Η Λούσι είχε γείτονες και άλλα είδη ανθρώπου. Lucy had neighbors: A review of African fossils

Υπήρχαν τουλάχιστον δύο είδη αρχαϊκών ανθρώπων που ζούσαν την ίδια εποχή και σε στενή γεωγραφική εγγύτητα. If 'Lucy' wasn't alone, who else was in her neighborhood? Key fossil discoveries over the last few decades in Africa indicate that multiple early human ancestor species lived at the same time more than 3 million years ago. A new review of fossil evidence from the last few decades examines four identified hominin species that co-existed between 3.8 and 3.3 million years ago during the middle Pliocene.

Για σχεδόν τέσσερις δεκαετίες, οι παλαιοανθρωπολόγοι πίστευαν ότι ο Αυστραλοπίθηκος της Αφάρ, που έγινε γνωστός από το απολίθωμα της «Λούσι», ήταν ο μόνος συγγενής του ανθρώπου που ζούσε στην Αφρική πριν από περίπου 3 εκατομμύρια χρόνια. Κι όμως, μια σειρά από νέα απολιθώματα ανατρέπουν αυτήν την εικόνα.

Ανασκαφές στην περιοχή Αφάρ της Αιθιοπίας, η οποία θεωρείται το λίκνο της ανθρωπότητας, «αποκαλύπτουν ότι υπήρχαν τουλάχιστον δύο, αν όχι τρία, είδη αρχαϊκών ανθρώπων, τα οποία ζούσαν την ίδια εποχή και σε στενή γεωγραφική εγγύτητα» λέει ο δρ Γιοχάνες Χαϊλέ Σελασιέ του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Κλίβελαντ, πρώτος συγγραφέας της μελέτης που δημοσιεύεται στην επιθεώρηση PNAS.

H διάσημη Λούσι έζησε στην Αιθιοπία πριν από περίπου 3,2 εκατομμύρια χρόνια και περπατούσε στα δύο πόδια (Φωτογραφία: Associated Press).

Μια μείζων εξέλιξη στις προσπάθειες ιχνηλάτησης της ανθρώπινης εξέλιξης ήρθε το 1974, όταν ανακαλύφθηκε στην Αφάρ ο απολιθωμένος σκελετός της «Λούσι», όπως ονομάστηκε χαϊδευτικά ο σκελετός του θηλυκού Australopithecus afarensis, ηλικίας περίπου 3,2 εκατομμυρίων ετών. H ανακάλυψη έδειξε μεταξύ άλλων ότι η δίποδη βάδιση εξελίχθηκε νωρίτερα από ό,τι πολλοί είχαν φανταστεί.

Τις δεκαετίες που ακολούθησαν, οι επιστήμονες υπέθεταν ότι τα διάφορα είδη αρχαϊκών ανθρώπων προέκυπταν το ένα από το άλλο σε μια γραμμική διαδοχή. Με άλλα λόγια, ο Australopithecus afarensis ήταν στην εποχή του το μοναδικό αρχαϊκό είδος ανθρώπου, από το οποίο προέκυψε τελικά και ο σύγχρονος άνθρωπος.

Υπό αμφισβήτηση η μοναδικότητα του Australopithecus afarensis

The left half of the lower jaw of Australopithecus deyiremeda (BRT-VP-3/14), a 3.5 to 3.3 million-year-old human ancestor species discovered by the Woranso-Mille project. Credit: Yohannes Haile-Selassie

Η ιδέα αυτή τέθηκε υπό αμφισβήτηση με την ανακάλυψη δύο άλλων ειδών της ίδιας περίπου ηλικίας, του Australopithecus bahrelghazali, που βρέθηκε στο Τσαντ το 1995, και του Κenyanthropus platyops που ανακαλύφθηκε στην Κένυα το 2001. Πολλοί ερευνητές έμειναν όμως αμετάπειστοι, καθώς θεώρησαν ότι τα ευρήματα αντιστοιχούσαν σε γεωγραφικές παραλλαγές του είδους της Λούσι.

Ο δρ Χαϊλέ Σελασιέ υπερηφανεύεται στη μελέτη του ότι βοήθησε να έρθουν στο φως οι πρώτες οριστικές ενδείξεις για τη συνύπαρξη της Λούσι με άλλα είδη: το 2015 η ομάδα του ανακάλυψε στην Αφάρ απολιθωμένα οστά που ταξινομήθηκαν στο νέο είδος Australopithecus deyiremeda, κάτι που σημαίνει ότι η Λούσι είχε τουλάχιστον έναν γείτονα.

