Ο κόσμος των απαράμιλλων πορτρέτων του Φαγιούμ όπως τον αφηγείται η Ευφροσύνη Δοξιάδη. The world of Fayoum's incomparable portraits as told by Efrosyni Doxiadis

Το περιπετειώδες ταξίδι των πιο εντυπωσιακών πορτρέτων στην ιστορία της τέχνης, η ανακάλυψη, η έρευνα και η αποκατάστασή τους. Γυναίκα, μέσα-τέλη περιόδου Αντωνίνων. Πρόκειται για το δεύτερο πορτρέτο που ανακάλυψε ο Πίτρι. Το ιμάτιο και ο χιτώνας είναι ζωγραφισμένα με μπλε της λεβάντας πάνω σε σκούρο μοβ βιολετί υπόστρωμα κόλλας. Portraits du Fayoum. [FAYOUM] DOXIADIS (Euphrosyne). Published by Gallimard, 1995.

Όταν ήμουν 13 χρονών, όπως κάθε παραμονή Πρωτοχρονιάς, ο πατέρας μου μας πήγε στο βιβλιοπωλείο τα τρία κορίτσια να διαλέξουμε ένα βιβλίο για δώρο.

Ο απελεύθερος Ευτύχης (αρχές περιόδου Σεβήρων). Από την ελληνική επιγραφή με μαύρα γράμματα στον χιτώνα προκύπτει ότι το αγόρι είναι ο Ευτύχης, απελεύθερος του Κασσιανού. Παρότι η προέλευση του συγκεκριμένου πορτρέτου παραμένει άγνωστη, είναι πιθανό να βρέθηκε στη Φιλαδέλφεια, στην περιοχή της οποίας το όνομα Κασσιανός ήταν αρκετά συνηθισμένο τον 2ο μ.Χ. αι. Anonymous, Funerary Portrait of the Boy Eutyches (c 100 – 150 CE), encaustic on panel, 38 x 19 cm, Metropolitan Museum of Art, New York. Wikimedia Commons.

Εκεί είδα το βιβλίο μιας Γερμανίδας –εγώ δεν ξέρω γερμανικά– που λεγόταν «Πορτρέτα από την άμμο της ερήμου», αν θυμάμαι καλά, και είχε στο εξώφυλλο μια φωτογραφία του πορτρέτου του Ευτύχη που βρίσκεται σήμερα στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, ένα αριστουργηματικά φτιαγμένο πρόσωπο που με μάγεψε. Αυτό το βιβλίο διάλεξα, το πήρα σπίτι και τρελάθηκα. Είχε μέσα φωτογραφίες και από άλλα πορτρέτα. Το έχω αυτό το βιβλίο ακόμα, όπως έχω και μια εκτενή βιβλιογραφία για τα φαγιούμ που σκέφτομαι ότι κάποια στιγμή πρέπει να πάει κάπου καλά, να τη φροντίσουν, να τη μελετήσουν και οι επόμενοι.

Ήταν μια αυθόρμητη αγάπη που ριζώθηκε μέσα μου βαθιά, χωρίς να το ψάξω. Ήθελα να γίνω ζωγράφος και είχα αρχίσει να κάνω αντίγραφα του εξωφύλλου χωρίς να ξέρω τι είναι, αγόρι, κορίτσι. Αυτή η αγάπη εξακολουθεί και σήμερα να υπάρχει, το διαπιστώνω και τώρα που το βιβλίο μου «Τα πορτρέτα του Φαγιούμ», που ήταν εδώ και χρόνια εξαντλημένο, θα επανεκδοθεί τον Σεπτέμβριο στην Αγγλία από τον εκδότη μου Thames and Hudson.

Στην Ελλάδα η γενιά του '30, στην οποία ανήκε και ο πατέρας μου, αγαπούσε πολύ τα πορτρέτα, που τα είχε μάθει από τον Πικιώνη και τον Παρθένη. Τα ξέραμε στην Ελλάδα από αυτήν τη γενιά και επειδή μας οδηγούν χρονολογικά στις βυζαντινές εικόνες, είναι μια αλυσίδα.

Γιάννης Τσαρούχης, Πορτρέτο του F.P. με χρυσό στεφάνι σε ύφος φαγιούμ, Παρίσι, 1971 (Ίδρυμα Γιάννη Τσαρούχη).

Ο Τσαρούχης ήταν αυτός που με καθοδήγησε προς τα φαγιούμ. Όταν ήμασταν στο Παρίσι, στη δικτατορία, υπήρχε ένα βιβλιοπωλείο στη Rue des Beaux Arts, το οποίο πουλούσε τα βιβλία που έβγαζε ο Franco Maria Ricci, ένας θρυλικός Ιταλός εκδότης. Είχε κάνει ένα βιβλίο για τα φαγιούμ στα ιταλικά. Είδαμε το βιβλίο, αλλά δεν το αγοράσαμε, ήταν ακριβό. Ο Ricci έβγαζε όλα τα βιβλία του σε μαύρο φόντο. Εκεί μου είπε ο Τσαρούχης «κάποιος πρέπει να κάνει ένα βιβλίο για τα φαγιούμ με καλές καινούργιες φωτογραφίες και να μην είναι μαύρο το φόντο γιατί αυτό σκοτώνει στη ζωγραφική τους μεσαίους τόνους. Αυτό ήταν ένα φοβερό μάθημα.

Τα φαγιούμ είναι πρόδρομος της χριστιανικής τέχνης, εκείνα τα οποία μας οδηγούν στη ζωγραφική των βυζαντινών εικόνων· η τεχνική αλλά και η ταυτότητα της ελληνικότητας είναι ο κοινός παρονομαστής. Anonymous, Funerary Portrait of a Young Woman (c 120 – 150 CE), encaustic on panel, Liebieghaus, Frankfurt am Main. By User:FA2010 (Own work), via Wikimedia Commons.

Ο Τσαρούχης αυτό το βλέμμα των πορτρέτων του Φαγιούμ το ένιωσε, αποτύπωσε την ένταση που έχουν. Τα λάτρεψε, τα αντέγραψε, ζωγράφισε αντίστοιχα πορτρέτα. 

Γιάννης Τσαρούχης, «Δέσποινα» από την έκθεση ‘ Ερριμμένες σκιές ‘ στο Ίδρυμα Γιάννη Τσαρούχη στο Μαρούσι.

Έτσι είναι καμωμένο το πορτρέτο της ανιψιάς του, της Δέσποινας, με την τετραχρωμία των αρχαίων που ανακάλυψε ο Τσαρούχης ότι χρησιμοποιούσαν, «τα πολυγνώτεια χρώματα» όπως τα έλεγε, το άσπρο, το μαύρο, την ώχρα και το χοντροκόκκινο για ό,τι αφορούσε τη σάρκα. Χρώματα άλλα έμπαιναν στα ενδύματα και τα κοσμήματα και τα διακοσμητικά στοιχεία. Οι γυναίκες στα πορτρέτα του Φαγιούμ είναι στολισμένες με ενδύματα και κοσμήματα σε όμορφα χρώματα, ώστε να απολαμβάνουν και στην αιώνια ζωή τους την πολυτέλεια του κόσμου των ζωντανών. Τα κοσμήματα, εξάλλου, ήταν σημαντικό περιουσιακό στοιχείο, το οποίο οι γυναίκες έφερναν μαζί τους ως προίκα στον γάμο τους.

