"Βάσω Κατράκη: Σε Λευκό και Μαύρο". “Vasso Katraki: In Black and White”

 

Tο χρέος της Αντιγόνης, πετρογραφία. Η Βάσω Κατράκη με το έργο της και την προσωπική της πορεία στήριξε τους αγώνες του λαού για ελευθερία και δημοκρατία. Στα εγκαίνια της έκθεσης στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών ΑΠΘ, οι εκατοντάδες παραβρισκόμενοι θαύμασαν το πλούσιο έργο της Κατράκη, ωστόσο ο επίκαιρος χαρακτήρας των έργων της μονοπώλησε το ενδιαφέρον, καθώς λίγες ώρες πριν, είχε προηγηθεί ο αποχαιρετισμός του 34χρονου Παύλου Φύσσα που δολοφονήθηκε. «Όταν στήναμε την έκθεση είχαμε πάντα στο νου μας το πολιτικό πρόσημο του έργου της Κατράκη, μιας γυναίκας που πάντα έπαιρνε θέση και που το πλήρωσε με διώξεις», τόνισε ο επιμελητής της έκθεσης, κ. Παναγιώτης Μπίκας. «Θεωρήσαμε συμβολικά ορισμένα έργα της. Ένα από αυτά είναι «Το χρέος της Αντιγόνης», που τοποθετήθηκε κεντρικά στην έκθεση, να θάβει τους νεκρούς αδερφούς της. Πριν λίγες ώρες η Αντιγόνη έκανε πάλι το χρέος της και έθαψε άλλον ένα νεκρό, καλλιτέχνης κι αυτός που προσπαθούσε μέσα από το στίχο να μιλήσει για ιδανικά».

Καλαμωτές στην λιμνοθάλασσα Ε`, 1958, έγχρωμη ξυλογραφία.

Η Βάσω Κατράκη κατάγεται από το Αιτωλικό. Η νοσταλγία της λιμνοθάλασσας και των απλών ανθρώπων του μόχθου σφράγισε τις πρώιμες φάσεις της δημιουργίας της. Η καταγωγή της Βάσως δεν πλούτισε μονάχα την τέχνη της με μνήμες και εικόνες. 

Σταφνοκάρι, έγχρωμη ξυλογραφία.

Προίκισε κυρίως την ίδια με ένα γνήσιο λαϊκό ήθος, με έναν χαρακτήρα στέρεο και ευθύ, όπου θα βρει πρόσφορο χώμα να ριζώσει ένας ενεργητικός ανθρωπισμός. Αυτό είναι το στημόνι στην τέχνη της Βάσως. Το υφάδι, το μελανό υφάδι, θα της το προσφέρουν άφθονο οι περιστάσεις. 

Σκηνή από την κατοχή, ξυλογραφία.

Στα βάσανα της φτωχολογιάς θα προστεθούν τα δεινά του Ελληνισμού: η Κατοχή, ο Εμφύλιος και αργότερα η δικτατορία. Η Βάσω θα βιώσει τις περιπέτειες του έθνους όχι απλά ως αυτόπτης, αλλά και σαν ήρωας. Γι' αυτό η μαρτυρία της διαθέτει μια ακαταμάχητη πειθώ, την πειθώ του αυθεντικού.

Κατάσταση ΙΙΙ., 1969, πετρογραφία.

Τη μητρική λαλιά της τέχνης της η Βάσω την ανακαλύπτει σκαλίζοντας ένα ανεξερεύνητο υλικό, τον ψαμμίτη. Η τραχιά γλώσσα της επιφάνειάς του θα της διδάξει «τα μεγάλα σχήματα, την πλατιά και ελεύθερη χειρονομία», όπως η ίδια ομολογεί. Μέσα από αυτό το αδρό υλικό, και με μια τεχνική που μπορεί να διεκδικήσουν ισότιμα η γλυπτική και η χαρακτική, θα αναδυθεί η μνημειακή και αρχέτυπη ανθρωπότητα της Βάσως.

«Μορφή ΙΙΙ», 1979, χάραξη σε πέτρα της Βάσως Κατράκη. (©Σπύρος Κατράκης και Ιωάννα-Μαριάννα Κατράκη-Δεσποτίδη). Figure III, 1979, rock engraving, 70 x 36 cm.