Επιπλέον, ο Σελασιέ  είχε ανακαλύψει τρία χρόνια νωρίτερα οστά πέλματος που χρονολογούνται στα 3,4 εκατ. χρόνια και δεν ταιριάζουν με την ανατομία του Australopithecus afarensis -κάτι που σημαίνει ότι οι γείτονες δεν αποκλείεται να ήταν δύο.

Πολλαπλά είδη με διαφορετικές κινητικές και διατροφικές προσαρμογές

Dr. Yohannes Haile-Selassie, curator of physical anthropology at The Cleveland Museum of Natural History, is lead author of a newly published review of African hominin fossils from the middle Pliocene. Credit: Yohannes Haile-Selassie

Η συγκεκριμένη τοποθεσία της Αφάρ, με την ονομασία Βοράνσο-Μίλε, «έχει προσφέρει νέες και αναπάντεχες ενδείξεις που υποδεικνύουν ότι υπήρχαν πολλαπλά είδη με διαφορετικές κινητικές και διατροφικές προσαρμογές» σχολιάζει ο Χαϊλέ Σελασιέ.

«Αυτές οι νέες ανακαλύψεις στο Βοράνσο-Μίλε ανοίγουν δρόμους για την έρευνα τους οποίους δεν είχαμε εξετάσει νωρίτερα» συμπληρώνει η Ντενίς Σου, συνάδελφος του Χαϊλέ Σελασιέ στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Κλίβελαντ και μέλος της ερευνητικής ομάδας.

«Πώς κατάφερναν αυτά τα συγγενικά είδη να συνυπάρχουν σε μια σχετικά μικρή περιοχή; Πώς μοίραζαν τους διαθέσιμους πόρους; Αυτές οι νέες ανακαλύψεις επεκτείνουν τις γνώσεις μας και, την ίδια στιγμή, εγείρουν περισσότερα ερωτήματα για την προέλευση του ανθρώπου» επισημαίνει.

Απαντήσεις σε αυτά τα νέα ερωτήματα, τονίζουν οι ερευνητές, μπορούν να δοθούν μόνο με την ανακάλυψη περισσότερων απολιθωμάτων. Και τότε ίσως μπορέσουμε να μάθουμε αν η Λούσι ήταν άμεσος πρόγονος του σύγχρονου ανθρώπου, ή απλώς μακρινός συγγενής.

Πηγή: Yohannes Haile-Selassie, Stephanie M. Melillo, and Denise F. Su. The Pliocene hominin diversity conundrum: Do more fossils mean less clarity? PNAS, June 6, 2016 DOI: 10.1073/pnas.1521266113

Γεωργοί από Ελλάδα και Ανατολία έμαθαν την Ευρώπη να καλλιεργεί. Early farmers from across Europe were direct descendants of Aegeans

Μετανάστες από τις δύο πλευρές του βορείου Αιγαίου εισήγαγαν τη γεωργία στην ευρωπαϊκή ήπειρο σύμφωνα με νέα μελέτη. Ancestors of Early European farmers may have come from around the Aegean sea. Here, satellite image shows the Sea of Marmara, the inland sea that connects the Black Sea (top) to the Aegean Sea (bottom left). Credit: Planet Observer/Universal Images Group via Getty Images

Μετανάστες από τις δύο πλευρές του βορείου Αιγαίου, την Ελλάδα και την Ανατολία (σημερινή Τουρκία), εισήγαγαν τη γεωργία στην Κεντρική και στη Δυτική Ευρώπη, σύμφωνα με μια νέα ευρωπαϊκή επιστημονική έρευνα με επικεφαλής Έλληνες και Γερμανούς επιστήμονες. Η παλαιογενετική μελέτη βασίσθηκε στην ανάλυση DNA από πέντε σκελετούς που βρέθηκαν σε πρώιμες νεολιθικές τοποθεσίες στη Βόρεια Ελλάδα και στη Βορειοδυτική Τουρκία (περιοχή Θάλασσας Μαρμαρά).

Η εξάπλωση

Figure 1: North Aegean archaeological sites investigated in Turkey and Greece.