Πήγα στα σαράντα μου, ως ώριμη φοιτήτρια −ζούσα τότε στην Αγγλία− στο Wimbledon School of Art και όταν πήρα το ΒΑ έπρεπε να γράψω μια μικρή διατριβή. Έγραψα για τα φαγιούμ, που στην Αγγλία ούτε τα ήξεραν ούτε τα εκτιμούσαν", λέει η κ. Ευφροσύνη Δοξιάδη. Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

Πήγα στα σαράντα μου, ως ώριμη φοιτήτρια −ζούσα τότε στην Αγγλία− στο Wimbledon School of Art και όταν πήρα το ΒΑ έπρεπε να γράψω μια μικρή διατριβή. Έγραψα για τα φαγιούμ, που στην Αγγλία ούτε τα ήξεραν ούτε τα εκτιμούσαν. Τα έλεγαν «mummy portraits» και γι’ αυτό δεν έγιναν γνωστά, γιατί επί χρόνια πολλοί ιστορικοί τέχνης αρνούνταν την ονομασία «πορτρέτα του Φαγιούμ» και το «πορτρέτα με μούμιες» δεν έλεγε τίποτα.

Έγραψα μια δεκαεξασέλιδη μικρή διατριβή. Η καθηγήτριά μου, που ήταν ιστορικός τέχνης, δεν τα ήξερε. Μου είπε ότι υπήρχε έλλειψη στην αγγλική βιβλιογραφία και ότι έπρεπε να γράψω ένα βιβλίο γι' αυτά. Έρχομαι στην Ελλάδα με αυτή την προτροπή, το λέω στην Τζούλια Τσιακίρη και στον Βασίλη Διοσκουρίδη και λέει η Τζούλια «πρέπει να βγει στα ελληνικά». Και άρχισε να μεταφράζει τη διατριβή μου. Ο Διοσκουρίδης είπε «θα σου δώσω μερικές ιδέες». Συναντιόμασταν μία φορά την εβδομάδα· ο Βασίλης μιλούσε για τον Αντίνοο, τον Αδριανό, τον Καβάφη, πόση σχέση έχει με τα φαγιούμ. Με έβαλαν σε μια ατμόσφαιρα που την ερωτεύτηκα αυτή την περιπέτεια.

Φωτογραφία αρχείου με μούμιες που βρήκε ο Πίτρι. Τραβήχτηκε το 1911 στη Χαουάρα.

Άρχισα να μαζεύω εικόνες και να αλληλογραφώ με μουσεία. Έγραφα το βιβλίο στα ελληνικά, αλλά το απέρριψα, γιατί δεν ήταν λιτό όπως ήθελα, ήταν κάπως διανθισμένο, λυρικό. Σταμάτησα να το γράφω στα ελληνικά και άρχισα να γράφω στα αγγλικά. Αλλά είχε συμβεί και το εξής: είχα γράψει ένα κεφάλαιο για τον Αντίνοο –στην Αίγυπτο υπάρχει η παραδοξολογία ότι τα νότια της Αιγύπτου λέγονται Άνω Αίγυπτος και η Αλεξάνδρεια Κάτω Αίγυπτος–, για την Αντινοόπολη. Ήταν, θυμάμαι, κατακαλόκαιρο, Αύγουστος, όλοι έλειπαν και εγώ σε έξαρση, μαγεμένη, έγραφα όσα είχα διαβάσει από τον Αλμπέρ Γκαγιέ, τον ανασκαφέα της Αντινοόπολης, ο οποίος βρήκε και το tondo «των δυο αδελφών», το στρογγυλό, που βρίσκεται σήμερα στο Κάιρο.

Μούμια με ενσωματωμένο πορτρέτο μικρού κοριτσιού. 2ος μ.Χ. αι.

Η Αντινοόπολη δεν υπάρχει πια. Όταν πήγε η αποστολή του Ναπολέοντα, πήγαν μαζί διάφοροι χαράκτες και καλλιτέχνες που απεικόνιζαν ό,τι έβλεπαν. Τη ζωγράφισαν και οι εικόνες δείχνουν ότι ήταν αριστούργημα, μια ρωμαϊκή πόλη με σειρές από πανύψηλους κίονες στην όχθη του Νείλου, στη δεξιά μεριά, ενώ στην αριστερή, λίγο πιο πάνω, ήταν το Φαγιούμ. Τα πορτρέτα που βρέθηκαν στην Αντινοόπολη είναι κομμένα στο ύψος των ώμων λοξά. Τα έκοβαν αφού είχαν ζωγραφιστεί σε ένα πολύ λεπτό ξύλο, γιατί το ξύλο στην Αίγυπτο ήταν πολύ σπάνιο και ακριβό – ήταν λεπτό, σαν καπλαμαδάκι, 2-3 χιλιοστά. Αφού έγραψα αυτό το ποιητικό κεφάλαιο, διάβασα το «Αδριανού Απομνημονεύματα» της Γιουρσενάρ, που είχε εκδοθεί τότε, και βούλιαξε η καρδιά μου, γιατί ήταν ίδιο· και εκείνη ως βιβλιογραφία διάβασε τα απομνημονεύματα του Γκαγιέ, που το είχε βιώσει έτσι, ποιητικά. Ήταν σκέτη μαγεία όσα έγραψε. Έτσι πέταξα το κείμενο και το έγραψα στα αγγλικά.

H αγγλική έκδοση των φαγιούμ της κ. Ευφροσύνης Δοξιάδη. 

Πριν βγει το βιβλίο μου, ζήτησα φωτογραφίες από το Λούβρο. Στο Λούβρο υπάρχουν πάνω από 20 πορτρέτα και μούμιες ολόκληρες με πορτρέτα – μάλιστα υπάρχει μία με την ονομασία «Αντίνοος», αλλά είχε διαβαστεί από τον Γκαγιέ λάθος, η επιγραφή είναι «Άμων Αντινόου». Στο Λούβρο, λοιπόν, μια υπεύθυνη μού είπε: «Εγώ δεν σας δίνω άδεια να βάλετε φωτογραφίες των πορτρέτων που έχουμε, διότι το βιβλίο που ονομάζεται “Πορτρέτα του Φαγιούμ” δεν μπορεί να έχει πορτρέτα από την Αντινοόπολη, τα περισσότερα δικά μας είναι από την Αντινοόπολη». Της έγραψα ότι το «φαγιούμ» είναι generic, μια γενική ονομασία, όπως λέμε «μυκηναϊκός πολιτισμός», αλλά δεν το δέχτηκε. Η Τζούλια, όμως, που είναι δαιμόνια και με βοηθούσε πολύ στο βιβλίο –της χρωστάω πολλά και χαίρομαι που το λέω ξανά σήμερα–, είχε προνοήσει και είχε γράψει στον διευθυντή του Λούβρου δύο χρόνια νωρίτερα και είχαμε πάρει άδεια να βάλουμε όλα τα πορτρέτα του Λούβρου. Έτσι μπήκαν τα φαγιούμ στο βιβλίο.

Άνδρας από τη Χαουάρα, περιοχή νότια της Κροκοδειλόπολης, μέση περίοδος της δυναστείας των Αντωνίνων, περ. 161-180.

