Άλλο
ένα ζώο, ένα ψαράκι μήκους δέκα εκατοστών, πέρασε το περίφημο «τεστ του
καθρέφτη», αναγνωρίζοντας σε αυτόν τον εαυτό του, κάτι που θεωρείται ένδειξη
νοημοσύνης και αυτοσυνείδησης. A cleaner wrasse interacts with its reflection in a
mirror placed on the outside of the aquarium glass. Note that the mirror itself
cannot be seen in this photo because the aquarium glass itself becomes
reflective at the viewing angle of the camera, according to Snell's law. This
is not the case for the fish itself, which sees the aquarium glass as
transparent because of its direct viewing angle. Credit: Alex Jordan
Άλλο
ένα ζώο, ένα ψαράκι μήκους δέκα εκατοστών, πέρασε το περίφημο «τεστ του
καθρέφτη», αναγνωρίζοντας σε αυτόν τον εαυτό του, κάτι που θεωρείται ένδειξη
νοημοσύνης και αυτοσυνείδησης. Το τεστ έχουν ήδη περάσει ορισμένα μεγαλύτερα
ζώα, αλλά οι επιστήμονες εξεπλάγησαν, καθώς δεν περίμεναν να κάνει το ίδιο ένα
μικρό ψάρι, αν και παραδέχτηκαν ότι δεν έχουν πειστεί ακόμη πλήρως από το
σχετικό πείραμα σε ενυδρείο.
Tο στάδιο του καθρέφτη
The ability to
perceive and recognise a reflected mirror image as self (mirror
self-recognition, MSR) is considered a hallmark of cognition across species.
Although MSR has been reported in mammals and birds, it is not known to occur
in any other major taxon. Potentially limiting our ability to test for MSR in
other taxa is that the established assay, the mark test, requires that animals
display contingency testing and self-directed behaviour. These behaviours may
be difficult for humans to interpret in taxonomically divergent animals,
especially those that lack the dexterity (or limbs) required to touch a mark. Here,
we show that a fish, the cleaner wrasse Labroides dimidiatus, shows behaviour that
may reasonably be interpreted as passing through all phases of the mark test:
(i) social reactions towards the reflection, (ii) repeated idiosyncratic
behaviours towards the mirror, and (iii) frequent observation of their
reflection.
Για
τον άνθρωπο το στάδιο του καθρέφτη αντιπροσωπεύει μια θεμελιώδη γενετική στιγμή
και αποτελεί το ένα από τα δύο στάδια της ψυχικής εξέλιξης του ατόμου (το
δεύτερο είναι το οιδιπόδειο σύμπλεγμα), τα οποία είναι σημαντικά για το θέμα
της γλώσσας και τη συνακόλουθη εγγραφή του υποκειμένου στη συμβολική τάξη.
Στο
στάδιο αυτό, το παιδί, κοιτάζοντας στον καθρέφτη και αναγνωρίζοντας στην εικόνα
που βλέπει ολόκληρο τον εαυτό του ως σύνολο, βιώνει μεγάλη χαρά και θέτει έτσι
τέλος στο ψυχικό βίωμα το οποίο ο ψυχαναλυτής Lacan ονομάζει φαντασίωση του τεμαχισμένου
σώματος.
Το
στάδιο αυτό εντοπίζεται περίπου μεταξύ του έκτου και του δέκατου όγδοου μήνα
ζωής και αποτελεί το υπόστρωμα για τη μελλοντική δομή της υποκειμενικότητας.
Το
βρέφος θεωρεί τον καθρέφτη μέρος του εαυτού του και ταυτίζεται με το κατοπτρικό
είδωλο των ομοίων του στον καθρέφτη και κυρίως με την εικόνα της μητέρας, ενώ
προσπαθεί μέσα από τη δυαδική σχέση να αποκτήσει τη σωματική του ενότητα. Έτσι,
το βρέφος αποκτά συνείδηση του εαυτού του και του Άλλου, που έρχεται να
επικυρώσει αυτή την εικόνα.
Η
στιγμή αυτή αποκτά τεράστια σημασία όσον αφορά το θέμα των ταυτίσεων του
υποκειμένου, στον βαθμό που πρόκειται για μια πρωταρχική ταύτιση του παιδιού, η
οποία προωθεί τη δόμηση του Εγώ και αποτελεί την πηγή όλων των άλλων ταυτίσεων.
Ο
Lacan περιγράφει τη
στιγμή της ταύτισης ως στιγμή θριάμβου και ευχαρίστησης. Για τον Lacan όμως, το στάδιο του καθρέφτη
αντιπροσωπεύει μια πλασματική εικόνα του Εγώ, με άλλα λόγια, η αίσθηση της
ολότητας και της πληρότητας που δίνει είναι μια φαντασίωση που προσδιορίζει την
εγγενή έλλειψη της πραγματικής μας ταυτότητας μόλις εισερχόμαστε στη συμβολική
τάξη της γλώσσας και της διαφοράς.
The cleaner wrasse
fish (Labroides dimidiatus), responds
to its reflection and attempts to remove marks on its body during the mirror
test -- a method considered the gold standard for determining self-awareness in
animals. The finding suggests that fish might possess far higher cognitive powers
than previously thought, and ignites a high-stakes debate over how we assess
the intelligence of animals that are so unlike ourselves.