Τον μνημειακό της χαρακτήρα η τέχνη της Βάσως τον αντλεί από το μέγεθος, την επιβλητικότητα, την αρχαϊκή μετωπικότητα των μορφών της. Αρχέτυπη πάλι η ανθρωπότητά της είναι γιατί εκφράζεται με λίγες συμβολικές μορφές: τον άνδρα, τη γυναίκα, το παιδί, το ανδρόγυνο, τη μάνα, τον καβαλάρη, το άλογο και λίγα λακωνικά συντάγματα με δύο-τρεις μορφές που τις συνέχει βαθιά αλληλεγγύη. Στο έργο της Βάσως δεν υπάρχει δράση ή αφήγηση. Υπάρχουν μόνο καταστάσεις που υποβάλλουν αισθήματα και συγκινήσεις.

Πτώση, μήτρα χάραξη σε πέτρα, 100 x 300 cm. Fall, matrix engraved stone, 100 x 300 cm.

Σε όλες τις σειρές των έργων της Βάσως (Καταστάσεις, Πλατυτέρες, Παναγίες, μανάδες με παιδιά, κορμοί, άλογα κτλ.) μπορεί κανείς να ξεχωρίσει δύο διακεκριμένα στάδια. Στο πρώτο η συγκινησιακή πηγή εμπνεύσεως περιγράφεται με σαφήνεια. Οι ακρωτηριασμένοι κορμοί είναι αιχμάλωτοι μέσα στα δεσμά τους, τα πρόσωπα, τα γνώριμα φεγγαρίσια πρόσωπα της Βάσως με τα ηλιακά μάτια, κερματισμένα τώρα, χαρακώνονται από δάκρυα. Σε ένα δεύτερο στάδιο, όπου η χαράκτρια ξεμακραίνει από τα θεματογραφικά της κεντρίσματα, αντιμετωπίζει τις ίδιες πυρογενείς φόρμες σαν αυτόνομα αισθητικά και μορφολογικά προβλήματα. Τα έργα που προκύπτουν από αυτή τη νέα διεργασία προτείνουν αρχέτυπες μορφές αξεπέραστης ποιοτικής στάθμης.

Μοναχικό, Χαρακτικό (πετρογραφία), 1966, 100 x 70 εκ. Lonely, Engraving, 1966, 100 x 70 cm. Τα συμπλέγματα της Βάσως Κατράκη, με τα ζυγισμένα κενά και τις λεπτές ισορροπίες ανάμεσα στο μαύρο και στο άσπρο, μαρτυρούν προσεκτική μελέτη της αρχαίας αγγειογραφίας.

Ο άνθρωπος πότε διατηρεί την πλαστική ανατομία που από παλιά έχει προτείνει η τέχνη της Βάσως Κατράκη, όπου κάθε μέλος, κάθε κίνηση, κάθε χειρονομία γίνεται σήμα ευανάγνωστο και γλώσσα «κοινή», πότε υψώνει τη νέα τοτεμική και γλυπτική μορφή του μέσα στην εύγλωττη σιωπή του λευκού, που μοιάζει να βεβαιώνει την οντολογική του μοναξιά και την πλαστική του αυτοτέλεια. Οι ακρωτηριασμένοι, σταυρικοί κορμοί με τα πυκνά περιγράμματα, τις δυναμικές καμπύλες, τις λιτές τραγικές χειρονομίες γίνονται σύμβολα και υψώνουν τη διαμαρτυρία των χειμασμένων συνειδήσεων ενάντια στην καταπίεση εκείνων των χρόνων.

«Δάσος», χάραγμα σε πέτρα, 1971. Οι μορφές της Κατράκη, γυμνές και εξπρεσιονιστικά επιμηκυσμένες, θυμίζουν την κυκλαδική τέχνη.

Παρ' όλα αυτά, το έργο της Βάσως παραμένει αισιόδοξο. Οι όρθιοι κορμοί της γίνονται δάσος αλοτόμητο, ακατάλυτο. Η γλυπτική πυκνότητά τους μαρτυρεί την αντοχή και τη διάρκεια του ανθρώπου απέναντι σε κάθε απειλή και η Ποίηση, πανταχού παρούσα, έρχεται να μας βεβαιώσει καθησυχαστικά πως η Ψυχή δεν οστρακώθηκε ακόμη.

Σαρωνικός, 1963, έγχρωμη χαλκογραφία ροκ, 100 x 70 εκ.