Πριν πω για τα ταξίδια στην Αίγυπτο και στα μουσεία σε όλο τον κόσμο, θέλω να πάμε λίγο πίσω, στη Χαουάρα, που είναι μια αρχαιολογική τοποθεσία της αρχαίας Αιγύπτου νότια της Κροκοδειλόπολης (μετέπειτα Αρσινόης), στην είσοδο του πλατώματος της όασης του Φαγιούμ. Εκεί έφτασε ο Άγγλος αρχαιολόγος και αιγυπτιολόγος σερ Γουίλιαμ Μάθιου Φλάιντερς Πίτρι, ο Εγγλέζος Ιντιάνα Τζόουνς που κοιμόταν επί μήνες μέσα σε τάφους, κάνοντας ανασκαφές. Ήταν από το Μάντσεστερ και τον χρηματοδοτούσε ένας έμπορος υφασμάτων, συντοπίτης του. Ο Πίτρι πήγε το 1888 για πρώτη φορά στο Φαγιούμ για να ανακαλύψει τον παλιό λαβύρινθο που ήταν στη σκιά της πυραμίδας του Αμενεμχέτ Γ', Φαραώ της 12ης Δυναστείας της αρχαίας Αιγύπτου. Δεν βρήκε τελικά τον λαβύρινθο, διαπίστωσε ότι είχε γκρεμιστεί τη ρωμαϊκή εποχή και είχαν πάρει την πέτρα. Προσπάθησε ωστόσο να μπει στην πυραμίδα, έφτασε στον νεκρικό θάλαμο, αλλά δεν υπήρχε τίποτα, είχε συληθεί. Ήταν έτοιμος να φύγει όταν τον φώναξαν οι εργάτες που είχαν βρει το πρώτο φαγιούμ, το οποίο βρίσκεται σήμερα στο μουσείο Πίτρι στο Λονδίνο, στο University College. Όταν το είδα είχε τόση ένταση, σαν αυτοπροσωπογραφία του Ρέμπραντ. 

Les sables d'Égypte ont préservé un millier de portraits funéraires datant des premiers siècles de notre ère, trouvés pour la plupart, à partir de la fin du XIXᵉ siècle dans la vallée du Nil, sur des momies ensevelies dans les nécropoles du Fayoum qu'on appelle pour cette raison "Portraits du Fayoum". L'ouvrage montre environ deux cents de ces fascinantes peintures, qui s'inscrivent dans la tradition picturale grecque de l'école d'Alexandrie, mais qui s'intègrent à des momies égyptiennes. Après avoir expliqué quel était le contexte social et religieux qui vit naître ces portraits, et notamment l'étonnant mélange de cultures et de croyances caractéristique de l'Égypte gréco-romaine, l'auteur aborde d'un point de vue plus précisément artistique ces oeuvres, les situant dans le courant pictural qui va d'Appelle aux icônes byzantines et décrivant les techniques que leurs créateurs durent mettre en oeuvre, notamment la peinture à l'encaustique sur bois.L'auteur évoque ensuite l'histoire archéologique des différents sites où l'on a retrouvé des portraits : le Fayoum proprement dit, mais aussi les nécropoles de Memphis, de Philadelphie, d'Arsinoé et d'Antinooupolis. Enfin, chacune des oeuvres reproduites fait l'objet d'un commentaire à la fois historique, technique et esthétique, Euphrosyne Doxiadis étant, par sa formation de peintre, bien placée pour montrer comment les portraits du Fayoum peuvent être rattachés aux icônes byzantines, dans une tradition qui va de la Grèce ancienne à la Renaissance et à nos jours. Anonymous, Funerary Portrait of a Woman ‘Isidora’ (c 100 – 110 CE), encaustic on panel, Getty Villa, Los Angeles. By Dave & Margie Hill / Kleerup from Centennial, CO, USA (Getty Villa – Collection Uploaded by Marcus Cyron), via Wikimedia Commons.

Πήγα πρώτη φορά στην Αίγυπτο τη δεκαετία του '80, με μια αρχαιολόγο οικογενειακή φίλη που ήταν τότε φοιτήτρια, τη Χριστίνα Αβρονιδάκη. Η απόλυτα μαγική εμπειρία ήταν η γνωριμία μου με τα φαγιούμ στο μουσείο του Καΐρου. Με άφησαν και τα μελέτησα και ερωτεύτηκα την Αίγυπτο, πήγα ξανά τρεις-τέσσερις φορές όσο έγραφα το κείμενο του βιβλίου. Προσέλαβα μια φωτογράφο Εγγλέζα και φωτογράφισε όλα τα πορτρέτα. Πήγε και στο Φαγιούμ με την Τζούλια. Ταξίδεψα σε όλο τον κόσμο, μελετούσα τα πορτρέτα ένα-ένα. Πήγαμε με την Τζούλια στο Παρίσι, στην Εθνική Βιβλιοθήκη· κατάφερε και βρήκε την άκρη με δαιμόνιο τρόπο και είχαμε πρόσβαση για να φωτοτυπήσουμε σπάνια αρχεία, βιβλία και πληροφορίες μοναδικές.

Μούμια με ενσωματωμένο πορτρέτο μικρού κοριτσιού. 2ος μ.Χ. αι.

Είχα μια αστεία εμπειρία στη Χαουάρα: σε μια επίσκεψή μου, ο ξεναγός μας, ένας Βεδουίνος, μου λέει «άνοιξε το χέρι σου» και μου βάζει μέσα ένα δάχτυλο μούμιας. Του λέω «όχι, δεν μπορώ να το πάρω», αν με έπιαναν θα πήγαινα φυλακή. Αυτός το έδινε για να πάρει μπαξίσι. Του έδωσα τα χρήματα, αλλά το δάχτυλο δεν δέχτηκα να το πάρω. Όταν φτάσαμε το βράδυ στο ξενοδοχείο, ανακάλυψα ότι το είχε βάλει κρυφά στην τσέπη μου. Τι να το κάνω το δάχτυλο; Το έκρυψα σε ένα συρταράκι και έμεινε εκεί.

The Faiyum (Fayum) mummy portraits were unearthed by the Egyptologist Flinders Petrie (though others had been found elsewhere earlier) and they were so impressive, expressive and life-like that Flinders Petrie thought that the subjects must have been alive when they were painted, however, it is clear now that this was not so; they were all painted after the person’s death. The Fayum Mummy portraits are images of people painted on wood in the Greek style of the person being depicted in three-quarter view. The region of Fayum in ancient Egypt was a fertile oasis that was home to abundant plant and animal life. This lush oasis around one hundred km south of the ancient city of Memphis (near modern-day Cairo) wasn’t always so full of plant and animal life, but was once an arid desert basin until a branch of the Nile river silted up and water was diverted to it. Credit: World History Encyclopedia

Όταν εκδόθηκε το βιβλίο, άρχισαν να δίνουν σημασία στην έκθεση των πορτρέτων στο Βρετανικό Μουσείο, νωρίτερα ήταν κακοεκτεθειμένα. Ανακινήθηκε το ενδιαφέρον γιατί ήταν μια έκδοση μεγάλη αλλά και εκλαϊκευμένη, για όλο τον κόσμο. Πριν από τα «Πορτρέτα του Φαγιούμ» υπήρχε το raisonné των φαγιούμ που είχε κάνει παλιότερα ο Γερμανός αρχαιολόγος Klaus Parlasca, αλλά το γνώριζαν λίγοι. Στο Λονδίνο, προτού εκδοθεί το βιβλίο, μου ζήτησαν να μιλήσω στο Βρετανικό Μουσείο για τα δικά τους πορτρέτα και αποφάσισαν την επόμενη χρονιά, το 1996, να κάνουν μια έκθεση με αυτά. Την έλεγαν «Ancient faces» και ήταν η πρώτη φορά που έδωσαν στα φαγιούμ την προσοχή που τους αρμόζει.

Μέχρι τώρα έχουν βρεθεί γύρω στα χίλια φαγιούμ, αλλά πρόσφατα κανένα.

Το τελευταίο που εμφανίστηκε ήταν ο Ηρακλείδης που υπάρχει στο μουσείο Γκετί, στην Καλιφόρνια. Gredit: J. Paul Getty Museum, 91.AP.6.

