Είμαστε αστρόσκονη. We are stardust

Η εικόνα της έκρηξης σουπερνόβα στον γαλαξία Μ81 από το τηλεσκόπιο Χαμπλ. This is an artist’s impression of supernova 1993J, which exploded in the galaxy M81. Using the Hubble Space Telescope, astronomers have identified the blue helium-burning companion star, seen at the center of the expanding nebula of debris from the supernova. Image Credit: NASA, ESA, G. Bacon (STScI)

Π​​ριν από μερικές ημέρες ένας φίλος μου έστειλε μια επεξεργασμένη φωτογραφία από το Διαστημικό Τηλεσκόπιο Χαμπλ που κατέγραφε την εικόνα ενός ασυνήθιστου είδους σουπερνόβα έκρηξης στον γαλαξία Μ81 προς την κατεύθυνση του αστερισμού της Μεγάλης Άρκτου και σε απόσταση 11 εκατ. ετών φωτός από τη Γη.

This NASA/ESA Hubble Space Telescope photo composite shows the location of supernova 1993J inside the majestic spiral galaxy M81. Though astronomers saw the star explode as a supernova 21 years ago, the glow of that explosion is still present, as seen in the inset image. The supernova has faded to the point where astronomers are confident that they have picked up the ultraviolet glow of a very hot companion star. This is the first time astronomers have been able to put constraints on the properties of the companion star in this unusual class of supernova called Type IIb. Hubble observations in ultraviolet light confirm the theory that the explosion originated in a double-star system where one star fueled the mass-loss from the aging primary star. Credit: NASA, ESA, A. Zezas (CfA), and A. Filippenko (UC Berkeley)

Μία έκρηξη σουπερνόβα ανακοινώνει στο Σύμπαν τον θάνατο ενός άστρου που διαλύεται κυριολεκτικά στα «εξ ων συνετέθη», και παρ’ όλο που εκρήξεις σουπερνόβα συμβαίνουν κάπου στο Σύμπαν κάθε δευτερόλεπτο, εντούτοις η μελέτη τους είναι ιδιαίτερα σημαντική στην κατανόηση των διαδικασιών εκείνων που οδηγούν ένα γιγάντιο άστρο στον θάνατο. Η φωτογραφία αυτή αλλά και άλλες παρόμοιες που καταγράφουν τα λείψανα κατεστραμμένων άστρων με έβαλε σε σκέψεις.

Γιατί όσο κι αν σας φανεί παράξενο, είναι πλέον γεγονός ότι το όνειρο της ανθρωπότητας να φτάσει στα άστρα και να τα ψηλαφήσει με τα ίδια του τα χέρια, ή ακόμη και να επιστρέψουμε πίσω στις πρώτες στιγμές της γέννησης του Σύμπαντος, γίνεται καθημερινά πραγματικότητα εδώ πάνω στον δικό μας πλανήτη. Σκεφτείτε το εξής: το ανθρώπινο σώμα (ενός ανθρώπου 70 κιλών για παράδειγμα) αποτελείται από 7.000 τρισεκατομμύρια τρισεκατομμυρίων άτομα. Ψηφιακά ο αριθμός αυτός είναι ίσος με το 7 ακολουθούμενο από 27 μηδενικά. Από τον τεράστιο αυτόν αριθμό ατόμων το 67% είναι υδρογόνο, ένα χημικό στοιχείο που γεννήθηκε (μαζί με το μεγαλύτερο ποσοστό ηλίου) τη στιγμή της γέννησης του Σύμπαντος πριν από 13,8 δισεκατομμύρια χρόνια. Γεγονός που σημαίνει ότι τα δύο τρίτα των ατόμων που αποτελούν το σώμα καθενός από εμάς έχουν ηλικία 13,8 δισεκατομμυρίων ετών.

