Τα αρχαία γκράφιτι ως πηγές μελέτης των ιστορικών-ιδεολογικών συνθηκών. Ancient “Graffiti” Unlock the Life of the Common Man

The first known example of "modern style" graffiti survives in the ancient Greek city of Ephesus in modern day Turkey. It is an advertisement on one of the marble paving stones for a brothel and shows a heart, a cross, a woman’s head, a foot and cash.  It has been translated as “turn left at the cross roads where you can buy a woman’s love”.

«Πρωτόγονα» όσο ο άνθρωπος, αρχαία όσο η γραφή, ανταγωνιστικά, με έμφυλες διακρίσεις και σεξουαλικά υπονοούμενα –σχεδόν «πορνό»– τα γκράφιτι δεν αποτελούν φαινόμενο του σύγχρονου κόσμου. Αντίθετα, έχουν ιστορία 3.000 χρόνων, όσο και η γραφή.

The so-called Nestor's cup from Pithekoussai, Ischia.

Το αρχαιότερο δείγμα γκράφιτι με εκτενές κείμενο σε ελληνική γραφή χρονολογείται στα τέλη του 8ου π.Χ αιώνα, βρέθηκε σε τάφο των Πιθηκουσών –στον κόλπο της Νεάπολης στη νότιο Ιταλία– και είναι γνωστό ως το κείμενο στο «αγγείο του Νέστορα».

The inscription.

Στο πήλινο αγγείο (εισηγμένο από εργαστήρια της Ρόδου στη Νότιο Ιταλία) υπάρχει χαραγμένο δίστιχο επίγραμμα, σύμφωνα με το οποίο (σε ελεύθερη μετάφραση): «Κάποτε ο Νέστορας είχε ένα τέτοιο αγγείο / αλλά όποιος πιει απ’ αυτό θα τον κυριεύσει η θεά Αφροδίτη και τα πάθη της». Ο Νέστορας (ο νεκρός στον τάφο του οποίου βρέθηκε ως ανάθημα το συγκεκριμένο αγγείο) ήταν μόλις 15 ετών και φέρεται να μετείχε στα… άκρως ερωτικά συμπόσια της εποχής – ύμνους στην Αφροδίτη και τον Διόνυσο.

In many of the temples of ancient Greece, travelers marvel at not only masterpieces and massive structures, but also at ancient graffiti. Words written in ancient Greek are found on temple walls and inside ruins, preserved along with the pictures etched into the stone. For an example of graffiti etched into the Temple of Apollo at Didymus. If you look carefully, you can see the sketch of a man with a shield and a weapon, an animal of sorts and Greek words.

«Αποτυπώσεις αρχαίων φωνών και αισθημάτων στην πέτρα» χαρακτηρίζει ο Έλληνας καθηγητής της Αρχαίας Ιστορίας στο Ινστιτούτο Ανωτέρων Σπουδών του Πρίνστον Άγγελος Χανιώτης τα αρχαία γκράφιτι, τα οποία στην πλειονότητά τους είναι προϊόντα της στιγμής, δημιουργήματα κυρίως της νύχτας, χαραγμένα από ανθρώπους σε διέγερση, σε κατάσταση μέθης, ευθυμίας – γεγονός που καθιστά την ερμηνεία τους δύσκολη και την αξία τους, ως ιστορικών πηγών, τεράστια.

Τα γκράφιτι έχουν ιστορία 3.000 χρόνων (φωτ. ΑΠΕ-ΜΠΕ - Α. Χανιώτης).

Όσον αφορά το περιεχόμενό τους; Χαρακτηρίζεται από έμφυλες διακρίσεις, σεξουαλικά νοούμενα, ανταγωνισμό, προσβολή, διακήρυξη των σεξουαλικών προτιμήσεων του γραφέα, επιβολή και επίδειξη….