Το τελευταίο που εμφανίστηκε ήταν ο Ηρακλείδης που υπάρχει στο μουσείο Γκετί, στην Καλιφόρνια. Δεν είχε εκδοθεί το βιβλίο ακόμα, πρόλαβα και πήγα να το δω και μου επέτρεψαν να το φωτογραφίσω για να μπει στο βιβλίο. Είχε μια επιγραφή με το όνομά του πάνω από τα δάχτυλα των ποδιών του, που τη διάβασα πρώτη. Είναι από τα λίγα πορτρέτα τα οποία είναι μέσα στη μούμια τους ακόμα, που έχει πορτοκαλί χρώμα όπως είναι το μίνιο. Αυτή η μούμια ανήκει σε μια πολύ μικρή ομάδα με αυτό το χρώμα, που βρέθηκε κυρίως στην τοποθεσία Ελ Χίμπε. Το καταπληκτικό με τον Ηρακλείδη είναι πως, όταν έγινε μαγνητική τομογραφία, βρέθηκε ότι μέσα στη μούμια του κρατά ένα πουλί ταριχευμένο, μια ίβιδα, που θεωρείτο η ενσάρκωση του θεού Θωθ, ο οποίος επινόησε τη γραφή και ήταν προστάτης των γραφέων. Σε καμία άλλη μούμια δεν βρέθηκε κάτι ανάλογο, είναι μια σπάνια περίπτωση, και υποθέτουμε ότι ο Ηρακλείδης ήταν ή ιερέας στον ναό του Θωθ ή γραφέας.

Σε πολλά μέρη βρέθηκαν πορτρέτα, τα περισσότερα στο Φαγιούμ, αλλά τα πρώτα βρέθηκαν από ντόπιους στα μέσα του 19ου αιώνα στο Ελ Ρουμπαγιάτ, όπως είναι η σημερινή ονομασία του τόπου. Τα πούλησαν, ήταν ήδη βγαλμένα από τους τάφους και ξεκολλημένα από τις μούμιες τους, άρα η ιστορία τους χάθηκε. Ο έμπορος στον οποίο τα πούλησαν λεγόταν Τεοντόρ Γκραφ. Αυτός τα έφερε στην Ευρώπη, στη Βιέννη, και είπε ότι είναι της εποχής των Πτολεμαίων.

The Faiyum (Fayum) mummy portraits were unearthed by the Egyptologist Flinders Petrie (though others had been found elsewhere earlier) and they were so impressive, expressive and life-like that Flinders Petrie thought that the subjects must have been alive when they were painted, however, it is clear now that this was not so; they were all painted after the person’s death. The Fayum Mummy portraits are images of people painted on wood in the Greek style of the person being depicted in three-quarter view. The region of Fayum in ancient Egypt was a fertile oasis that was home to abundant plant and animal life. This lush oasis around one hundred km south of the ancient city of Memphis (near modern-day Cairo) wasn’t always so full of plant and animal life, but was once an arid desert basin until a branch of the Nile river silted up and water was diverted to it. Credit: World History Encyclopedia Anonymous, Funerary Portrait of a Woman ‘The European’ (c 80 – 200 CE), encaustic on cedar panel, 42 x 24 cm, Musée du Louvre, Paris. By dalbera from Paris, France, via Wikimedia Commons.

Αν με ρωτήσετε γιατί είναι σπουδαίο να μάθουμε τα φαγιούμ, να τα μελετήσουμε σήμερα, θα πω ότι είναι ένα σώμα έργων το οποίο αποτελεί την τελευταία έκφανση της αρχαίας ελληνικής ζωγραφικής, που είχε φτάσει σε φοβερά ύψη και από την οποία δεν έχουμε τίποτα. Έχουμε τον τάφο του Φιλίππου ως ένδειξη ότι υπήρχε μια ζωγραφική σημαντική και όσα λένε τα κείμενα και οι περιγραφές του Πλίνιου του Πρεσβύτερου. Ας πούμε, από τον Απελλή, που έμεινε στην ιστορία ως ο κορυφαίος ζωγράφος της αρχαιότητας, δεν έμεινε κανένα έργο. Και μόνο γι' αυτόν τον λόγο είναι πολύ σημαντικά.

Το επάγγελμα του ζωγράφου ήταν ελληνικής προέλευσης και στην Πομπηία, που είναι 1ος-2ος αιώνας π.Χ. και 1ος μ.Χ., οι ψηφιδοθέτες και οι ζωγράφοι ήταν Έλληνες. Πιστεύουμε πως και αυτοί που έκαναν τα φαγιούμ έρχονταν από την ελληνική κουλτούρα. Όταν ο Αλέξανδρος κατέκτησε την Αίγυπτο, έφερε μαζί του ζωγράφους, καλλιτέχνες, χρυσοχόους και στην Αλεξάνδρεια, η οποία χτίστηκε μετά τον θάνατό του, δημιουργήθηκε η αλεξανδρινή σχολή ζωγραφικής που είναι πολύ σημαντική. Σκεφθείτε, και στα πιο καλά ψηφιδωτά της Δήλου τα ενθέματα έχουν φτιαχτεί στην Αλεξάνδρεια.

Σάβανα ή νεκρικά πετάσματα, 2ος αι. Τέμπερα σε λινό. Αυτές οι απόκοσμες συνθέσεις με τη μορφή του νεκρού σχεδόν σε φυσικό μέγεθος έχουν βρεθεί στη Σακκάρα και αποτυπώνουν με τον πιο γλαφυρό τρόπο τη συνάντηση του ελληνικού και του αιγυπτιακού πολιτισμού. Ο νεκρός προστεύεται από τον Άνουβι και τον Όσιρι.

Τα φαγιούμ είναι πρόδρομος της χριστιανικής τέχνης, εκείνα τα οποία μας οδηγούν στη ζωγραφική των βυζαντινών εικόνων, η τεχνική αλλά και η ταυτότητα της ελληνικότητας είναι ο κοινός παρονομαστής. Ο Ευσέβιος τον 4ο αιώνα μ.Χ. μιλά εναντίον της μίμησης στη ζωγραφική και λέει ότι η χριστιανική τέχνη δεν πρέπει να μιμείται τη φύση. Αρχίζει να επικρατεί η αντίληψη ότι η αρχαία ελληνική ζωγραφική είναι ειδωλολατρική, ότι οι χριστιανοί δεν πρέπει να μιμούνται τα έργα του Θεού. Ο Κλήμης Αλεξανδρείας αρχίζει να βάζει κανόνες, ο χριστιανισμός απαγορεύει τον νατουραλισμό, το αληθινό πορτρέτο και έτσι, σιγά σιγά, οδηγείται όλη η ιστορία στο κοπτικό πορτρέτο –κάποια πορτρέτα που είναι από παλιούς τεχνίτες υπάρχουν στην Αγία Αικατερίνη του Σινά– και αρχίζει να ξεχνιέται και η τέχνη της εγκαυστικής, που μοιάζει με λαδομπογιά και δίνει τα ίδια αποτελέσματα με αυτά του νατουραλισμού. Έπαιξε μεγάλο ρόλο η χριστιανική αυστηρότητα στην εξαφάνιση αυτής της τέχνης. Και φυσικά, από τον 7ο αιώνα και ύστερα έρχεται το Ισλάμ, που απαγορεύει την απεικόνιση των προσώπων. Από άποψη ζωγραφικής, είναι πολύτιμο αυτό το υλικό.

Άνδρας, ύστερη φλαβιανο-τραϊκανή εποχή, περ. 81-117. Μπορεί να είναι μεγάλος αθλητής στην ακμή του ή μυημένος στη λατρεία της Ίσιδας. Αυτό το υπέροχο πορτρέτο είναι ζωγραφισμένο με καρχηδονιακό κερί (κερί που χρησιμοποιείται κρύο, αναμεμειγμένο με λάδι ή/και αυγό), το οποίο εφαρμόζεται εξ ολοκλήρου με πινέλα.