Όλα τα υπόλοιπα 90 χημικά στοιχεία γεννήθηκαν στο εσωτερικό των άστρων, στις θερμοπυρηνικές τους αντιδράσεις και στις επιθανάτιες αστρικές τους εκρήξεις. Οπότε εάν κόψετε κάποιο λουλούδι, ή αν δοκιμάσετε ένα φρούτο, ή αν χαϊδέψετε το πρόσωπό σας, ακουμπάτε κάποιο άστρο. Γιατί όλα αυτά, κι οτιδήποτε άλλο υπάρχει γύρω μας, είναι κομμάτια κάποιου άστρου. Ο Ήλιος μας, η Γη μας και τα πάντα πάνω της δημιουργήθηκαν από αστροϋλικά που εκτοξεύθηκαν πριν από δισεκατομμύρια χρόνια από κάποια καταστρεφόμενη αστρική έκρηξη σουπερνόβα. Όλη η ύλη στα σώματά μας (εκτός φυσικά από το υδρογόνο) φτιάχτηκε στην «κόλαση» τέτοιων αστρικών θανάτων. Είμαστε δηλαδή αστράνθρωποι που δημιουργηθήκαμε από χημικά στοιχεία φτιαγμένα στις θανατηφόρες εκρήξεις υπεργιγάντιων άστρων. Χωρίς τις εκρήξεις των σουπερνόβα δεν θα υπήρχαν πλανήτες και δορυφόροι. Χωρίς τις σουπερνόβα δεν θα υπήρχε η Γη, δεν θα υπήρχαν βράχια και βότσαλα, δεν θα υπήρχαν φυτά και ζώα. Χωρίς τις εκρήξεις των σουπερνόβα, δεν θα υπήρχε ο άνθρωπος.

Αλλά κι εμείς ακόμη, όταν πεθάνουμε, τα χημικά στοιχεία από τα οποία αποτελούνται τα σώματά μας θα διασκορπιστούν παντού γύρω μας ενώ ορισμένα απ’ αυτά θα ενσωματωθούν σε άλλα είδη ζωής. Ήδη καθένας από εμάς αναπνέει καθημερινά αρκετές δεκάδες μόρια που είχαν εισπνεύσει πριν από εμάς ο Σωκράτης, ο Ίππαρχος, ο Νεύτων ή ο Κολοκοτρώνης.

Όπως μας λένε σήμερα οι σύγχρονοι βιολόγοι, το πρώτο ζωντανό κύτταρο στη Γη εμφανίστηκε πριν από περίπου 4 δισ. χρόνια και οι απευθείας απόγονοί του είναι διάσπαρτοι σε ολόκληρο το σώμα μας με τη μορφή των κυττάρων του αίματος που διατρέχουν τις φλέβες και τις αρτηρίες μας. Καθένας από εμάς περιλαμβάνει μέσα του 370 τρισ. κύτταρα εκ των οποίων το 90% ΔΕΝ είναι ανθρώπινα αλλά ξένοι μικροοργανισμοί και βακτήρια. Κι όμως, τα σώματά μας αποτελούν μιαν ολάκερη κοινωνία, και χωρίς όλους αυτούς τους άλλους μικροοργανισμούς δεν θα μπορούσαμε να ζήσουμε ούτε μία στιγμή, ούτε ένα δευτερόλεπτο.

