σάτυρο, τον Οροχάρη, της β' όψης. Σύμφωνα με τον Μ.
Τιβέριο μπορεί να αποδίδονται στο αγγείο οι πρωταγωνιστές ενός σατυρικού
δράματος. Και οι δύο μορφές χαρακτηρίζονται από την υψηλή κορμοστασιά και την
απαράμιλλη ομορφιά τους. Καθώς παρουσιάζονται ο ένας πάνω στον άλλο,
δημιουργείται η εντύπωση ότι έχουμε μια μόνο μορφή.
Ε.:
Γιατί η τεχνοτροπία του είναι τόσο μοναδική;
Α.:
Κάθε καλλιτέχνης έχει το δικό του στιλ. Όμως, ο Ζωγράφος του Βερολίνου
ξεχωρίζει για την προτίμηση που έχει να απομονώνει κάθε μορφή, η οποία
αποδίδεται επιδέξια και με ακρίβεια πάνω σε μαύρο φόντο και με ελάχιστη
διακόσμηση, σε κάποιες μάλιστα περιπτώσεις δεν χρησιμοποιεί κανένα στολίδι. Το
ύφος του είναι κομψό και εκλεπτυσμένο, με ιδιαίτερη λεπτότητα στην απόδοση της
γραμμής, που τον φέρνει σε αντίθεση με τον μεγάλο του αντίπαλο, τον Ζωγράφο του
Κλεοφράδη. Ο σπουδαίος μελετητής της Οξφόρδης, Σερ John Beazley, ο πρώτος που
αναγνώρισε τον Ζωγράφο του Βερολίνου, είχε πει: «Η λεπτή χάρη των μορφών του δεν έχει τίποτα το αδύναμο ή το υπερβολικό.
Γοητεύουν όπως τα νιάτα και η άνοιξη» (σσ. Η ονομασία «Ζωγράφος του Βερολίνου»
του αποδόθηκε το 1911 όταν ο Σερ John Beazley, κατά τη μελέτη αρχαίου αμφορέα
του Μουσείου του Βερολίνου, ταύτισε τα στιλιστικά χαρακτηριστικά του με εκείνα
200 περίπου έργων).
Ε.:
Τι γνωρίζουμε για τη ζωή του, δεδομένου ότι έζησε στην Αθήνα των αρχών του 5ου
αι. π.Χ.;
Α.:
Στο πλαίσιο της αθηναϊκής κοινωνίας εκείνης της περιόδου, ο Ζωγράφος του
Βερολίνου δεν ήταν παρά ένας ταπεινός τεχνίτης, που δούλευε χειρωνακτικά στην
αυλή του αγγειοπλάστη, με πόδια και ρούχα γεμάτα πηλό. Δεν γνωρίζουμε ωστόσο αν
ήταν Αθηναίος πολίτης, δηλαδή αν συμμετείχε πλήρως στη ζωή της πόλης,
παρακολουθώντας τις συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου ή όντας ένορκος σε
δικαστήριο. Θα μπορούσε κάλλιστα να ήταν ένας μέτοικος, ακόμα και σκλάβος.
«Ηρακλής
και Ιφικλής». Ερυθρόμορφη αγγειογραφία του Ζωγράφου του Βερολίνου. 480-470 π.Χ.
Λούβρο.
Ε.:
Από την πληθώρα των έργων του, καθώς και από το γεγονός ότι πολλά από αυτά
είχαν εξαχθεί στην Ιταλία, μπορούμε να πούμε ότι ήταν διάσημος;
Α.:
Η καριέρα του ήταν μακρά (περίπου από το 505 ως το 465 π.Χ.) και τα αγγεία που
ζωγράφισε βρέθηκαν σε όλη την ανατολική Μεσόγειο, από την Ετρουρία και τη νότια
Ιταλία ως τη Λιβύη, τη Ρόδο και την Κριμαία. Το ίδιο όμως συνέβη και με
λιγότερο ταλαντούχους αγγειογράφους. Πιθανόν το όνομά του να ήταν άγνωστο εκτός
Αθηνών, καθώς δεν υπέγραφε τα έργα του. Το μόνο που μπορούμε να υποθέσουμε
είναι ότι θαυμάστηκαν από πολλούς για τους ίδιους λόγους που συμβαίνει και
σήμερα, δηλαδή για την ομορφιά τους.
Ε.:
Γνωρίζετε έργα του σε ελληνικά μουσεία;
Α.:
Υπάρχουν περίπου 30 αγγεία και θραύσματα αγγείων που αποδίδονται στον Ζωγράφο
του Βερολίνου και τα οποία βρίσκονται σε ελληνικά μουσεία, συμπεριλαμβανομένης
της υπέροχης ληκύθου (σσ. είδος αγγείου) με αναπαράσταση Νίκης που βρίσκεται
στο Μουσείο Μπενάκη. Τα περισσότερα βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
και εντοπίστηκαν στην Ακρόπολη, πιθανόν ως αφιερώματα στην πολιούχο θεά της
πόλης, την Αθηνά. Άλλα έχουν βρεθεί στην Κόρινθο, στη Ρόδο και, πολύ πρόσφατα,
στη Χαλκιδική. Μια λήκυθος με την παράσταση λυράρη εντοπίστηκε σε τάφο στην
Άφυτο Χαλκιδικής και σήμερα εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πολυγύρου.
Ερυθρόμορφη
υδρία που αποδίδεται στον Ζωγράφο του Βερολίνου. Ο Απόλλωνας πάνω σε φτερωτό
τρίποδα. Περίπου 500-490 π.Χ. Μουσεία Βατικανού (φωτ. Μουσείο Τέχνης του Πανεπιστημίου
Πρίνστον). Greek, Attic, attributed to the Berlin Painter, Red-figure hydria
depicting Apollo is seated on a large tripod with wings, with which he flies
over the sea escorted by two dolphins in the act of diving. 490 B.C. Ceramic.
Vatican , Museo Gregoriano Etrusco, Attic and Etruscan ceramics (Cat. 16568). © Musei Vaticani.
Ε.:
Τελικά ποιος ήταν ο Ζωγράφος του Βερολίνου;
Α.:
Ήταν ένας ταπεινός τεχνίτης, αλλά η επίπονη προσπάθεια αναγνώρισης των
σωζόμενων έργων του, επέτρεψε να ξεπεραστεί η ανωνυμία του και μετά από 25
αιώνες να αποκτήσει τη θέση που του αξίζει ως ένας από τους σημαντικότερους
καλλιτέχνες της αρχαίας Ελλάδας.
Πηγές:
ΑΠΕ-ΜΠΕ (Ελένη Μάρκου) - http://www.archaeology.wiki/blog/2017/02/16/berlin-painter-world/