Περισσότερα από 4.000 χαράγματα-γκράφιτι εντόπισε και μελέτησε ο καθηγητής Α. Χανιώτης στη διάρκεια ανασκαφής στην αρχαία Αφροδισιάδα (φωτ. ΑΠΕ-ΜΠΕ - Α. Χανιώτης).

Περισσότερα από 4.000 χαράγματα-γκράφιτι εντόπισε, συγκέντρωσε και μελέτησε ο Έλληνας καθηγητής μετέχοντας στην ανασκαφή του πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης, στην αρχαία Αφροδισιάδα (μια μικρή πόλη νότια της Σμύρνης, στις ακτές της Μικράς Ασίας, η οποία πήρε το όνομά της από τη θεά Αφροδίτη και στην περίοδο της ύστερης αρχαιότητας μετονομάστηκε σε Σεβαστούπολη). Στην Αφροδισιάδα –πόλη γνωστή από την αρχαιότητα για τα μάρμαρα και τη σχολή γλυπτικής της– ο Έλληνας καθηγητής εντόπισε χιλιάδες γκράφιτι χαραγμένα ή σμιλευμένα στο μάρμαρο, που διακρίνονται για την ποικιλία του περιεχομένου τους (από σχέδια επιτραπέζιων παιχνιδιών, προσευχές, θρησκευτικά σύμβολα, ονόματα αλλά και αισχρολογίες και πρόστυχες εικόνες ως διάθεση εξευτελισμού του αντιπάλου σε περιπτώσεις αθλητικών ή άλλων αγώνων).

Alexander the Great's cohorts in the 4th century BC and 2,000-year-old graffiti. Credit: Wiki Commons

«Τα γκράφιτι πολύ συχνά σχετίζονται με την αντιπαλότητα και τον ανταγωνισμό», εξηγεί ο μελετητής τους. Ανάμεσα στα γκράφιτι που έχουν βρεθεί στην αγορά της Αθήνας λ.χ., κείμενα με αισχρολογίες είναι αρκετά συχνά. Υπάρχει π.χ. κείμενο γκράφιτι που λέει: «Ο Τίττας ο Ολυμπιονίκης είναι αδελφάρα» (pathicus, δηλαδή «παθητικός» που «έφυγε» στα λατινικά από το ελληνικό «πάσχω» και επέστρεψε ως αντιδάνειο ως… «παθητικός»), ή «Ο Συνδρόμαχος είναι… λακκόπρωκτος» ή το κείμενο που βρέθηκε χαραγμένο σε μολύβδινο βόλι σφενδόνας και προτρέπει τον χρήστη του… «Κύε» (από το αρχαίο κύω, δηλαδή μένω έγκυος), τόσο δηλαδή να εισχωρήσει στον στόχο του το αρχαίο βόλι ώστε αυτός (ο στόχος) τόσο να… ηττηθεί που να μείνει έγκυος).

The most famous of ancient graffiti, dating back to the end of the second century, refers to the advent of Christianity. It is a caricature of Jesus in which he is tied to a cross with his feet restiing on a horizontal board--and he has the head of a donkey.

Next to him is a Christian with arms raised in adoration, and underneath is the commentary, "Alexamenos worships his god."

«Πρόθεση των συντακτών των αρχαίων αυτών “πορνό” γκράφιτι ήταν να ταπεινώσουν και να θίξουν τους αντιπάλους τους. Είχαν, δηλαδή, σχέση με τον ανταγωνισμό και την εχθρότητα που αυτός δημιουργεί κι όχι με αυτή καθαυτή τη σεξουαλικότητα. Δεν ήταν ασυνήθιστο στον νικημένο σε έναν ανταγωνισμό ή μια μάχη να αποδίδεται ο παθητικός ρόλος στη σεξουαλική πράξη. Τα κείμενα αυτά υπαινίσσονται επιτυχία και επικράτηση» υπογραμμίζει ο κ. Χανιώτης κάνοντας σαφείς αναφορές και συσχετίσεις με αντίστοιχα κείμενα συγχρόνων γκράφιτι ή ακόμα και κραυγών-επιφωνημάτων και επευφημιών, μεταξύ των ομάδων του ιπποδρόμου ή των σημερινών γηπέδων.