Και κάτι ακόμη. Καθένα από τα ανθρώπινα κύτταρα διαθέτει 400 δισ. μόρια, τα οποία εκτελούν εκατομμύρια διαφορετικές δραστηριότητες ανάμεσα στα τρισεκατομμύρια των ατόμων από τα οποία αποτελούνται. Οι βιολόγοι υπολογίζουν ότι εκτελούνται ένα τρισεκατομμύριο τρισεκατομμυρίων δραστηριότητες κάθε στιγμή που περνάει. Αριθμητικά μιλάμε για έναν αριθμό ο οποίος αποτελείται από τη μονάδα ακολουθούμενη από 24 μηδενικά. Σκεφτείτε το για λίγο! Σ’ ένα χιλιοστό του δευτερολέπτου το σώμα μας εκτελεί δέκα φορές περισσότερες δραστηριότητες απ’ όσα είναι τ’ άστρα που υπάρχουν στο Σύμπαν. Αισθάνεστε καθόλου το τι συμβαίνει αυτή τη στιγμή στο εσωτερικό του σώματός σας; Αισθάνεστε καθόλου το ένα τρισεκατομμύριο, τρισεκατομμυρίων δράσεις που συμβαίνουν ταυτόχρονα κάθε στιγμή που περνάει; Κι όμως, το σώμα σας δραστηριοποιείται τόσο καλά ώστε καθένας από εσάς να μένει απερίσπαστος στην καθημερινότητά του!

Ένας μεγάλος αστρονόμος είχε πει κάποτε ότι «ο άνθρωπος είναι το μέσο για το Σύμπαν να γνωρίσει τον εαυτό του», και ίσως αυτό να αποτελεί και τον καλύτερο προσδιορισμό μας γιατί είμαστε πράγματι παιδιά του Σύμπαντος. Γιατί είμαστε όλοι μας αστρόσκονη, και κάποια μέρα θα ξαναγυρίσουμε στα άστρα.

Διονύσης Σιμόπουλος, επίτιμος διευθυντής του Ευγενιδείου Πλανηταρίου.

Πηγή: kathimerini.gr

Τι εξόντωσε τον πολιτισμό του Νησιού του Πάσχα; Easter Island's Demise May Have Surprising New Explanation

Οι Ράπα Νούι δεν εξαφανίσθηκαν λόγω της αποψίλωσης των δασών αλλά εξαιτίας κλιματικών αλλαγών. The downfall of Easter Island may have had more to do with preexisting environmental conditions than degradation by humans, according to a new study of the remote speck of land made famous by its enormous stone-head statues. Easter Island "heads" on the slope of Rano Raraku volcano. Credit: Image via Shutterstock

Πολλοί αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι ο λαός των Ράπα Νούι κατέρρευσε στο Νησί του Πάσχα λόγω της απερίσκεπτης αποψίλωσης του δάσους. Άλλοι πάλι πιστεύουν ότι ο απομονωμένος πολιτισμός τους καταστράφηκε λόγω της άφιξης των Ευρωπαίων. Νέα μελέτη προσφέρει τώρα μια εναλλακτική εξήγηση: οι Ράπα Νούι ίσως έπεσαν θύματα κλιματικών αλλαγών.

Απομονωμένο αλλά πλούσιο

Το Νησί του Πάσχα είναι γνωστό από τα περίφημα μοάι, μνημειώδη αγάλματα με ανθρώπινη μορφή.

Το Νησί του Πάσχα, ή Ράπα Νούι στην τοπική γλώσσα, ένα από τα πιο απομονωμένα κατοικημένα νησιά του κόσμου, 3.500 χιλιόμετρα δυτικά της Χιλής στον Ειρηνικό. Ήταν κάποτε καλυμμένο από πλούσια δάση φοινικόδεντρων, σήμερα όμως τα δέντρα απουσιάζουν από το σκληρό τοπίο.

Οι πολυνήσιοι ναυτικοί που αποίκησαν το νησί την πρώτη χιλιετία μετά Χριστόν δημιούργησαν τον πολιτισμό των Ράπα Νούι, γνωστό από τα περίφημα μοάι, μνημειώδη αγάλματα με ανθρώπινη μορφή.  Η τελευταία μελέτη, η οποία δημοσιεύεται στην ανοιχτή επιθεώρηση «PNAS», δείχνει ότι ο πληθυσμός του νησιού μειώθηκε δραματικά λόγω τοπικών μεταβολών του κλίματος.