Αν είναι αλήθεια πως κάθε γνήσιος καλλιτέχνης ανανεώνει ριζικά την εικόνα του κόσμου και του ανθρώπου, αυτό ισχύει απόλυτα για τη Βάσω. Οι μορφές της, συμπαγείς, ραδινές, με μια βλαστόμορφη ευλυγισία καταλήγουν σε ένα σχηματοποιημένο κεφάλι, που καταυγάζεται από απέραντα, εκφραστικά, απορημένα και άγρυπνα μάτια. Κάποιοι κριτικοί αναγνώρισαν σε αυτό το βλέμμα μνήμες από βυζαντινές Παναγίες. Η αλήθεια είναι πως στην τέχνη της Βάσως συνεκβάλλουν πολλές μνήμες και παραδόσεις. Η βλαστόμορφη ανάπτυξη των κορμών της θυμίζει άλλοτε γεωμετρικά ειδώλια και άλλοτε μορφές από πρωτοαττικούς αμφορείς. Αλλά και στα κυκλαδικά ειδώλια παραπέμπει η τέχνη της χαράκτριας. Θυμηθείτε τα σχηματοποιημένα κεφάλια στις μορφές της, τους μακριούς λαιμούς, τις γλαφυρές καμπύλες, τη δραστική αφαίρεση. Τα συμπλέγματά της, με τα ζυγισμένα κενά και τις λεπτές ισορροπίες ανάμεσα στο μαύρο - άσπρο, μαρτυρούν προσεκτική μελέτη της αρχαίας αγγειογραφίας.

Η Βάσω Κατράκη, ηλικιωμένη πια, αλλά όχι λιγότερο ρωμαλέα, στο εργαστήριό της, σμιλεύοντας ένα από τα περίφημα «άλογά» της.

Μήπως όμως η τέχνη της παρέμεινε απαθής στα μηνύματα της σύγχρονης τέχνης; Ίσα ίσα, αν η χαράκτρια μπόρεσε να εκτιμήσει το διαχρονικό μάθημα της ελληνικής παράδοσης, αυτό το οφείλει σε μια ευαισθησία γυμνασμένη στη σύγχρονη τέχνη. Η αφομοίωση του «μοντερνισμού» της αρχαιότητας και του Βυζαντίου έγινε χάρη στις δημιουργίες καλλιτεχνών όπως ο Μπρανκούζι, ο Τζιακομέτι, ο Χένρι Μουρ. Γι' αυτόν τον λόγο η τέχνη της Βάσως είναι ελληνική, οικουμενική, αρχέγονη και μοντέρνα.

Καλά Καθούμενα, 1959, ξυλογραφία.

Η έκθεση «Βάσω Κατράκη: Σε Λευκό και Μαύρο» εντάσσεται στο πλαίσιο της 4ης Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης και πραγματοποιείται σε συνεργασία με το Μουσείο «Βάσω Κατράκη, Κέντρο Χαρακτικών Τεχνών». Πρόκειται για τη μεγαλύτερη έκθεση της Βάσως Κατράκη που έχει γίνει ποτέ στην Ελλάδα, με περισσότερα από 150 έργα, πολλά από τα οποία αναδεικνύουν νέες όψεις της τέχνης της χαράκτριας.  

Χαρακτικό της Β. Κατράκη σε βότσαλο.

Η παρουσίαση σημαντικών σταθμών της πορείας της μέσα από έργα που κυριαρχεί η τόσο χαρακτηριστική αφαιρετική γραμμή, πλαισιωμένα με μήτρες, με τα περίφημα βότσαλα από τη Γυάρο και με υλικό από το Αρχείο του Τώνη Σπητέρη, δίνει τη δυνατότητα στους επισκέπτες να γνωρίσουν την εμβληματική καλλιτεχνική πορεία μιας χαράκτριας που κατάφερε με μοναδικό τρόπο να συνδέσει το ατομικό με το συλλογικό.  

 Koρίτσια στο μπαλκόνι, ξυλογραφία.

Η έκθεση έχει ως άξονα αναφοράς το πολιτικά φορτισμένο έργο της Κατράκη καθώς και την ανάδειξη του υλικού και της λαϊκής τέχνης. Άλλος άξονας  είναι η αποτύπωση από την καλλιτέχνιδα όψεων της λιμνοθάλασσας του Μεσολογγίου, όχι  μόνο ως ειδυλλιακού τοπίου, αλλά και ως ενός οικοσυστήματος που κινδυνεύει. Συνδέεται με αυτόν τον τρόπο με τις σύγχρονες περιβαλλοντικές ανησυχίες για τη χρήση των υδάτων της Μεσογείου που απασχολεί και τους μεταγενέστερους καλλιτέχνες. 