Τα πορτρέτα του Φαγιούμ είναι φτιαγμένα με κερί μέλισσας, με την εγκαυστική ή με κόλλα ζωική, που δίνει ένα αποτέλεσμα σαν την τέμπερα, ας πούμε, στα πορτρέτα της Αναγέννησης. Διασώθηκαν επειδή στην Αίγυπτο η βροχόπτωση ανά έτος δεν ξεπερνά τους δέκα πόντους σε βάθος. Οπότε αυτά, που ήταν στα τέσσερα μέτρα κάτω από τη γη, δεν έπαθαν τίποτα. Είναι ξηρό το κλίμα της Αιγύπτου και τα διατήρησε στεγνά.

Ο Πίτρι, όταν τα έβγαλε, κατάλαβε ότι θα μαδούσε το κερί και θα χάλαγαν. Ήταν πολύ επινοητικός, ζέσταινε κερί παραφίνης και το έριχνε επάνω στα πορτρέτα για να μη μαδήσουν, έτσι τα σταθεροποίησε. Ας πούμε, σε μια άλλη περίπτωση, όταν βρέθηκαν πορτρέτα στη Μαρίνα ελ Αλαμέιν, σε ένα αρχαίο νεκροταφείο της ύστερης αρχαιότητας που υπάρχει εκεί, χάθηκαν, καταστράφηκαν με το που βγήκαν στο φως. Και στην Αλεξάνδρεια, όπου βρέθηκαν ένα-δυο, συνέβη το ίδιο.

Μία από τις ωραιότερες ιστορίες για το Φαγιούμ είναι η περιγραφή του Ηρόδοτου που το είδε πλημμυρισμένο, γιατί είχε πάει Ιούνιο, που ήταν η εποχή των βροχών. Έτσι το περιγράφει και αναφέρει και τη λίμνη Μοίριδα που πλημμύριζε όλη την περιοχή από έναν παραπόταμο του Νείλου. Η πόλη λεγόταν τότε Κροκοδειλόπολις ή «Κροκοδείλων πόλις». Τοπικός θεός ήταν ο κροκόδειλος και μέσα στον λαβύρινθο που έχει χαθεί και ήταν φτιαγμένος από αλάβαστρο υπήρχαν ταριχευμένοι κροκόδειλοι. Αργότερα λεγόταν Αρσινόη, από τον Πτολεμαίο Β’ τον Φιλάδελφο, που παντρεύτηκε την αδελφή του, Αρσινόη, και έδωσε στην πόλη το όνομά της.

Άνδρας άγνωστης προέλευσης, δεύτερο τέταρτο του 3ου αι. Τέμπερα σε ξύλο.

Η πιο συγκινητική ιστορία για τα φαγιούμ, η ωραιότερη στιγμή όλης της έρευνας, αλησμόνητη, ήταν η έκθεση «Από τα πορτρέτα του Φαγιούμ στις απαρχές της τέχνης των βυζαντινών εικόνων» στην Κρήτη, που οργάνωσε ο έφορος της Βικελαίας Βιβλιοθήκης, Νίκος Γιανναδάκης το 1998, έναν χρόνο αφότου είχε βγει το βιβλίο.

Ο Αρτεμίδωρος ο νεότερος περ. 98-117 (λεπτομέρεια). Καρχηδονικό κερί. Η ανορθόγραφη επιγραφή στη μούμια γράφει: «Αρτεμίδωρε, καλή ψυχή!». Νεαρός άνδρας περίπου 20 ετών. 

Δανειστήκαμε μούμιες ολόκληρες και το Βρετανικό Μουσείο μάς έδωσε τη μούμια που ανήκε –σύμφωνα με την επιγραφή στο στήθος του, «Αρτεμίδωρε ευψύχι», που είχε ανακαλύψει ο Πίτρι– στον νεαρό Αρτεμίδωρο. Την είχαν δανείσει τότε σε ένα ιταλικό ίδρυμα που έκανε έκθεση με φαγιούμ – είχε αρχίσει η «μόδα». Ήρθε η μούμια από τη Ρώμη με ιδιωτικό αεροπλάνο. Ήμουν στην ταράτσα του παλιού αεροδρομίου του Ηρακλείου, φυσούσε ο αέρας και περιμέναμε να έρθει ο Αρτεμίδωρος. Τον συνόδευαν μια κοπέλα από το Βρετανικό Μουσείο, ο πιλότος και κάποιος από το ιταλικό ίδρυμα.

Βγήκε από το αεροπλάνο ένα φέρετρο· είχε βγει ο πιλότος στην πίστα να το υποδεχτεί. Έβαλαν τη μούμια, που ήταν βαριά, ήθελε τέσσερις άντρες να τη σηκώσουν –επειδή είχαν χαθεί οι τεχνίτες της ταρίχευσης, για κοινούς θνητούς χρησιμοποιούσαν κατράμι–, σε μια μαύρη λιμουζίνα και τη συνόδεψαν τέσσερις μοτοσικλέτες μέχρι τη βασιλική του Αγίου Μάρκου. Ήταν ένα αγόρι που είχε πεθάνει πριν από 2.000 χρόνια και γύριζε από την Αγγλία στη Μεσόγειο. Ήταν μια ανατριχιαστική σκηνή που σε έκανε να σκεφτείς τη ζωή και τον θάνατο, τον επαναπατρισμό. Τα θυμάμαι όλα πολύ καθαρά, απίθανες λεπτομέρειες με τρομερή συγκίνηση. Όποιος αντικρίσει αυτό το γεμάτο ένταση βλέμμα των φαγιούμ, που είναι υπαρξιακά πορτρέτα, δεν το ξεχνά ποτέ.

Άνδρας από τη Χαουάρα, περιοχή νότια της Κροκοδειλόπολης, μέση περίοδος της δυναστείας των Αντωνίνων, περ. 161-180.

Γνωρίζουμε πολύ λίγα πράγματα για την ταυτότητα των εικονιζόμενων προσώπων και των καλλιτεχνών που τα «εποίησαν». Τα πορτρέτα του Φαγιούμ, που ζωγραφίστηκαν για να εξασφαλίσουν την αιώνια ζωή σ’ αυτούς που απεικονίζουν, αποτελούν την ελληνική συμβολή στην προαιώνια μάχη των Αιγυπτίων ενάντια στον θάνατο. Άντρες, γυναίκες και παιδιά που ανήκουν σε μια πολυφυλετική και πολυπολιτισμική ελληνιστική κοινωνία απαρτίζουν την «πινακοθήκη του Φαγιούμ». Τα νεκρικά πορτρέτα του Φαγιούμ έχουν μια μεταφυσική διάσταση, μια ένταση στο βλέμμα που λείπει εντελώς από την «κοινωνική» προσωπογραφία με την οποία διακοσμούσαν τις επαύλεις της Πομπηίας. Κατά τον Αντρέ Μαλρό, η ιδιαιτερότητα των προσωπογραφιών του Φαγιούμ συνίσταται στην εγγύτητά τους προς το σώμα του νεκρού. Η τέχνη του Φαγιούμ είναι τέχνη που λυτρώνει από τα δεσμά του θανάτου, τέχνη που έδωσε αιώνια ζωή σε εκείνους που αγκάλιασε.

Το χρυσό κορίτσι (λεπτομέρεια). Η πολυτελώς ντυμένη γυναικεία μορφή έχει ηλικία μικρού κοριτσιού. Το πορτρέτο ξεχωρίζει για την άψογη απόδοση των κοσμημάτων και το χρυσό του φόντο, που το κάνει να μοιάζει με χριστιανική φορητή εικόνα.