An engraving from 1854-90 shows graffiti outside the Temple of Jupiter, in Pompeii.

«Τα αρχαία γκράφιτι είναι εικόνες και κείμενα μη επίσημου χαρακτήρα, χαραγμένα σε αντικείμενα των οποίων η κύρια λειτουργία δεν ήταν να είναι φορείς τέτοιων εικόνων και κειμένων. Τα περισσότερα γκράφιτι ήταν γραμμένα με κάρβουνο και γι’ αυτό τον λόγο έχουν σωθεί μόνο κάτω από εξαιρετικές συνθήκες, π.χ. στην Πομπηία (όπου το χάραγμα και η γραφή έχουν διασωθεί χάρη στους τόνους λάβας και σκόνης που τα κάλυψε και τα προστάτεψε). Ο Μαρτιάλης σε μια αναφορά του στα γκράφιτι εκφράζει την περιφρόνησή του γι’ αυτά δηλώνοντας πως: “Αν θέλεις να σε διαβάσουν, τότε ψάξε για κανέναν μεθυσμένο ποιητή των σκοτεινών στοών που γράφει με κάρβουνο ή κιμωλία τους στίχους του για να τους διαβάσουν όσοι κάνουν εκεί την ανάγκη τους”» σημειώνει στην εισήγηση-μελέτη του ο καθηγητής Άγγελος Χανιώτης υπογραμμίζοντας πως «με λίγες εξαιρέσεις, οι σύγχρονοι ιστορικοί της αρχαιότητας φαίνεται πως ακολούθησαν τη συμβουλή του Πλουτάρχου, σύμφωνα με τον οποίο “τίποτε χρήσιμο ή ευχάριστο δεν είναι γραμμένο στους τοίχους”» – αν και σύμφωνα με τον αρχαιολόγο μελετητή «μία από τις αιτίες για την παραμέληση των γκράφιτι είναι και το ότι η ερμηνεία τους είναι εξαιρετικά δύσκολη».

Political slogans graffiti in Pompeii providing insight into ancient Roman street life.

Τα καλά διατηρημένα και ήδη μελετημένα γκράφιτι της Πομπηίας θα μπορούσαν να χωριστούν σε δύο κατηγορίες: τα διαφημιστικά των πορνείων της περιοχής (κάτι αντίστοιχο με τις σημειώσεις στους τοίχους και τις πόρτες από τις… τουαλέτες της σύγχρονης εθνικής οδού που αφορούν τις προσφερόμενες ερωτικές υπηρεσίες) ή… προεκλογικά σλόγκαν του τύπου «Ψήφισε τον τάδε ή τον δείνα» (επίσης σε πλήρη αντιστοιχία με τη σύγχρονη εποχή).

O καθηγητής Άγγελος Χανιώτης (φωτ. ΑΠΕ-ΜΠΕ - Α. Χανιώτης).

Η μόνη προσπάθεια καταγραφής και μελέτης αρχαίων γκράφιτι σε ελληνική πόλη είναι αυτή που έγινε από την ανασκαφική ομάδα του πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης και τον καθηγητή αρχαίας ιστορίας στο Ινστιτούτο Ανωτέρων Σπουδών του Πρίνστον (σήμερα) Άγγελο Χανιώτη.

Η ομιλία του του κ. Χανιώτη με θέμα «Τα γκράφιτι στην αρχαία πόλη – Εικόνες και φωνές της καθημερινότητας» πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη, όπου ο καθηγητής ήταν προσκεκλημένος του Dukakis Center for Public and Humanitarian Service του Αμερικάνικου Κολέγιου «Ανατόλια».