Η γεωργία πρωτοεμφανίσθηκε στη Νοτιοδυτική Ασία πριν από τουλάχιστον 10.000 χρόνια και σταδιακά εξαπλώθηκε στις γειτονικές περιοχές. Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι η γεωργία εισήχθη στην Ευρώπη πριν από περίπου 8.500 χρόνια από τα νοτιοανατολικά και εξαπλώθηκε σταδιακά φθάνοντας στην Κεντρική Ευρώπη πριν από 7.500 χρόνια και έως τη Βρετανία πριν από 6.100 χρόνια περίπου.

Αντικείμενο έντονης επιστημονικής διαμάχης, εδώ και τουλάχιστον 100 χρόνια, αποτελεί το κατά πόσο η μεταφορά της γεωργίας έγινε μέσω φυσικής μετανάστευσης των γεωργών που έφεραν μαζί τους τις αγροτικές γνώσεις τους ή αν «μετανάστευσαν» μόνο οι γνώσεις τους μέσω της διαδικασίας της πολιτισμικής διάχυσης στους κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες, οι οποίοι έως τότε, επί 45.000 χρόνια, ήδη από την τελευταία εποχή των πάγων, κατοικούσαν αποκλειστικά την Ευρώπη.

Το σενάριο

Paleogeneticists have shown that early farmers from across Europe have an almost unbroken trail of ancestry leading back to the Aegean. Human skeleton from an archaeological excavation in northern Greece, from where one neolithic genome originates. Credit: Copyright K. Kotsakis and P. Halstead, Paliambela Excavation Project Archive

Η νέα έρευνα, με επικεφαλής τον καθηγητή παλαιογενετικής Γιοαχίμ Μπούργκερ του Πανεπιστημίου Γιοχάνες Γκούτενμπεργκ του Μάιντς και την επίκουρη καθηγήτρια φυσικής ανθρωπολογίας Χριστίνα Παπαγεωργοπούλου του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στην επιθεώρηση «PNAS», ενισχύει το σενάριο της φυσικής μετανάστευσης και όχι της πολιτισμικής.

Η παλαιότερη αρχαιολογική έρευνα έχει φέρει στο φως αγροτικές κοινότητες τόσο την Ελλάδα όσο και στη ΒΔ Ανατολία, οι οποίες χρονολογούνται στο 6000 - 6500 π.Χ., ενώ έχουν εντοπισθεί ίχνη ανταλλαγών ανάμεσα στις δύο πλευρές του Αιγαίου ήδη από την Μεσολιθική εποχή.

Η ανάλυση

Analysis of aDNA in the laboratory. Credit: photo/©: AG Palaeogenetik, JGU

Η ανάλυση έδειξε πολύ μεγάλες γενετικές ομοιότητες ανάμεσα στα γονιδιώματα των πέντε ατόμων του Αιγαίου με τα γονιδιώματα από τις αρχαίες γεωργικές κοινωνίες στη Γερμανία και στην Ουγγαρία, πράγμα που ενισχύει την πεποίθηση πως υπήρξαν επιμιξίες μεταξύ των εξ ανατολών μεταναστών και των ντόπιων κυνηγών-τροφοσυλλεκτών.

Σύμφωνα με τους επιστήμονες, το DNA από την Ελλάδα και την Ανατολία συνεισέφερε σε όλους τους σημερινούς ευρωπαϊκούς πληθυσμούς και εμφανίζει ιδίως γενετικές ομοιότητες με τους σύγχρονους Μεσογειακούς πληθυσμούς (Σαρδηνίας, Ισπανίας κ.α.), αλλά και με τον διάσημο Έτζι, την μούμια που βρέθηκε στους πάγους των 'Αλπεων του Τιρόλο. Οι ερευνητές θεωρούν πολύ πιθανό ότι ο Έτζι είχε καταγωγή από τους κατοίκους του νεολιθικού Αιγαίου. Από την άλλη, η έρευνα δείχνει ότι οι σημερινοί Τούρκοι έχουν μικρή γενετική συγγένεια με τους νεολιθικούς πληθυσμούς της αρχαίας Ανατολίας.

Τα ευρήματα

View of the ancient DNA trace laboratory. Credit: photo/©: AG Palaeogenetik, JGU

Οι ερευνητές επισημαίνουν ότι, όπως δείχνουν τα ευρήματα, υπάρχει μια αδιάσπαστη αλυσίδα καταγωγής από την Ελλάδα και την Ανατολία έως την Ευρώπη, η οποία είναι ενδεικτική για τις μεταναστεύσεις που έγιναν κάποτε από την Ανατολή προς τη Δύση. Οι δύο βασικοί μεταναστευτικοί «διάδρομοι» από το Αιγαίο ήσαν αφενός προς την Κεντρική Ευρώπη μέσω των Βαλκανίων και αφετέρου προς την Ιβηρική μέσω της Μεσογείου.