Ένας άνδρας, από τη Χαουάρα, αδριανικής εποχής, περ. 117-138 (λεπτομέρεια). Ανασκάφηκε από τον R. von Kaufmann το 1892.

Δύο μούμιες με ενσωματωμένα πορτρέτα μικρών κοριτσιών. 2ος μ.Χ. αι.

Δύο νεαρά κορίτσια, περ. 69 -117 μ.Χ., Τέμπερα σε λινό. Οι  εικόνες βρέθηκαν μαζί από τον R. von Kaufmann το 1892. Και τα δύο παιδιά φορούν κοσμήματα και έχουν ίχνη επιχρύσωσης. Το μικρότερο παιδί (κάτω) αναγνωρίζεται ως κορίτσι από τον γυμνό ώμο του -μια αναφορά στην Αφροδίτη- και τα μενταγιόν της lunula. Οι μούμιες είναι διακοσμημένες με επιχρυσωμένο στόκο.

Το χρυσό κορίτσι. Η πολυτελώς ντυμένη γυναικεία μορφή έχει ηλικία μικρού κοριτσιού. Το πορτρέτο ξεχωρίζει για την άψογη απόδοση των κοσμημάτων και το χρυσό του φόντο, που το κάνει να μοιάζει με χριστιανική φορητή εικόνα.

Πηγές: https://www.lifo.gr/culture/arxaiologia/o-kosmos-ton-thaymasion-portreton-toy-fagioym-opos-ton-afigeitai-i-eyfrosyni - https://www.amazon.com/-/es/Euphrosyne-Doxiadis/dp/2070115186 - https://www.amazon.com/-/he/Euphrosyne-Doxiadis/dp/0810933314 - https://www.lifo.gr/culture/arxaiologia/o-kosmos-ton-thaymasion-portreton-toy-fagioym-opos-ton-afigeitai-i-eyfrosyni

 

Το χαμένο κείμενο του Πτολεμαίου για το «μετεωροσκόπιο». Hundreds of years after the first try, we can finally read a Ptolemy text

Το κείμενο είχε γραφεί σε περγαμηνή που αργότερα διαγράφηκε και χρησιμοποιήθηκε σε άσχετο χειρόγραφο. Researchers have deciphered a long-lost text written by the ancient astronomer Claudius Ptolemy. The original writing was hidden in part by a 19th-century attempt to read it. An artist's conception of Ptolemy using an instrument to observe the night sky. Getty Images

Το κείμενο, μια πραγματεία του αρχαίου αστρονόμου για τη χρήση ενός επιστημονικού οργάνου που ονομαζόταν μετεωροσκόπιο, είχε γραφεί σε περγαμηνή που αργότερα διαγράφηκε και χρησιμοποιήθηκε σε άσχετο χειρόγραφο, αυτό που οι ειδικοί ονομάζουν σήμερα παλίμψηστο. Η πολύτιμη περγαμηνή φυλάσσεται σήμερα στην Αμβροσιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου.

Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος, ελληνο-ρωμαίος μαθηματικός, αστρονόμος και γεωγράφος που γεννήθηκε στην Αίγυπτο το 100 μ.Χ., έγραψε μια σειρά σημαντικών πραγματειών για επιστημονικά θέματα, όπως Η Μεγίστη (ή Αλμαγέστη) και Γεωγραφική Υφήγησις.

Το νέο κείμενο που έρχεται στο φως περιγράφει τη χρήση του μετεωροσκοπίου για αστρονομικές παρατηρήσεις και υπολογισμούς, αναφέρει η ερευνητική ομάδα στο Archive for History of Exact Sciences.

Το νέο κείμενο που έρχεται στο φως περιγράφει τη χρήση του μετεωροσκοπίου για αστρονομικές παρατηρήσεις και υπολογισμούς, αναφέρει η ερευνητική ομάδα στο Archive for History of Exact Sciences.

Το κείμενο κατάφερε να διαβάσει ομάδα ερευνητών που χρησιμοποίησε ειδική κάμερα και λογισμικό επεξεργασίας εικόνων για να ξεχωρίσει τα σβησμένα γράμματα στην παλιά περγαμηνή.

«Το [κείμενο για το] Μετεωροσκόπιο γράφτηκε στα ελληνικά σε φύλλα περγαμηνής. Δύο αιώνες αργότερα διαγράφηκε για να γραφτεί στα λατινικά το χειρόγραφο Ετυμολογίαι του Ισιδώρου της Σεβίλλης» δήλωσε στο Ars Technica ο Αλεξάντερ Τζόουνς, καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης.

«Αυτού του είδους η ανακύκλωση ήταν συνήθης πρακτική τον Μεσαίωνα, καθώς η περγαμηνή ήταν πολύ ακριβή» εξήγησε.

Από τις 30 ανακυκλωμένες σελίδες που εξέτασαν ο Τζόους και οι συνεργάτες του, οι 12 αντιστοιχούσαν στο Μετεωροσκόπιο, ενώ οι υπόλοιπες περιείχαν αποσπάσματα ενός άλλου έργου του Πτολεμαίου με τίτλο Ανάλημμα, το οποίο αποκρυπτογραφήθηκε το 1895.

Η προηγούμενη απόπειρα να αποκρυπτογραφηθεί το παλίμψηστο χρονολογείται στις αρχές του 19ου αιώνα, είπε ο Τζόουνς.

«Ο καρδινάλιος Άνγκελο Μάι, ο οποίος ανακάλυψε ότι το χειρόγραφο περιείχε επιστημονικά κείμενα, χρησιμοποίησε χημικά ελπίζοντας ότι θα αναδείκνυαν τα αχνά ίχνη μελανιού. Αυτές οι σελίδες είναι σήμερα μεγάλα καφέ τετράγωνα όπου δεν βλέπεις σχεδόν τίποτα. Η νέα τεχνολογία έκανε θαύματα για να επαναφέρει τα ίχνη».

Ο Τζόουνς και οι συνεργάτες του χρησιμοποίησαν κάμερα των 240 megapixels που λειτουργεί σε 13 επιμέρους μήκη κύματος, από το υπεριώδες μέχρι το ορατό και το υπέρυθρο.

A multispectral logarithmic color image showing upside-down Latin overtext in brown and enhanced traces of the Greek undertext. Image credit: Veneranda Biblioteca Ambrosiana/Mondadori Portfolio

Φωτίσαμε τις σελίδες του παλίμψηστου με υπεριώδες και λευκό ορατό φως. Χρησιμοποιώντας τα φίλτρα της κάμερας, μετρήσαμε την αλληλεπίδραση του φωτός σε διάφορα βάθη μέσα στην περγαμηνή. Η αλληλεπίδραση αυτή ήταν διαφορετική για κάθε μήκος κύματος».

Στη συνέχεια οι ερευνητές χρησιμοποίησαν λογισμικό της εταιρείας Lumiere Technology για να ξεχωρίσουν τους αχνούς ελληνικούς χαρακτήρες σε 1.650 εικόνες της περγαμηνής. Μετά την αποκρυπρογράφηση, οι ερευνητές συνέδεσαν το κείμενο με τον Κλαύδιο Πτολεμαίο.

«Δεδομένου ότι είμαι ειδικός στον Πτολεμαίο, γνώριζα τις γλωσσικές του ιδιαιτερότητες που εμφανίζονται σε αυτό το κείμενο. Αν και υπάρχουν κι άλλα πειστήρια, το ισχυρότερο ήταν μια σελίδα όπου ο συγγραφέας δίνει νέα ονόματα σε γωνίες της αστρονομίας και περιγράφει τα προηγούμενα ονόματά τους. Αυτό ταιριάζει ακριβώς με απόσπασμα διαφορετικού βιβλίου του Πτολεμαίου όπου χρησιμοποιείται η ίδια ορολογία» εξήγησε ο καθηγητής.

