Γείτονάς μας ο Πολικός Αστέρας. North star closer to Earth than previously thought

This long-exposure photo (left) shows how the North Star, Polaris, stays fixed in the night sky as other stars appear to move during the night due to Earth's rotation. At right, a close-up of the multi-star Polaris system.

Το διασημότερο «σημάδι» του νυκτερινού ουρανού, ο Πολικός Αστέρας, είναι σύμφωνα με νέους υπολογισμούς πολύ πιο κοντά στη Γη από ότι πιστεύαμε μέχρι σήμερα. Η τελευταία εκτίμηση είχε γίνει στην δεκαετία του 1990 και σύμφωνα με αυτή ο Πολικός Αστέρας βρισκόταν σε απόσταση 434 ετών φωτός από εμάς. Διεθνής ομάδα αστρονόμων διαπίστωσε ότι το άστρο απέχει 323 έτη φωτός από τη Γη.

Ο ουράνιος φάρος

Ο Πολικός Αστέρας, γνωστός και ως Polaris ή α της Μικρής Άρκτου, «πέφτει» σχεδόν πάνω στη νοητή προέκταση του άξονα της Γης, γι΄αυτό και φαίνεται να βρίσκεται πάντα πάνω από τον γεωγραφικό βορρά. Για να βρει κανείς πού είναι ο βορράς, χωρίς να χρησιμοποιήσει πυξίδα, το μόνο που χρειάζεται να κάνει είναι να εντοπίσει τον Πολικό Αστέρα στην άκρη της «λαβής» της Μικρής Άρκτου.

Ο Πολικός Αστέρας έχει αποκληθεί «ο χρησιμότερος πρακτικά αστέρας στον ουρανό», επειδή βοηθά όχι μόνο τη ναυσιπλοΐα αλλά και τον κάθε εντοπισμό του βορρά από ξηρά και θάλασσα στην οποιαδήποτε αστροφώτιστη νύχτα: βρίσκεται πρακτικά στο ίδιο σημείο οποιαδήποτε ώρα του 24ώρου και οποιαδήποτε στιγμή του έτους. Ανήκει σε ένα σύστημα που αποτελείται από τρία άστρα και υπολογίζεται ότι έχει τέσσερις χιλιάδες φορές μεγαλύτερη φωτεινότητα από αυτή του Ήλιου.

Η απόσταση

Χρησιμοποιώντας τον ευρωπαϊκό δορυφόρο «Ίππαρχο» που κατέγραφε τροχιές άστρων οι επιστήμονες είχαν υπολογίσει παλαιότερα ότι ο Πολικός Αστέρας βρισκόταν σε απόσταση 434 ετών φωτός. Ομάδα αστρονόμων από τον Καναδά, την Ουκρανία και το Βέλγιο χρησιμοποίησαν νέα  προηγμένα όργανα παρατήρησης και διαπίστωσαν ότι το άστρο βρίσκεται 111 έτη φωτός πιο κοντά στη Γη.

«Ο Πολικός Αστέρας παρουσιάζει ορισμένες ανωμαλίες που με τα προϋπάρχοντα τεχνολογικά μέσα έκαναν ιδιαίτερα δύσκολη την μελέτη του. Τα νέα τεχνικά μέσα και ειδικά οι υψηλής ανάλυσης φασματοσκοπικές παρατηρήσεις ανοίγουν νέους δρόμους στην μελέτη του άστρου» αναφέρει ο Ντέιβιντ Τέρνερ, του Πανεπιστημίου Saint Mary στο Χάλιφαξ του Καναδά που ήταν ο επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας. Η έρευνα δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Astrophysical Journal Letters».

Η εξέλιξη των ανδροειδών. The evolution of Androids

Το όνειρο της κατασκευής της τέλειας ανθρωπόμορφης μηχανής -και πώς να μην είναι τέλεια η μηχανή που θα ήταν η «αυτοπροσωπογραφία» μας- διατρέχει όλη σχεδόν την ανθρώπινη ιστορία.

Ωστόσο, τα υπέροχα ανδροειδή των προηγούμενων αιώνων δεν ήταν σε θέση να αναδρούν διορθωτικά στη λειτουργία τους, αν κάτι πήγαινε στραβά. Μόνο μετά την επινόηση των ηλεκτρονικών υπολογιστικών μηχανισμών έγινε εφικτό να κατασκευαστούν πραγματικά «έξυπνες» μηχανές: ικανές να ελέγχουν αυτόματα και αναδραστικά τη λειτουργία τους.