Οι
Γερμανοί και Ιάπωνες ερευνητές του Ινστιτούτου Ορνιθολογίας Μαξ Πλανκ και του
Πανεπιστημίου της Οσάκα, με επικεφαλής τον εξελικτικό βιολόγο δρ Άλεκ Τζόρνταν,
που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό βιολογίας PLoS Biology, είχαν
βάλει καφέ σημάδια πάνω στο τροπικό ψάρι Lambroides dimidiatus, ένα κοινωνικό ψάρι που ζει στους
κοραλλιογενείς υφάλους και καθαρίζει παράσιτα από άλλα μεγαλύτερα ψάρια. Όταν
το έβαλαν μπροστά σε ένα καθρέφτη και είδε το είδωλό του, το ψάρι προσπάθησε να
αφαιρέσει τα σημάδια από το σώμα του.
«Οι συμπεριφορές που παρατηρήσαμε, αφήνουν
λίγες αμφιβολίες ότι αυτό το ψάρι πληροί όλα τα κριτήρια του τεστ του καθρέφτη.
Αυτό που είναι λιγότερο ξεκάθαρο, είναι αν αυτές οι συμπεριφορές πρέπει να
θεωρηθούν ως απόδειξη ότι το ψάρι έχει αυτοσυνείδηση. Πάντως, στο παρελθόν οι
ίδιες συμπεριφορές έχουν ερμηνευθεί ως αυτοσυνείδηση σε πολλά άλλα ζώα»,
δήλωσε ο Τζόρνταν.
Ζώα
που έχουν περάσει το τεστ, είναι μερικοί πίθηκοι (χιμπατζήδες, γορίλες,
μπονόμπο, ουρακοτάγκοι), ελέφαντες και δελφίνια, ενώ οι άνθρωποι περνάνε το
τεστ στην ηλικία περίπου των 18 μηνών.
Η
ικανότητα αναγνώρισης του ειδώλου του εαυτού (αυτο-αναγνώριση) θεωρείται το
«σήμα κατατεθέν» της γνωστικής λειτουργίας στα ζώα. Για να περάσει το τεστ του
καθρέφτη, το ζώο πρέπει να αγγίξει ή να εξερευνήσει το σημάδι -ή τα σημάδια-
που σκοπίμως του έχουν βάλει οι επιστήμονες και τα οποία το σώμα του δεν
διαθέτει εκ φύσεως (κάτι σαφώς δύσκολο για ένα ψάρι που δεν έχει ούτε χέρια
ούτε πόδια). Τα σημάδια αυτά φαίνονται μόνο αν το ζώο δει το είδωλό του στον
καθρέφτη.
Οι
ερευνητές παρατήρησαν ότι το ψάρι προσπάθησε να αφαιρέσει τα σημάδια ξύνοντας
το σώμα του σε σκληρές επιφάνειες, κάτι που έκανε μόνο όταν έβλεπε τον εαυτό
του στον καθρέφτη και όχι όταν δεν υπήρχε καθρέφτης. Επίσης, δεν αντιδρούσε
όταν τα σημάδια υπήρχαν πάνω στον καθρέφτη και όχι πάνω στο σώμα του, ούτε όταν
τα σημάδια ήσαν διαφανή.
Ο
διάσημος ειδικός στα πρωτεύοντα καθηγητής Φρανς ντε Βάαλ του Πανεπιστημίου
Έμορι της Ατλάντα, ο οποίος έχει μελετήσει το τεστ του καθρέφτη σε πιθήκους και
μαϊμούδες, χαρακτήρισε «ενδιαφέροντα και προκλητικά» τα ευρήματα, αλλά
εμφανίστηκε επιφυλακτικός για το αν το νέο πείραμα αποδεικνύει πως το ψάρι έχει
κανονική αυτοσυνείδηση.
Ο
καθηγητής εξελικτικής ψυχολογίας Γκόρντον Γκάλοπ του Πανεπιστημίου Όλμπανι της
Νέας Υόρκης, ο οποίος είχε πρώτος χρησιμοποιήσει το τεστ του καθρέφτη το 1970,
επίσης αμφισβήτησε κατά πόσο το ψάρι πράγματι αναγνώρισε τον εαυτό του. Χαρακτήρισε
το νέο πείραμα «μη αξιόπιστο μεθοδολογικά» και πρότεινε να αναζητηθούν άλλες
εξηγήσεις για τη συμπεριφορά του μπροστά στον καθρέφτη.
Alex Jordan administered
the mirror test on cleaner wrasse in order to test the cognitive capacity of
social fish. © S. Gingins
Οι
ερευνητές χρειάσθηκαν πέντε χρόνια για να γίνει δεκτή η έρευνά τους προς
δημοσίευση σε κάποιο γνωστό επιστημονικό περιοδικό. «Μερικές περιοχές της ακαδημαϊκής κοινότητας φαίνονται να μεροληπτούν σε
βάρος των ψαριών, προκειμένου αυτά να μην ενταχθούν στο πάνθεον των έξυπνων
ζώων, επειδή τότε τα δικά τους ζώα θα χάσουν την ιδιαίτερη θέση τους στον κόσμο»,
σχολίασε ο Τζόρνταν. Επίσης, ανέφερε ότι τα νέα ευρήματα εγείρουν ξανά το
ζήτημα του στρες και του πόνου που πιθανώς βιώνουν τα ψάρια, όταν αλιεύονται
και σκοτώνονται.
Πηγές: If
a fish can pass the mark test, what are the implications for consciousness and
self-awareness testing in animals?PLOS Biology, 2019; 17 (2):
e3000021 DOI: 10.1371/journal.pbio.3000021 - https://www.amna.gr/home/article/332554/Psari-perase-to-test-tou-kathrefti-anagnorizontas-ton-eauto-tou