Διάγραμμα του μετεωροσκοπίου. A drawing of Ptolemy’s meteoroscope, a nine-ringed instrument used by astronomers. Image credit: Alexander Jones

Το κείμενο, είπε, περιγράφει πώς το μετεωροσκόπιο μπορούσε να χρησιμοποιηθεί περίπου σαν αστρολάβος για να μετρήσει γωνιακές συντεταγμένες και να εντοπίζει πλανήτες στον νυχτερινό ουρανό.

Οι κινητοί τροχοί του οργάνου περιστρέφονταν έτσι ώστε ο πλανήτης να εμφανίζεται πάνω σε μια συγκεκριμένη θέση πάνω τους. «Στη συνέχεια, οι γωνίες διαβάζονται σε διαβαθμισμένη κλίμακα που είχε χαραχτεί στους δακτυλίους» είπε ο Τζόουνς.

Εκτός του ότι μετρούσε γωνιακές συντεταγμένες, το μετεωροσκόπιο λειτουργούσε και ως υπολογιστής, καθώς ο χειριστής «μπορούσε να γυρίζει τους δακτυλίους σύμφωνα με γνωστά δεδομένα, όπως το γεωγραφικό μήκος και πλάτος δύο πόλεων, και να διαβάζει τη γωνία που αναπαριστά το μήκος της συντομότερης δυνατής διαδρομής από τη μια πόλη στην άλλη» ανέφερε ο καθηγητής.

«Είναι το πρώτο βιβλίου του είδους του σχετικά με επιστημονικά όργανα της αρχαιότητας σε αυτό το επίπεδο λεπτομέρειας».

Πηγές: Archive for History of Exact Sciences -  Ars Technica - https://www.livescience.com/hidden-ptolemy-text-printed-beneath-a-latin-manuscript-deciphered-after-200-years -  https://www.in.gr/2023/04/19/b-science/episthmes/xameno-keimeno-tou-ptolemaiou-erxetai-sto-fos-ti-itan-meteoroskopio/

 

 

Τεχνητή νοημοσύνη αποκρυπτογραφεί αρχαία ελληνικά κείμενα. AI minds the gap and fills in missing Greek inscriptions

To σύστημα αποκατέστησε τα τμήματα που λείπουν σε αυτή την επιγραφή που αφορά διάταγμα για την Ακρόπολη των Αθηνών. This inscription (Inscriptiones Graecae, volume 1, edition 3, document 4, face B (IG I³ 4B)) records a decree concerning the Acropolis of Athens and dates to 485/4 BC. Marsyas, Epigraphic Museum, WikiMedia CC BY 2.5.

Σύστημα τεχνητής νοημοσύνης με την ονομασία «Ιθάκη» εκπαιδεύτηκε να διαβάζει μισοκατεστραμμένα αρχαιοελληνικά κείμενα με σχετικά υψηλή ακρίβεια, μια εξέλιξη που αναμένεται να επιταχύνει τις προσπάθειες γλωσσολόγων και αρχαιολόγων.

Πρόκειται για ένα επίτευγμα της DeepMind, εταιρεία της Google που ειδικεύεται στην τεχνητή νοημοσύνη, η οποία συνεργάστηκε στη μελέτη με ερευνητές του Τμήματος Πληροφορικής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΟΠΑ) και των  πανεπιστημίων της Οξφόρδης και της Βενετίας.

Οι ερευνητές, με επικεφαλής τον ελληνικής καταγωγής Γιάννη Ασσαέλ της Deep Mind, παρουσιάζουν την πρωτοποριακή τεχνική στο περιοδικό Nature.

Ithaca system restores text, can also ID location and date of damaged inscriptions. Detail from the Chalcis Decree, an inscription that records an oath of allegiance sworn by the city of Chalcis to Athens. Traditionally dated to 446 BCE, it was recently redated to 424 BCE. Acropolis Museum/Socratis Mavrommatis

Το σύστημα βασίζεται σε ένα νευρωνικό δίκτυο που εκπαιδεύτηκε στα αρχαία ελληνικά αναλύοντας κείμενα από επιγραφές που χρονολογούνται μεταξύ του 7ου αιώνα π.Χ. και του 5ου αιώνα μ.Χ.

Η «Ιθάκη» προσφέρει ακρίβεια 62% όταν μαντεύει μόνη της ποια γράμματα λείπουν και 72% όταν οι προτάσεις της αξιολογούνται πρώτα από ειδικούς.

The use of artificial intelligence (AI) is transforming many areas of research. A new AI tool helps to fill in missing text and estimate the timeframe and geographical origin of ancient inscriptions. Sample of Ithaca's outputs: (left) Geographical attribution of an inscription from Amorgos. (right) Chronological attribution with Ithaca's predicted distribution in yellow. Y. Assael et al., 2022

Το σύστημα μπορεί όχι μόνο να διαβάζει κείμενα και να συμπληρώνει τους χαρακτήρες που λείπουν αλλά και να εκτιμά κατά προσέγγιση την ηλικία τους και τη γεωγραφική προέλευσή τους.

Προσφέρει ακρίβεια 71% για την χρονολόγηση με εύρος 30 ετών, στην περίοδο ανάμεσα στο 800 π.Χ. και στο 800 μ.Χ., καθώς και για την εκτίμηση της τοποθεσίας προέλευσης μεταξύ 84 περιοχών.’

Οι ερευνητές τόνισαν ότι με τη βοήθεια της «Ιθάκης» δημιουργούνται νέες συνέργειες και δυνατότητες συνεργασίας ανάμεσα σε ειδικούς της πληροφορικής, ιστορικούς, επιγραφολόγους, παπυρολόγους, ειδικούς στα αρχαία νομίσματα και άλλες ειδικότητες.

Οι ερευνητές ήδη εργάζονται πάνω σε νέες εκδόσεις της Ithaca για άλλες αρχαίες γλώσσες όπως τα ακκαδικά, τα εβραϊκά, η γλώσσα των Μάγια της Κεντρικής Αμερικής.

Yannis Assael. Greek artificial intelligence research scientist working at Google DeepMind.

Ο Γιάννης Ασσαέλ αποφοίτησε από το Τμήμα Εφαρμοσμένης Πληροφορικής του Πανεπιστημίου Μακεδονίας το 2013. Με υποτροφία από το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών έγινε διδάκτορας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης.

Σήμερα είναι ανώτερος ερευνητής (Senior Research Scientist) στην DeepMind. Στην ανάπτυξη της «Ιθάκης» συνέβαλαν ακόμα οι Γιάννης Παυλόπουλος, Μαρίτα Χατζηπαναγιώτου και Ίων Ανδρουτσόπουλος του ΟΠΑ.

Σε συνεργασία με το Google Cloud και το εργαλείο Google Arts & Culture, οι ερευνητές διέθεσαν δωρεάν το διαδραστικό σύστημα τους στο Διαδίκτυο, ενώ το σύστημα είναι διαθέσιμο ως ανοιχτός κώδικας.

Πηγές: https://www.tovima.gr/2022/03/09/science/texniti-noimosyni-tis-google-apokryptografise-arxaia-ellinika-keimena/

• Link to published paper (open access): https://www.nature.com/articles/s41586-022-04448-z 

• Link to Ithaca’s free online interface: https://ithaca.deepmind.com/ 
• Link to Nature's announcement video: https://www.youtube.com/watch?v=rq0Ex_qCKeQ
• Link to the open source code: https://github.com/deepmind/ithaca

Ithaca's authors: Yannis Assael*, Thea Sommerschield*, Brendan Shillingford, Mahyar Bordbar, John Pavlopoulos, Marita Chatzipanagiotou, Ion Androutsopoulos, Jonathan Prag & Nando de Freitas.

