Giorgio de Chirico,
Conversation among the Ruins, 1927
Γραμμένο
το 1954, όταν ο Κώστας Αξελός ήταν μόλις τριάντα χρονών, το κείμενο αυτό
αποτελεί μια διεισδυτική ματιά στο πρόβλημα του σύγχρονου ελληνικού κράτους.
Παρότι είναι γνωστό στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό από το 1978, όταν
μεταφράστηκε για πρώτη φορά, εντούτοις, δεν έτυχε της αναγνώρισης και της
ανάλυσης που του αξίζει. Το απόσπασμα που ακολουθεί μπορεί να δώσει το έναυσμα
για πολλές γόνιμες συζητήσεις σχετικά με το δρόμο που θα πρέπει να ακολουθήσει
η χώρα, τώρα που για άλλη μια φορά, στέκεται στο μεταίχμιο των εποχών και στο
σταυροδρόμι των επιλογών της.
Γιώργος
Μπουζιάνης, Θεατρίνα, 1954
«Βεβαίως
η Ελλάδα δεν παρέχει το πρότυπο ενός νεωτερικού έθνους, εντούτοις ζει στο κέντρο
του νεωτερικού κόσμου. Μήπως κάνει μόνον ωσάν να ήταν νεωτερική; Ή μήπως ζει
μιαν ύπαρξη παρόμοια μ’ εκείνη των φελάχων ή των «πρωτόγονων», οι οποίοι επίσης
ζουν συγχρόνως και στο περιθώριο και στο κέντρο του υπερπολιτισμένου κόσμου;
Αυτό θα μπορούσαν να το διαβεβαιώσουν όσοι της επιτίθενται, αλλά
διαβεβαιώνοντάς το θα έλεγαν την αλήθεια ή θα έκαναν λάθος;
Γιάννης
Γαΐτης, Οι Άγιοι Πατέρες, 1966
Μαγική
ή όχι, η Ελλάδα δεν είναι πια ένα σύνολο το οποίο ζει αποκλειστικά από τον
μαγικό και ανατολικό χριστιανισμό. Θα ήταν λάθος να ειπωθεί ότι άλλο δεν κάνει
παρά να επιβιώνει αυτού του χριστιανισμού και υπήρξε εκείνος του Βυζαντίου.
Είναι «κάτι» διαφορετικό.
Και
το οποίο ζει με τι; Αποκλειστικά και μόνον από τα σωματίδια του φωτός που
έρχονται από τις χώρες του δύοντος ήλιου; Για να μπορέσουν τα σωματίδια αυτά να
τη φωτίσουν, πρέπει η ίδια να κατευθυνθεί προς εκείνα· και η σύγχρονη Ελλάδα
αναζητώντας, έστω και πολύ συγκεχυμένα, τη δική της ουσία, συναντά τη νεωτερική
Δύση. Αυτή η συνάντηση φωτίζει άραγε αρκετά το νεοελληνικό πρόβλημα;
Κυριάκος
Κατζουράκης, Οι Επιρροές του Βελάσκεθ,
1983
Στον
αντίποδα της «ελληνοκεντρικής» τάσης, μια άλλη τάση εκδηλώθηκε. Συνιστώντας κι
αυτή μιαν αυταπάτη της εθνικής αυτοσυνείδησης, χαρακτηρίζεται από τον ριζικό
«δυτικισμό» της. Οι οπαδοί της συγκεκριμένης θέσης βλέπουν την Ελλάδα λουσμένη
στο δυτικό φως. Θα έπρεπε έτσι η μεσογειακή τούτη χώρα, να γίνει, και πολύ
γρήγορα, χώρα ευρωπαϊκή με σχεδιασμένη οικονομία και ορθολογική πολιτική,
αναπτύσσοντας την επιστήμη και παράγοντας τεχνική. Και οι καλλιτεχνικές της
εκφράσεις θα ήσαν προσαρτημένες (τρέχοντας γρήγορα για να προλάβουν τα
προβαδίσματα) σ’ εκείνες των ευρωπαϊκών χωρών που σέρνουν το χορό. Όλα τούτα,
όμως, συνιστούν μήπως κάποιο σχέδιο ή είναι, αντιθέτως, μια απλή προβολή της
τόσο ζωηρής νεοελληνικής φαντασίας; Οι «άλλοι» (στους οποίους τόσο συχνά οι
Έλληνες αποδίδουν τη σχετιλιαστική ονομασία «Φράγκοι»), δηλαδή οι Δυτικοί,
είναι Ευρωπαίοι και νεωτερικοί, επειδή το είναι τους το ίδιο συνεπάγεται το
γίγνεσθαι τους.