«Τα αποτελέσματα της μελέτης μου προκάλεσαν έκπληξη» λέει ο Τεν Λάντεφογκ, καθηγητής του Πανεπιστημίου του Όκλαντ στη Νέα Ζηλανδία και επικεφαλής της έρευνας. Η ομάδα του χρονολόγησε περισσότερα από 400 εργαλεία, κατασκευασμένα από οψιδιανό λίθο, τα οποία βρέθηκαν σε διάφορες περιοχές του νησιού. Η ανάλυση επέτρεψε στους ερευνητές να προσδιορίσουν πότε και πώς χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι τη διαθέσιμη γη.

Τα ευρήματα

A Rapa Nui Rock Garden, or agricultural field, with Poike volcano in the background. (Image courtesy of Christopher M. Stevenson)

Το βασικό εύρημα είναι ότι δεν υπήρχε ομοιομορφία όσον αφορά τη χρήση γης και την αξιοποίηση του δάσους σε όλη την έκταση του νησιού. «Αν και δεν έχουμε στη διάθεσή μας άμεσα δεδομένα για το μέγεθος του πληθυσμού, είναι ξεκάθαρο ότι οι κάτοικοι αντιδρούσαν σε τοπικές περιβαλλοντικές διακυμάνσεις στο νησί πριν καταστραφούν από την εισαγωγή ευρωπαϊκών ασθενειών και από άλλες ιστορικές διαδικασίες» λέει ο Δρ Λάντεφογκ.

Chemical analyses of teeth from 41 human skeletons excavated on Easter Island revealed the inhabitants ate rats rather than seafood; Here, Moai statues at Ahu Tongariki on the south-eastern part of the island, where 26 of the skeletons were found. Credit: Photo by Amy Commendador

Οι περιβαλλοντικές αλλαγές στις οποίες αναφέρονται ήταν μεταβολές στη βροχόπτωση και την ποιότητα των εδαφών, μεταξύ άλλων. Η μελέτη υποδεικνύει, χωρίς όμως να αποδεικνύει, ότι οι Ράπα Νούι έπεσαν θύματα περιβαλλοντικών περιορισμών και όχι της άπληστης αποψίλωσης των δασών. Ό,τι κι αν συνέβη, ο πληθυσμός είχε μειωθεί από τα περίπου 15.000 άτομα σε μόλις 2 με 3 χιλιάδες όταν οι Ευρωπαίοι έφτασαν στο νησί το 1722. Ασθένειες που μετέφεραν οι ευρωπαίοι ναυτικοί, σε συνδυασμό με το εμπόριο σκλάβων, μείωσαν περαιτέρω τον πληθυσμό στα 111 άτομα το 1877.

Σήμερα το Νησί του Πάσχα έχει περίπου 6.000 κατοίκους, από τους οποίους το 60% κατάγεται από τους ιθαγενείς Ράπα Νούι. Η νέα μελέτη δείχνει ότι ο απομονωμένος πολιτισμός επλήγη από περιβαλλοντικές αλλαγές πριν από την άφιξη των κατακτητών. Δεν αρκεί όμως για να αποδείξει ότι η θεωρία της εξάντλησης των φυσικών πόρων είναι εσφαλμένη, ή ότι δεν υπήρξαν άλλοι παράγοντες που έπαιξαν ρόλο. Και αυτό σημαίνει ότι το μυστήριο της εξαφάνισης των Ράπα Νούι δεν έχει λυθεί οριστικά.

Το προϊστορικό τέρας του Λοχ Νες. Was this Nessie’s ancestor? Giant prehistoric monster roamed Scottish waters

Καλλιτεχνική απεικόνιση του ιχθυόσαυρου που ζούσε στα νερά της Σκοτίας. The 'ichthyosaur' was a large dolphin-like marine reptile that grew up to 14 feet long from snout to tail. An artist's impression of the ichthyosaur recently unearthed in Scotland. Photo: Todd Marshall/PA

Εκτός από τη Νέσι, το μυστηριώδες θαλάσσιο ον που υποτίθεται ότι ζει εδώ και δεκαετίες στη λίμνη του Λοχ Νες, η Σκοτία έχει πλέον και το δικό της προϊστορικό θαλάσσιο «τέρας». Πρόκειται για ένα άγνωστο μέχρι σήμερα είδος ιχθυόσαυρου που ζούσε στα νερά της Σκοτίας.