Τα κινητά αυτόματα του Ήρωνος

Σύμφωνα με τον λεξικογραφικό ορισμό, «αυτόματον» είναι ό,τι μπορεί να κινείται από μόνο του («αφ” εαυτού ενεργούν ή κινούμενον», βλ. Λεξικό Liddell-Scott). Ειδικότερα, στην κατηγορία των αυτομάτων εντάσσεται κάθε μηχανή που μπορεί από μόνη της να εκτελεί κάποιες τυπικά ανθρώπινες ή ζωικές εργασίες. Δεδομένων όμως των πρόσφατων τεχνολογικών εξελίξεων της ρομποτικής, αυτός ο κλασικός ορισμός των αυτομάτων πρέπει να θεωρείται μάλλον ασαφής.

Σήμερα περιγράφουμε ως αυτόματο μια ειδικού τύπου μηχανή -αδιάφορο αν είναι πραγματική ή δυνητική- η οποία, χάρη στην ύπαρξη ενός ενσωματωμένου προγράμματος, μπορεί: (Α) να εκτελεί ορισμένες ανθρώπινες ή ζωικές σωματικές λειτουργίες (κινητικές, αισθητηριακές κ.ο.κ.)· στην περίπτωση αυτή μιλάμε για «ρομπότ».

Και (Β) να προσομοιώνει μηχανικά, δηλαδή να αναπαράγει μέσω προγραμμάτων, κάποιες περίπλοκες συμπεριφορές ή και ανώτερες νοητικές λειτουργίες του ανθρώπινου εγκεφάλου (μαθηματικούς υπολογισμούς, ομιλία, έλλογα συμπεράσματα κ.ο.κ.), οπότε μιλάμε για «ηλεκτρονικούς υπολογιστές».

Ωστόσο, ακόμη και αυτή η διάκριση των σύγχρονων αυτόματων μηχανών σε «ηλίθια ρομπότ» και «ευφυείς υπολογιστές» αποδεικνύεται αυθαίρετη, δεδομένου ότι οποιαδήποτε λειτουργία που επιτελούν τα ρομπότ βασίζεται αναγκαστικά σε κάποιο υπολογιστικό πρόγραμμα.

Θρυλικά ανδροειδή

Η λέξη-κλειδί για την κατανόηση των αυτομάτων θα πρέπει να αναζητηθεί μάλλον στον ακριβή προσδιορισμό της έννοιας «μηχανή»: ενώ κάθε αυτόματο είναι μια ειδική κατηγορία μηχανής, κάθε μηχανή δεν είναι ένα αυτόματο!

Πάντως κατά την αρχαιότητα θεωρούσαν τις μηχανές αφύσικα αντικείμενα, τα οποία με τρόπο μαγικό και δόλιο, χάρη δηλαδή σε κάποια πανουργία, μας επιτρέπουν να βγαίνουμε από δύσκολες καταστάσεις «αμηχανίας» ή, εναλλακτικά, να κυριαρχούμε πρόσκαιρα πάνω στις ακατανόητες δυνάμεις της Φύσης.

Και δεν είναι καθόλου περίεργο ότι τις πρώτες μαρτυρίες του «ναρκισσιστικού» εγχειρήματος της κατασκευής τεχνητών ομοιωμάτων του ανθρώπου τις βρίσκουμε, για μία ακόμη φορά, στην αρχαία Ελλάδα.

Χυτήριο μετάλλων, Ο Ήφαιστος παραδίνει στη Θέτιδα τα όπλα του Αχιλλέα. Κύλικα διάμετρος 30 εκ. 500-475 π.Χ. Penn Museum, University of Pennsylvania Museum of Archeology and Anthropology

Από την ομηρική Ιλιάδα μαθαίνουμε ότι πρώτος ο Ήφαιστος, θείος αρχιτεχνίτης και μηχανοποιός, είχε φτιάξει θηλυκά «ανδροειδή», δηλαδή μεταλλικά πλάσματα με μορφή γυναικών (κάλλιστα θα τα ονομάζαμε σήμερα ρομπότ) για να τον υπηρετούν τόσο στο σκοτεινό εργαστήριό του όσο και στις μετακινήσεις του επειδή ήταν κουτσός.

Αυτές οι «χρυσές υπηρέτριες» ήταν, όπως λέγεται, καθ” όλα όμοιες με τις ζωντανές παρθένες: προικισμένες με φρόνηση, με ικανότητα ομιλίας, ενώ αποτελούσαν επίσης αξιοπερίεργα αντικείμενα του ερωτικού πόθου των αθανάτων, οι οποίοι έσπευσαν να τις διδάξουν… «κάθε γυναικεία τέχνη» (Ιλ., Σ, 418 κ.ε.).