Salvador Dali, Philosopher Illuminated by the Light of the
Moon and the Setting Sun, 1939.
Μετά
το τέλος του αρχαίου κόσμου και το τέλος του μεσαιωνικού κόσμου, ρίχτηκαν στην
ιστορική αρένα, εμψυχωμένοι από τον καινούριο νεωτερικό τους ζήλο· δεν
μιμούνταν κανέναν, προσφέρονταν ως παράδειγμα. Το ζήτημα δεν είναι καθόλου αν,
επειδή οι χώρες αυτές είναι «προωθημένες» και οι άλλες μένουν «καθυστερημένες»,
πρέπει οι δεύτερες να προσπαθήσουν να φθάσουν πρώτες. Ο καλπασμός των ιστορικών
εποχών κατά κανένα τρόπο δεν συγκρίνεται με ιπποδρομία. Οι χώρες που δεν
δημιούργησαν τον νεωτερικό κόσμο οφείλουν να πραγματοποιήσουν ξανά, και για
δικό τους λογαριασμό, τούτες τις κατακτήσεις αν δεν θέλουν να ζουν διαρκώς σαν
φτωχοί συγγενείς τους οποίους από καιρό σε καιρό (ή έστω συχνά) έρχονται να
επισκεφτούν οι πλούσιοι συγγενείς τους για να γευτούν τη χάρη της γραφικής τους
ζωής. Οι σπόροι που μας μεταφέρθηκαν πρέπει να φυτρώσουν σε γόνιμο έδαφος και
μάλιστα να ριζώσουν. Για να γίνει η Ελλάδα αληθινά νεωτερική θα πρέπει να
υπάρξει ένα κίνημα προερχόμενο από τη δική της ουσία, το οποίο να τη σπρώξει
όχι προς το «μοντερνισμό» αλλά προς τη νεωτερικότητα.»
Κώστας
Αξελός, Η μοίρα της σύγχρονης Ελλάδας,
μτφ. Κατερίνα Δασκαλάκη, Αθήνα, 2010, εκδόσεις Νεφέλη.
«Να προσπαθήσουμε να στεκόμαστε και να
κρατιόμαστε όσο γίνεται πιο όρθιοι, σε μια στάση στοχαστικής εγρήγορσης, ακόμη
και ιδίως όταν όλα ισοπεδώνονται, έρπουν και μηδενίζονται»… Κώστας Αξελός
Ο
Κώστας Αξελός γεννήθηκε στην Αθήνα το 1924. Παιδί αστικής οικογένειας,
διδάχτηκε από μικρός γαλλικά και γερμανικά, ενώ η εφηβεία του φωτίστηκε από τα
κείμενα των Ηράκλειτου, Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Εμπεδοκλή, Μαρξ, Νίτσε,
Ντοστογιέφσκι, και ποιητών όπως ο Ρεμπώ, ο Ρίλκε, ο Χέλντερλιν και άλλοι. Στα
17 του χρόνια εντάχθηκε στην κομμουνιστική νεολαία, έλαβε ενεργό μέρος στην
Αντίσταση υποστηρίζοντας ότι "ο πραγματικός κομμουνιστής πρέπει να κρατάει
στο ένα χέρι το όπλο και στο άλλο τα βιβλία του Ρίλκε". Έζησε τη σκληρότητα
των Δεκεμβριανών, μάλιστα βίωσε εικονική εκτέλεση στα κρατητήρια της Ασφάλειας,
και φυλακίστηκε σε στρατόπεδο μέχρι την απόδρασή του. Λίγο καιρό αφότου είχε
φτάσει στο Παρίσι, δικάστηκε ερήμην σε θάνατο. Το 1946 εγκατέλειψε το ΚΚΕ.