Οι μετανάστες έφεραν μαζί τους φυτά προς καλλιέργεια, εξημερωμένα ζώα και την αντίστοιχη «τεχνογνωσία», που χαρακτηρίζει έκτοτε τη ζωή των γεωργών-κτηνοτρόφων. Όπως δήλωσε ο Μπούργκερ, οι μετανάστες αγρότες και οι ντόπιοι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες «αρχικά αντάλλαξαν κυρίως γνώσεις, αλλά σπάνια συζύγους. Μετά όμως το πέρασμα αιώνων, ο αριθμός των επιμιξιών αυξήθηκε».

«Οι Αιγαιακοί νεολιθικοί πληθυσμοί μπορούν να θεωρηθούν η ρίζα όλων των πρώιμων Ευρωπαίων γεωργών», αναφέρουν οι ερευνητές. Ενώ προσθέτουν ότι «ένα ερώτημα-κλειδί που μένει αναπάντητο, είναι αν αυτή η αδιάσπαστη αλυσίδα καταγωγής και μετανάστευσης επεκτείνεται προς τα πίσω έως τη νοτιοανατολική Ανατολία και την Εύφορη Ημισέληνο (σ.σ. Τουρκία, Συρία, Ιράν, Ιράκ), όπου έχουν βρεθεί οι πρώτες νεολιθικές εγκαταστάσεις στον κόσμο».

«Οι μετανάστες γεωργοί όχι μόνο έφεραν μαζί τους μια τελείως ξένη κουλτούρα, αλλά έμοιαζαν διαφορετικοί εξωτερικά και μιλούσαν διαφορετική γλώσσα», δήλωσε η Παπαγεωργοπούλου, στενός συνεργάτης του Μπούργκερ.

Σημειωτέον ότι, μετά τους αρχικούς μετανάστες από το Αιγαίο, πριν από περίπου 5.000 χρόνια, ένα άλλο κύμα μεταναστών έφθασε στην Κεντρική Ευρώπη, αυτή τη φορά από τις στέππες στα ανατολικά. Οι περισσότεροι σημερινοί Ευρωπαίοι αποτελούν ένα μίγμα των αρχικών ντόπιων κυνηγών-τροφοσυλλεκτών, των πρώτων μεταναστών αγροτών από την Ανατολή και των κατοπινών μεταναστών από τις στέππες.

Από ελληνικής πλευράς στη μελέτη συμμετείχαν οι Αθανάσιος Κουσάθανας (Τμήμα Βιολογίας Πανεπιστημίου Φράϊμπουργκ και Ελβετικό Ινστιτούτο Βιοπληροφορικής Λωζάννης), Κώστας Κωτσάκης και Σεύη Τριανταφύλλου (Σχολή Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης), Νίνα Κυπαρίσση-Αποστολίκα (επίτιμος έφορος αρχαιοτήτων υπουργείου Πολιτισμού), Χριστίνα Ζιώτα (Εφορεία Αρχαιοτήτων Φλώρινας) και Φωτεινή Αδάκτυλου (Εφορεία Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής).

Πηγή: Zuzana Hofmanová, Susanne Kreutzer, Garrett Hellenthal, Christian Sell, Yoan Diekmann, David Díez-del-Molino, Lucy van Dorp, Saioa López, Athanasios Kousathanas, Vivian Link, Karola Kirsanow, Lara M. Cassidy, Rui Martiniano, Melanie Strobel, Amelie Scheu, Kostas Kotsakis, Paul Halstead, Sevi Triantaphyllou, Nina Kyparissi-Apostolika, Dushka Urem-Kotsou, Christina Ziota, Fotini Adaktylou, Shyamalika Gopalan, Dean M. Bobo, Laura Winkelbach, Jens Blöcher, Martina Unterländer, Christoph Leuenberger, Çiler Çilingiroğlu, Barbara Horejs, Fokke Gerritsen, Stephen J. Shennan, Daniel G. Bradley, Mathias Currat, Krishna R. Veeramah, Daniel Wegmann, Mark G. Thomas, Christina Papageorgopoulou, and Joachim Burger. Early farmers from across Europe directly descended from Neolithic Aegeans. PNAS, 2016 DOI: 10.1073/pnas.1523951113