Δίδραχμο της Φαιστού, 280 π.Χ. Ο φτερωτός Τάλων οπλισμένος με πέτρα.

Ωστόσο, από τα μυθικά αυτόματα του Ηφαίστου τα πιο διάσημα είναι ο Τάλως και η Πανδώρα. Ο Τάλως περιγράφεται από τον Πλάτωνα και τον Παυσανία ως ένα χάλκινο ρομπότ, ένα νοήμον αυτόματο από μέταλλο (ο «χαλκούς ανήρ», σύμφωνα με τον Απολλόδωρο), ενώ η πρώτη μοιραία γυναίκα, η Πανδώρα, ήταν ένα ανδροειδές φτιαγμένο όχι από μέταλλο αλλά από χώμα, στο οποίο οι θεότητες είχαν εμφυσήσει ζωή, δηλαδή αιώνια ψυχή. Όπως ακριβώς δημιουργήθηκε και ο Εβραίος Αδάμ. Μήπως κι αυτός ήταν ανδροειδές;

Δαίδαλος και Πασιφάη. (Τοιχογραφία στην Πομπηία)

Το όνειρο της εκμηχάνισης του ανθρώπινου σώματος θα εκδηλωθεί στον αρχαίο κόσμο είτε μέσω της μυθολογίας είτε μέσω της πρώιμης τεχνολογίας. Αναμφίβολα ο Δαίδαλος είναι η προσωποποίηση αυτού του νέου εφευρετικού πνεύματος της αρχαίας τεχνολογίας.

Ανάμεσα στις αναρίθμητες επινοήσεις που αποδίδονται στον Δαίδαλο συγκαταλέγονται και κάποια «ζωντανά» αγάλματα-αυτόματα, που πρώτος αυτός κατασκεύασε. Και ελάχιστα ενδιαφέρει εδώ το αν ο Δαίδαλος υπήρξε ιστορικό ή μυθικό πρόσωπο.

Δαίδαλος και Πασιφάη. Λεπτομέρεια (Τοιχογραφία στην Πομπηία)

Αυτό που έχει σημασία είναι ότι στη μορφή αυτού του θρυλικού τεχνίτη προσωποποιείται και συνοψίζεται η ανάδυση στον αρχαίο κόσμο μιας νέας κοινωνικής ομάδας ή συντεχνίας: των βιοτεχνών-καλλιτεχνών.

Η αποδοχή από μέρους της αρχαιοελληνικής κοινωνίας αυτής της νέας συντεχνίας συμβαδίζει με τη σταδιακή απομαγικοποίηση των μηχανών. Κατά την αρχαιότητα, ωστόσο, η απομαγικοποίηση των τεχνημάτων δεν θα μετουσιωθεί ποτέ σε πραγματική «τεχνολογία»: σε μια αυθεντική μηχανιστική σκέψη και πρακτική, σαν αυτή που θα κυριαρχήσει μόνο μετά τον 17ο αιώνα στον δυτικό πολιτισμό.

Système automatique d'ouverture de porte pour un temple, imaginé par Héron d'Αlexandrie.

Το επόμενο αποφασιστικό βήμα σ” αυτή την πολυδαίδαλη ιστορία των αυτομάτων θα συντελεστεί λίγους αιώνες αργότερα στην Αλεξάνδρεια των ελληνιστικών χρόνων. Σε αυτό το σταυροδρόμι πολιτισμών και γνώσεων θα κάνει την εμφάνισή της η περίφημη «αλεξανδρινή σχολή μηχανοποιών».

Αυτοί θεωρούνται οι πρώτοι κατασκευαστές πραγματικών και όχι πια μυθολογικών αυτόματων μηχανών, οι οποίες, επειδή είχαν κρυμμένο στο εσωτερικό τους τον μηχανισμό κίνησής τους, έδιναν την αλλόκοτη εντύπωση ότι κινούνται από μόνες τους, και επομένως ότι ήταν ζωντανές!

Οι νέες δυνατότητες των αυτόματων μηχανών θα επηρεάσουν βαθύτατα την αραβική τεχνολογία, και μέσω αυτής όλο τον δυτικό κόσμο κατά τον ύστερο Μεσαίωνα. Οι Άραβες μάλιστα θα επιφέρουν σημαντικές βελτιώσεις στις μηχανές που «κληρονόμησαν» από τους Αλεξανδρινούς.

Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων

Σύνοψη και αποκορύφωμα της ελληνο-αραβικής μηχανικής σκέψης αποτελεί το βιβλίο του μεγάλου μηχανοποιού αλ-Τζαζάρι, με τίτλο «Βιβλίο της γνώσης των ευφυών μηχανισμών» (1204 μ.Χ.), στο οποίο περιγράφει μια σειρά από εκπληκτικές αυτόματες μηχανές.

Από τη Ζαΐρα στην Ars Magna

Ένας αραβικός θρύλος θέλει μια ομάδα αστρονόμων να κατασκευάζει μια «σκεπτόμενη μηχανή», την οποία ονόμασαν «Ζαΐρα».

Απ” ό,τι εικάζεται, η λειτουργία της Ζαΐρα βασιζόταν σ” έναν εσωτερικό μηχανισμό που με έναν ακαθόριστο τρόπο ήταν σε θέση να συνδυάζει και να αντιστοιχεί το κάθε ένα από τα 28 γράμματα του αραβικού αλφάβητου με μία από τις 28 βασικές κατηγορίες ιδεών της αραβικής φιλοσοφίας. Συνδυάζοντας τα γράμματα με τις αριθμητικές τιμές που αντιστοιχούσαν σε κάθε κατηγορία ιδεών, η ανθρωπόμορφη μηχανή της σοφίας μπορούσε να αποκαλύπτει πολύτιμες γνώσεις.

Ramon Llull, father of symbolic logic and computer science?

Η Ζαΐρα, η θρυλική σκεπτόμενη μηχανή των Αράβων, θα προκαλέσει το ενδιαφέρον ενός εκκεντρικού ιεραπόστολου, του Ισπανού ευγενή Ραμόν Λουλ (1235-1316 μ.Χ.), ο οποίος ύστερα από μια μυστικιστική κρίση θα εγκαταλείψει τον προγενέστερο έκλυτο βίο του για να στρατευθεί με πάθος, ως φραγκισκανός μοναχός, στη διάδοση του καθολικισμού.

Ramon Llull drew this diagram over 700 years ago showing 81 connecting lines in an Enneagram-like figure

Κλέβοντας από τους Άραβες περισσότερες ιδέες από όσες μπορούσε να τους προσφέρει, ο Λουλ αποφάσισε (προφανώς κατόπιν θείας επιφοιτήσεως!) να σχεδιάσει μια χριστιανική εκδοχή της Ζαΐρα.

Έτσι, βαπτίζοντας τη μηχανή «του» με το κοσμιότερο και πιο μεγαλοπρεπές όνομα «Ars Magna» (Μέγιστη Τέχνη), προδιέγραψε ως αποστολή αυτής της «νέας» εκχριστιανισμένης μηχανής τον προσηλυτισμό των απίστων, όχι με τη βία των όπλων αλλά με τη βία… της Λογικής.

Παρά τις ευγενείς προθέσεις του δημιουργού της, η φιλόδοξη ιδέα της Ars Magna θα είχε καταλήξει στα σκουπίδια της Ιστορίας αν δεν είχε επηρεάσει πολλούς μεταγενέστερους στοχαστές, όπως τον Νικόλαο Κουζάνο και κυρίως τον μεγάλο Γερμανό φιλόσοφο-μαθηματικό Γκότφριντ Λάιμπνιτς, το πρωτότυπο μαθηματικό έργο του οποίου έμελλε να συμβάλει αποφασιστικά στη γέννηση της νεότερης υπολογιστικής σκέψης.

Η αυγή της ρομποτικής

Το όνειρο της δημιουργίας της τέλειας μηχανής θα συνεχιστεί σε όλη τη διάρκεια του ύστερου Μεσαίωνα και της Αναγέννησης. Κυνηγώντας αυτόν τον άπιαστο, εκείνη την εποχή, στόχο οι άνθρωποι θα κατασκευάσουν πολλές αξιοθαύμαστες αυτόματες μηχανές και ό,τι δεν μπορούσαν να κατασκευάσουν το έπλαθαν με τη φαντασία.

Ωστόσο, την περίοδο αυτή συντελείται σταδιακά μια βαθιά ιστορική-πολιτισμική μετάλλαξη: πρώτη φορά στην Ιστορία οι μηχανές αρχίζουν να αποτελούν τους βασικούς συντελεστές της ανάπτυξης των ανθρώπινων κοινωνιών: «ο από μηχανής Θεός» (Deus ex machina) των αρχαίων θα μετεξελιχθεί στη χριστιανική Δύση σε «εκ Θεού Μηχανή» (Machina ex Deo).