Στη
Γαλλία πια θα σπουδάσει φιλοσοφία στη Σορβόνη, όπου και θα διδάξει από το 1962
ως το 1973, ωστόσο θα αρνηθεί να γίνει καθηγητής, καθώς υποστήριζε ότι «το πανεπιστήμιο
δεν είναι ο χώρος της ριζικής σκέψης». Υπήρξε αρχισυντάκτης του πρωτοποριακού τότε περιοδικού
"Arguments" (Επιχειρήματα) από το 1962 ώς το 1973, ενώ ίδρυσε και
διηύθυνε την ομώνυμη φιλοσοφική σειρά στις Εditions de Minuit, στην οποία
εκδόθηκαν επίσης και τα περισσότερα από τα βιβλία του. Γνωστή υπήρξε η διένεξή
του με τον Σαρτρ τον οποίο εγκαλούσε για μη πρωτότυπη σκέψη και έκθεση
παλαιότερων φιλοσοφικών ιδεών, ενώ ο Σαρτρ από την πλευρά του τον
κατηγορούσε επειδή είχε εγκαταλείψει τον κομμουνισμό.
Ο
ίδιος τοποθετούσε τον εαυτό του στο πεδίο της μεταφιλοσοφίας. «Το εγχείρημά
μου είναι μεταφιλοσοφικό και σκεπτόμενο», είχε πει.
Ωστόσο η φιλοσοφική παρουσία του στη διεθνή σκηνή των ιδεών κατέκτησε
επάξια μια ξεχωριστή θέση. Στο επίκεντρο του στοχασμού του βρέθηκαν οι
Προσωκρατικοί, ο Ηράκλειτος, ο Μαρξ, ο Ένγκελς, ο Χάιντεγκερ, ο Νίτσε, ο
Φρόυντ. Το πρώτο του βιβλίο «Οι φιλοσοφικές Δοκιμές» κυκλοφόρησε
το 1952 στα ελληνικά, ωστόσο το επίκεντρο της σκέψης του αποτυπώνεται στις
τρεις τριλογίες "Το ξετύλιγμα της
περιπλάνησης", "Το
ξετύλιγμα του παιχνιδιού" και "Το ξετύλιγμα μιας αναζήτησης". Σημαντικά επίσης έργα του
ήταν η "Ανοιχτή Συστημική"
(1984, εκδ. Εστία) και "Μεταμορφώσεις.
Κλείσιμο-άνοιγμα" (1991). Στην Ελλάδα κυκλοφορούν επίσης τα
βιβλία του "Προς την πλανητική σκέψη",
"Για μια προβληματική ηθική",
"Από το εργαστήρι της σκέψης",
"Αυτή η διερώτηση", "Αινιγματικές απαντήσεις", όλα από
τις εκδόσεις Εστία. Τον Απρίλιο του 2009 κυκλοφόρησε στη Γαλλία από τις
εκδόσεις Les Belles Lettres το καινούργιο βιβλίο του, με τίτλο «Αυτό που επέρχεται», ενώ πριν μερικούς
μήνες κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Νεφέλη το βιβλίο του «Το άνοιγμα στο επερχόμενο και το αίνιγμα της
Τέχνης», στο οποίο περιλαμβάνονται η ομιλίας που εκφώνησε τον Μάρτιο του
2009 στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, κατά την τελετή αναγόρευσής
του σε επίτιμο διδάκτορα, και οι ομιλίες του τον Απρίλιο 2007 στο ΤΕΙ Λαμίας
και τον Μάρτιο 2009 στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης.
Όπως γράφει σ' αυτό
το βιβλίο, στην εποχή μας «κυριαρχεί και
πρόκειται να κυριαρχήσει και στο μέλλον, αυτό που ονομάζουμε τεχνική, η οποία
προηγείται και έπεται αυτής που αδέξια ονομάζουμε τεχνολογία. Η τεχνική και η
τεχνοεπιστήμη δεσπόζουν γενικώς και ειδικώς. Πραγματοποιούν αρχέγονους μύθους.
Γι' αυτό η εποχή μας, που δεν μας ανήκει, είναι κατ' εξοχήν
μυθοτεχνολογική. Αυτό δεν την εμποδίζει να στέκεται ανίκανη μπροστά σ'αυτό που
επίσης κυριαχεί: το κενό», γράφει δίνοντας το στίγμα των καιρών και θέτει
το ερώτημα του επερχόμενου και της στάσης που καλούνται να κρατήσουν οι
σημερινοί άνθρωποι απέναντί του, διαθέσιμοι στο άνοιγμά του, στο πλαίσιο των
παραγωγικών μεταμορφώσεων και των καταστροφών που συμβαίνουν στον πλανήτη μας.
Πηγή: http://bibliotheque.gr/
Πηγή: http://bibliotheque.gr/