Η Βάσω Κατράκη υπήρξε η σημαντικότερη Ελληνίδα χαράκτρια και με το έργο της εικονογράφησε την αγωνία και την πορεία του ελληνικού λαού στη δύσκολη μεταπολεμική περίοδο. Με το κοινωνικά και πολιτικά φορτισμένο έργο της μετέδωσε το πανανθρώπινο μήνυμα του ουμανισμού αναμορφώνοντας ουσιαστικά την τέχνη της χαρακτικής με την οποία ασχολήθηκε σχεδόν αποκλειστικά. Διάρκεια έκθεσης: 19 Σεπτεμβρίου 2013-10 Ιανουαρίου 2014.

Icarus II, petrography, 103×103 cm, Museum of Vasso Katraki- Centre of Engraving Art.

The exhibition “Vasso Katraki: In Black and White” held at the Teloglion Foundation of Art is a major artistic event for the city of Thessaloniki. Vasso Katraki is the greatest Greek engraver; her work illustrated the agony and the passage of the Greek people into the difficult post-war period. Through her socially and politically charged work the artist broadcast the universal message of humanism and also essentially reformed the art of engraving, on which she worked almost exclusively. She won many international awards, including the one she earned in another important Biennale, the Biennale of Venice, in 1966, certainly a pivotal point for Greek engraving. The Greek Commissar was Tony Spiteris. This award served as a reference point for the Greek engravers. The presentation of key-moments of her artistic course, in which prevails the typical abstract line, along with matrices and the famous pebbles from Gyaros island, is accompanied by material from the Tony Spiteris’ Archive. All the above, enable the visitors to experience the emblematic artistic route of an engraver, who managed to connect the individual and the collective in a unique way.

Self-portrait, oil on canvas, 51×39 cm, Private Collection.

The exhibition has as axis the politically charged work of Katraki, the emergence of the material and the folk art. Another axis is the imprinting of the Messolonghi’s lagoon, not only as an idyllic landscape, but also as an ecosystem in danger. This way is related to the contemporary environmental concerns about the use of water in the Mediterranean, a subject that also concerns the modern artists.

18.09.2013 – 10.01.2014. Teloglion Foundation of Art – AUTh.

Aσυνήθιστο τρίτο δαχτυλίδι γύρω από τη Γη. Scientists explain the formation of unusual ring of radiation in space

Mοντέλο που δείχνει το τρίτο δαχτυλίδι (κόκκινο). Recent observations by NASA's Van Allen Probes mission showed an event in which three radiation zones were observed at extremely high energies, including an unusual medium narrow ring (red) that existed for approximately four weeks. The modeling results, displayed in this illustration, revealed that for particles at these high energies, different physical processes are responsible for the acceleration and loss of electrons in the radiation belts, which explains the formation of the unusual long-lived ring between the belts.  The discovery will help protect satellites form the harmful radiation in space, UCLA scientists report.  Image credit: Yuri Shprits, Adam Kellerman, Dmitri Subbotin/UCLA

Το 1958 οι επιστήμονες ανακάλυψαν γύρω από τη Γη τις ζώνες Βαν Άλεν, δυο περιοχές που περικλείουν το πλανήτη μας  και αποτελούνται από φορτισμένα σωματίδια παγιδευμένα από το μαγνητικό πεδίο της Γης. Τον περασμένο Φεβρουάριο όμως, επιστήμονες της NASA δημοσίευσαν στοιχεία για την ύπαρξη μιας τρίτης στενής ζώνης μεταξύ των δύο ζωνών που γνωρίζαμε.

Σε μία έρευνα που δημοσιεύεται στο περιοδικό Nature Physics, επιστήμονες του πανεπιστημίου UCLA υποστηρίζουν πως αιτία της ενδιάμεσης αυτής ζώνης είναι ηλεκτρόνια που κινούνται σε ταχύτητες πολύ κοντά σε αυτή του φωτός, προκαλώντας μια ποικιλία από φυσικά φαινόμενα.