Χαμένος κρίκος

Skye, above, is one of the few places in the world where fossils from the Middle Jurassic Period can be found.

Ο… σκοτσέζος ιχθυόσαυρος ονομάστηκε Dearcmhara shawcrossi, είχε μήκος 4,3 μέτρα και έμοιαζε με δελφίνι. Τα απολιθώματα του Dearcmhara είχαν εντοπιστεί από ένα κυνηγό απολιθωμάτων στο νησί Skye το 1959 ο οποίος τα κράτησε στην κατοχή του και τα δώρισε τελικά στην επιστημονική κοινότητα πριν από 20 χρόνια. Όμως μέχρι σήμερα κανείς ερευνητής δεν είχε ασχοληθεί με αυτά τα απολιθώματα. Τελικά ομάδα ειδικών του Μουσείου Hunterian του Πανεπιστημίου της Γλασκόβης αποφάσισε να τα μελετήσει και αποκάλυψε τελικά την ταυτότητα τους. 

Mounted Ichthyosaur skeleton. Photo by Ballista/Wikimedia

Εκτός από την ανακάλυψη ενός νέου είδους ιχθυόσαυρων ενδιαφέρον έχει το γεγονός ότι αυτό το είδος ζούσε πριν από περίπου 170 εκ. έτη. Πρόκειται για ένα χρονικό διάστημα για το οποίο υπάρχουν ελάχιστα ευρήματα σχετικά με την παρουσία των ιχθυόσαυρων στον πλανήτη. Με απλά λόγια ο Dearcmhara φωτίζει μια εποχή που υπάρχει σκοτάδι για τους ιχθυόσαυρους. Η ανακάλυψη δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Scottish Journal of Geology».

Πέντε πλανήτες και ένας κομήτης στον ουρανό του Ιανουαρίου. Five planets and a bright comet

Καιρού επιτρέποντος, βγείτε έξω το απόγευμα, λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα, για να θαυμάσετε τον Ερμή, τον Άρη την Αφροδίτη και τον Δία. Remember to look for Venus and Mercury after sunset! Look in the sunset direction, shortly after the sun goes down. Venus is the brighter one. This shot is Venus and Mercury over Alps Cozie and Monviso, from Turin Italy, January 8, 2015, by Marco Mereu.

Και οι πέντε πλανήτες που είναι ορατοί στο γυμνό μάτι κάνουν την εμφάνισή τους αυτό το μήνα μαζί με έναν περαστικό επισκέπτη, τον κομήτη Lovejoy Q2. Καιρού επιτρέποντος, βγείτε έξω το απόγευμα, λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα, για να θαυμάσετε τον Ερμή, τον Άρη την Αφροδίτη και τον Δία.

Are you an early morning person? If so, look for the moon near the planet Saturn for several mornings, centered on January 16.

Αν πάλι είστε πρωινός τύπος, ο Κρόνος θα σας περιμένει λίγες ώρες πριν από την ανατολή.

Πλανητικός χορός

All five visible planets can be seen in January! Venus and Mercury up briefly after sunset. Mars in early evening. Jupiter from mid-evening until dawn. Saturn before dawn. Hector Barrios in Hermosillo, Mexico caught Venus and Mercury on January 9, 2015.

Θα πρέπει να είστε γρήγοροι για να προλάβετε να δείτε τον Ερμή, επισημαίνει στον Guardian ο Γκλεν Ρόμπερτς της Βασιλικής Εταιρείας Αστρονομίας του Καναδά. Ο μικρός πλανήτης, ο οποίος διακρίνεται οριακά με γυμνό μάτι στο νοτιοδυτικό ουρανό, βρίσκεται πολύ κοντά στον Ήλιο και κατεβαίνει κάτω από τον ορίζοντα περίπου 75 λεπτά μετά τη δύση.