Ακολουθώντας αυτή την πρωτοφανή αναβάθμιση του ρόλου των μηχανών αλλά και την προοδευτική επικράτηση της αυτοματοποίησης σε κάθε παραγωγική διαδικασία, θα πρέπει να σταθούμε στην αποφασιστική καμπή που σημειώνεται στη Δύση μετά το 1769.

Τη χρονιά αυτή κατατίθενται στο γραφείο ευρεσιτεχνιών της Αγγλίας τα σχέδια της ατμομηχανής του Τζ. Βατ και της κλωστικής μηχανής του Ρ. Αρκράιτ, δύο τεχνολογικών καινοτομιών που σηματοδοτούν, ως γνωστό, την απαρχή της βιομηχανικής επανάστασης.

The three Jaquet-Droz androids  Photo: Museum of Art and History in Neuchâtel

Πέντε χρόνια μετά, καταγράφεται ένα άλλο σημαντικό ιστορικό γεγονός, το οποίο εκ των υστέρων -και αδίκως- θα καταγραφεί ως «επουσιώδες»: ο ιδιοφυής Ελβετός μηχανοποιός Πιερ Ζακέ-Ντροζ (Pierre Jaquet-Droz) θα παρουσιάσει στα 1774 τρία εντυπωσιακά αυτόματα με ανθρώπινη μορφή (ανδροειδή): μια μουσικό, ένα παιδί-σχεδιαστή και ένα παιδί-γραφέα.

The Musician automaton of Jaquet-Droz (© Museum of Art and History of Neuchâtel)

Η μουσικός μπορούσε, εκτός από το να εκτελεί πέντε δημοφιλή μουσικά κομμάτια, να αναστενάζει, να κουνά το κεφάλι της και να υποκλίνεται με μεγάλη χάρη. Ο γραφιάς ήταν ακόμη πιο περίπλοκος από μηχανολογικής απόψεως: βουτούσε τη φτερωτή πένα στο μελανοδοχείο, άπλωνε με το αριστερό χέρι το χαρτί και έγραφε καλλιγραφικά μικρές προτάσεις, αφήνοντας τα αναγκαία κενά ανάμεσα στις λέξεις.

Το τρίτο «παιχνιδάκι», ο σχεδιαστής, ζωγράφιζε με μολύβι τις προσωπογραφίες τριών βασιλέων, ενός παιδιού και ενός σκύλου, ενώ στο τέλος με ένα φύσημα έδιωχνε από το χαρτί τη σκόνη που άφηνε το μολύβι!

Προϊόντα της ενσωμάτωσης ενός αρκετά περίπλοκου ωρολογιακού μηχανισμού στο εσωτερικό μιας κούκλας, αυτά τα τρία «αυτόματα-παιχνίδια» αποτελούν το αποκορύφωμα μιας μακράς τεχνολογικής παράδοσης και πολλών μηχανολογικών καινοτομιών, ενώ ταυτόχρονα προεικονίζουν με τον πιο θεαματικό τρόπο τις ασύλληπτες δυνατότητες μιας γενικευμένης χρήσης αυτομάτων τόσο στη βιομηχανία όσο και στην καθημερινή ζωή.

Όσο εντυπωσιακές κι αν φαίνονται οι επιδεξιότητες των πρώιμων αυτομάτων, αυτά τα ίδια παραμένουν απελπιστικά απλοϊκά αν συγκριθούν με τα σημερινά ρομπότ ή με τις σύγχρονες νοήμονες μηχανές.

Kevin Warwick, the cybernetic pioneer who is upgrading the human body - starting with himself

Στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα, η επιστήμη των υπολογιστών, η ρομποτική και οι νευροεπιστήμες συνεργάζονται πλέον στενά όχι μόνο για την κατασκευή πραγματικά νοημόνων μηχανών αλλά και για τη δημιουργία χιμαιρικών βιοκυβερνητικών πλασμάτων, των περιώνυμων «Cyborgs». 

Η ιστορία της ρομποτικής και της τεχνητής νοημοσύνης αποδεικνύουν επαρκώς ότι οι καινοτομίες στις αυτόματες και μετέπειτα υπολογιστικές μηχανές πάντοτε στηρίχθηκαν (και ταυτόχρονα εμποδίστηκαν!) από τις εκάστοτε εξελίξεις αλλά και τα αδιέξοδα της Λογικής.

ΠΗΓΗ: «Η Εφημερίδα των Συντακτών»