Η κατανόηση της συμπεριφοράς των ζωνών ακτινοβολίας έχει μεγάλη σημασία για την επεξήγηση και τη πρόγνωση των «καιρικών συνθηκών» που επικρατούν γύρω από τον πλανήτη μας. Βίαια φαινόμενα μπορούν να προκαλέσουν σοβαρά προβλήματα στα δορυφορικά συστήματα και στις αντίστοιχες υπηρεσίες που εξαρτώνται από αυτά (GPS, κινητά τηλέφωνα κ.ά.)

Van Allen radiation belts. Credit: NASA

Η εσωτερική και η εξωτερική ζώνη Βαν Άλεν βρίσκονται σε απόσταση 1.000 έως 50.000  χιλιομέτρων πάνω από την επιφάνεια της Γης. Ειδικά σκάφη της NASA είχαν μεταδώσει νωρίτερα φέτος τις παρατηρήσεις τους από μία διαστημική καταιγίδα που έλαβε χώρα το Σεπτέμβριο του 2012. Τα σκάφη είχαν καταγράψει μια ζώνη ακτινοβολίας που παρέμεινε ενεργή για πολύ καιρό μετά το τέλος της καταιγίδας, πράγμα που σημαίνει πως επρόκειτο για πολύ υπερ-ενεργά σωματίδια.

Συγκεκριμένα οι επιστήμονες υπολογίζουν πως μεταξύ των δύο ζωνών υπάρχουν ηλεκτρόνια που κινούνται με ταχύτητες της τάξης του 99.9% της ταχύτητας του φωτός. Κλειδί στην κατανόηση της ενδιάμεσης ζώνης ήταν ο διαχωρισμός στο θεωρητικό μοντέλο αυτών των υπερ-σχετικών ηλεκτρονίων από τα υπόλοιπα που κινούνται με χαμηλότερες ταχύτητες.

Τα ενεργά σωματίδια χρειάζονται λίγες μέρες μέχρι να χάσουν την ενέργειά τους, σε συγκρούσεις με άλλα σωματίδια αλλά και εξαιτίας. Τα υπερ-σχετικά ηλεκτρόνια όμως μπορεί να χρειαστούν μέχρι και 100 ημέρες για να «ηρεμήσουν», εξηγώντας την παραμονή της ενδιάμεσης ζώνης για καιρό έπειτα από το τέλος της καταιγίδας.  

«Οι παρατηρήσεις από τα σκάφη Βαν Άλεν της NASA, άλλαξαν τον τρόπο που βλέπουμε τις ζώνες ακτινοβολίας» λέει ο Yuri Shprits, ένα από τους συγγραφείς της έρευνας. «Στο παρελθόν έχουμε κάνει εκτιμήσεις και πιστεύαμε πως ήταν δικαιολογημένες. Τώρα ξέρουμε πως θα πρέπει να κατανοήσουμε τις διαστημικές καταιγίδες με μεγαλύτερη λεπτομέρεια, και να φτιάξουμε ένα παγκόσμιο μοντέλο που θα μπορεί να αναπαράγει ό,τι συμβαίνει σε όλα τα επίπεδα».

By taking into consideration how the fastest particles in the radiation belts move, and how they behave differently from less energetic particles, researches have created simulations of the radiation belts that better match what is actually observed. Credit: Y. Shprits

Σύμφωνα με τις προηγούμενες μελέτες και προσομοιώσεις σε υπολογιστές, ο μόνος υπεύθυνος μηχανισμός που είναι γνωστός για την επιτάχυνση των σωματιδίων στις ζώνες Βαν Άλεν, δεν επαρκεί για να εξηγήσει τις ταχύτητες των υπερ-σχετικών ηλεκτρονίων. Παρόλα αυτά, εάν γίνει ο διαχωρισμός μεταξύ των δύο διαφορετικών ειδών σωματιδίων, τα υπολογιστικά μοντέλα αναπαράγουν εξαιρετικά τις μετρήσεις από τα διαστημικά τηλεσκόπια, και την ύπαρξη μιας ενδιάμεσης ζώνης ακτινοβολίας.

«Ανακαλύψαμε μόνο την κορφή του παγόβουνου» λέει ο Shprits. «Πρέπει να καταλάβουμε πως επιταχύνονται αυτά τα ηλεκτρόνια, από πού προέρχονται και πως επηρεάζεται η δυναμική των ζωνών από τις καταιγίδες».