Venus near the setting sun on November 18, 2014 by Helio de Carvalho Vital in Rio de Janeiro, Brazil. He wrote, “I managed to capture Venus as it is starting its return to dusk, despite the fact that it is still at a mere 6.2° distance from the sun. The photos show it a few minutes before setting behind the northern side of the 1,021-meter high Tijuca Peak, located some 6.5 km away. It was deeply immersed in the intense glare of the sun, that would set some 13 minutes later.”

Δίπλα στον Ερμή, ελαφρώς στα αριστερά του, θα βρίσκεται η λαμπερή Αφροδίτη, η οποία δύει λίγη ώρα αργότερα. Μέχρι τις 21 Ιανουαρίου οι δύο πλανήτες θα έχουν απομακρυνθεί μεταξύ τους και θα σχηματίζουν ένα τρίγωνο μαζί με τη Σελήνη. Ο Άρης, πάνω και αριστερά από τον Ερμή και την Αφροδίτη, θα παραμένει στον ουρανό για περίπου ένα δίωρο μετά τη δύση των δύο άλλων πλανητών. Δείτε την ημισέληνο λίγο πάνω και δεξιά από τον Άρη στις 22 Ιανουαρίου.

Jupiter was rivaling the streetlights, when Mohamed Laaifat Photographies captured this photo in Normandy, France.

Περίπου δύο ώρες μετά την ανατολή, ο Δίας ανατέλλει στον ανατολικό ουρανό και φτάνει στο υψηλότερο σημείο του στον ουρανό από τις δύο μέχρι τις 3 τα ξημερώματα. Μακράν το λαμπρότερο αντικείμενο στον ουρανό μετά το φεγγάρι, ο γίγαντας του Ηλιακού Συστήματος παραμένει ορατός στα δυτικά μέχρι την ανατολή του Ήλιου.

Ο Κρόνος, πάλι, έχει άλλο ωράριο. Μπορείτε να τον δείτε μερικές ώρες πριν την ανατολή στα νοτιοανατολικά. Λίγο κάτω από τον Κρόνο θα βρίσκεται το άστρο Αντάρης, το πρώτο άστρο του αστερισμού του Σκορπιού, ένας ερυθρός γίγαντας με διάμετρο 883 μεγαλύτερη από του Ήλιου. Το όνομα του άστρου σημαίνει αντίπαλος του Άρη, λόγω της λαμπρότητας και του παρόμοιου κοκκινωπού χρώματος.

Comet Lovejoy is barely visible to the eye in dark skies – a grand sight through binoculars or a telescope. This photo is by K.D. Borcoman.

Στο βορεινό ουρανό το μεγάλο αξιοθέατο είναι ο κομήτης Lovejoy Q2, ο οποίος θα είναι ορατός με γυμνό μάτι όλο τον Ιανουάριο στις περιοχές χωρίς φωτορύπανση. Ο καλύτερος τρόπος να τον εντοπίσετε είναι να βρείτε τον αστερισμό του Ωρίωνα και να κοιτάξετε λίγο πιο χαμηλά στον ουρανό. Με κιάλια ή ένα μικρό τηλεσκόπιο διακρίνεται το πρασινωπό χρώμα της κόμης του.

Και ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο. Στις 4 Ιανουαρίου η Γη πέρασε το περιήλιο, τη μικρότερη απόστασή της από τον Ήλιο. Λόγω της μειωμένης απόστασης από το μητρικό μας άστρο, το νότιο ημισφαίριο της Γης, το οποίο είναι στραμμένο προς τον Ήλιο αυτή την εποχή, απολαμβάνει ένα ιδιαίτερα θερμό καλοκαίρι.