 

Άγνωστο αρχαιοελληνικό έπος ήρθε στο φως. Two pages of lost ancient text the “Orphic Rhapsodies” found in Sinai palimpsest

Στίχοι ενός χαμένου έπους (ίσως του 7ου αι. π.Χ.) ήρθαν πρόσφατα στο φως, στο πλαίσιο ενός διεθνούς ερευνητικού προγράμματος που ασχολείται με τα Παλίμψηστα της Μονής Σινά. To παλίμψηστο με το αρχαιοελληνικό έπος να ξεπροβάλλει κάτω από το αραβικό κείμενο. Finds of this kind are extremely rare: in St. Catherine's Monastery in Sinai, a researcher from the Austrian Academy of Sciences has discovered a previously unknown text from Homer's time. Only fragments on two sheets have survived, but a poetic text can be reconstructed from them, telling of the childhood of the god Dionysus. Modern image processing methods make it possible to decipher the original Greek text (red) on the fragments. © St. Catherine's Monastery, Sinai, Egypt

Στίχοι ενός χαμένου έπους (ίσως του 7ου αι. π.Χ.) ήρθαν πρόσφατα στο φως, στο πλαίσιο ενός διεθνούς ερευνητικού προγράμματος που ασχολείται με τα Παλίμψηστα της Μονής Σινά. Το πρόγραμμα διεξάγεται υπό την αιγίδα της Αυστριακής Ακαδημίας Επιστημών σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας και υποστηρίζεται οικονομικά από τη φιλανθρωπική οργάνωση Arcadia Fund.

Ως παλίμψηστο (< πάλιν + ψάω [ξύνω, αποξέω]) χαρακτηρίζεται το χειρόγραφο του οποίου το αρχικό κείμενο έχει αποξεσθεί με οξύ εργαλείο ή ελαφρόπετρα για να γραφεί πάνω του ένα καινούργιο κείμενο· πρόκειται δηλ. για μια εργασία ανακύκλωσης ώστε να επαναχρησιμοποιηθεί το ακριβό υλικό του παπύρου ή της περγαμηνής πάνω στο οποίο έγραφαν οι Αρχαίοι και οι Βυζαντινοί. Με τη χρήση πολυφασματικής φωτογράφισης ανασύρεται στο φως το σβησμένο κείμενο και με τη βοήθεια ηλεκτρονικού υπολογιστή καθίσταται ευανάγνωστο.

Από το παλίμψηστο χειρόγραφο Sin. ar. NF 66, φύλλα 2v + 7v + 8r, αναδύθηκαν στο φως περ. 89 εξάμετροι στίχοι με θέμα την παιδική ηλικία του θεού Διόνυσου. Ο ποιητής περιγράφει πώς οι Γίγαντες προσπαθούν να πείσουν τον μικρό γιο του Δία να σηκωθεί από τον θρόνο του πατέρα του, άλλοτε προσφέροντας δώρα, άλλοτε επιστρατεύοντας δόλο ή ασκώντας πίεση.

Οι Γίγαντες στολίζουν το κεφάλι του μικρού θεού με στεφάνια από διαλεχτά άνθη· κινούνται γύρω του κυκλικά και προσπαθούν να τον πείσουν να εγκαταλείψει τον θρόνο πότε με προειδοποιήσεις, πότε με σαγηνευτικά λόγια, πότε δελεάζοντάς τον με παιδικά παιχνίδια ή άλλα ωραία δώρα.

Στην πραγματικότητα πρόκειται για τον Ζαγρέα, τον πρώτο-πρώτο Διόνυσο ή έναν προελληνικό θεό που συγχωνεύτηκε με τον Διόνυσο. Ο Διόνυσος-Ζαγρεύς κατέχει κεντρική θέση στην ορφική μυθολογία και θεολογία. Προέκυψε από την ένωση του Δία, μεταμορφωμένου σε φίδι, με την Περσεφόνη. Ο μεγάλος θεός προόριζε τον Ζαγρέα για διάδοχό του· γι’ αυτό τον ανέβασε στον θρόνο και του επέτρεψε να κρατεί τον κεραυνό και την αστραπή. Από ζήλια η Ήρα έστειλε τους Τιτάνες για να βλάψουν το νεογέννητο.

Με διάφορα παιδικά δώρα (π.χ. ταμπούρλο, σβούρα, μπάλα, κούκλες/νευρόσπαστα) προσπάθησαν να το ξεγελάσουν. Τελικά, το κατάφεραν προσφέροντάς του έναν καθρέφτη. Ο Ζαγρεύς απορροφήθηκε περιεργαζόμενος το είδωλό του· έτσι, οι Τιτάνες βρήκαν την ευκαιρία να τον πιάσουν, να τον σφάξουν και να τον διαμελίσουν. Λέγεται ότι πρόλαβε η Αθηνά να περισώσει ζωντανή την καρδιά του Ζαγρέα, από την οποία ο Ζευς δημιούργησε τον Διόνυσο.

Ο διαμελισμός και η αναγέννηση του θεού ερμηνεύτηκε από τους Ορφικούς ως σύμβολο της ζωής που φθείρεται και αναγεννιέται. Άλλοι εκλαμβάνουν τους Τιτάνες ως ηλιακούς θεούς και δίνουν την ερμηνεία ότι ο ήλιος του καλοκαιριού θέτει σε κίνδυνο τη βλάστηση και την εξαφανίζει.

Για να επιστρέψω στο συγκεκριμένο παλίμψηστο, η περγαμηνή του χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά τον 5ο ή 6ο αι. μ.Χ. από κάποιον γραφέα στην Αλεξάνδρεια, ο οποίος αντέγραψε το αρχαίο έπος από ένα παλαιότερο χειρόγραφο. Το γεγονός είναι σημαντικό, καθώς δείχνει ότι υπήρχε ακόμη ενδιαφέρον για εθνικά κείμενα και ότι οι αρχαίοι θεοί συνυπήρχαν με τον Χριστιανισμό.

Η Αγία Αικατερίνη του Σινά. © Katharinenkloster, Sinai, Ägypten

Αργότερα η περγαμηνή υπέστη απόξεση και πάνω στο σβησμένο αρχαιοελληνικό κείμενο, τον 10ο αι. μ.Χ. κάποιος μοναχός στη Λαύρα του Οσίου Σάββα του ηγιασμένου έγραψε Βίους Αγίων στ’ αραβικά. Η Μονή του Οσίου Σάββα βρίσκεται κοντά στα Ιεροσόλυμα κι έτσι μπορούμε να παρακολουθήσουμε την πορεία της περγαμηνής στον χώρο και τον χρόνο, από την Αλεξάνδρεια του 5ου/6ου αι. στην Παλαιστίνη του 10ου αι. για να καταλήξει στη Μονή της Αγίας Αικατερίνης του Σινά.

Giullia Rossetto

Το αρχαίο κείμενο έχει διαβαστεί από την ερευνήτρια Giullia Rossetto και θα κυκλοφορήσει σε προσεχές τεύχος διεθνούς επιστημονικού περιοδικού σχετικού με την Παπυρολογία και την Επιγραφική (Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 219, 2021). Η δημοσίευση αναμένεται με μεγάλο ενδιαφέρον.

Πηγές: https://www.oeaw.ac.at/en/detail/news/previously-unknown-mythological-text-of-the-ancient-world-discovered - https://www.efsyn.gr/nisides/313912_agnosto-arhaioelliniko-epos-irthe-sto-fos