Το δίλημμα του Επίκουρου. The dilemma of Epicurus

Τα ερωτήματα … το σύμπαν διέπεται από ντετερμινιστικούς νόμους; Ποιος είναι ο ρόλος του χρόνου; – έχουν διατυπωθεί από τους προσωκρατικούς στην αυγή της δυτικής σκέψης. Μας ακολουθούν εδώ και δυόμισι χιλιάδες χρόνια…..

Ο Επίκουρος ήταν ο πρώτος που έθεσε τους όρους του διλήμματος στο οποίο η σύγχρονη φυσική έχει ασκήσει το βάρος της αυθεντίας της. Όντας διάδοχος του Δημόκριτου, ο Επίκουρος φανταζόταν ότι ο κόσμος αποτελείται από άτομα που κινούνται στο κενό. Θεωρούσε ότι τα άτομα πέφτουν όλα με την ίδια ταχύτητα ακολουθώντας παράλληλες τροχιές. Πως είναι δυνατόν, λοιπόν, να συγκρούονται; Πως μπορεί να εμφανιστεί κάτι νέο, ένας νέος συνδυασμός ατόμων; Για τον Επίκουρο, το πρόβλημα της επιστήμης, της κατανόησης της φύσης καθώς και εκείνο της μοίρας των ανθρώπων ήταν αδιαχώριστα. Τι μπορούσε να σημαίνει η ανθρώπινη ελευθερία στον ντετερμινιστικό κόσμο των ατόμων; Όπως έγραφε στον Μενοικέα: «Τη δε ειμαρμένη που προτείνουν μερικοί ως κυρίαρχο των πάντων, [ο σοφός] την κοροϊδεύει…, γιατί είναι προτιμότερο να ακολουθούμε το μύθο περί θεών παρά να υποτασσόμαστε στην ειμαρμένη των φυσικών φιλοσόφων. Γιατί ο μύθος περί θεών αφήνει να διαφαίνεται κάποια ελπίδα εξιλέωσης μέσω απόδοσης τιμών προς αυτούς, ενώ η ειμαρμένη, κατ’ ανάγκην, δεν αφήνει καμία ελπίδα εξιλέωσης»….

Οι «φυσικοί» για τους οποίους κάνει λόγο ο Επίκουρος είναι οι στωικοί φιλόσοφοι, όμως το παραπάνω κείμενο φαίνεται εκπληκτικά σύγχρονο! Επανειλημμένα οι μεγάλοι στοχαστές της δυτικής παράδοσης, όπως o Kant, o Whitehead ή ο Heidegger, υπερασπίστηκαν την ανθρώπινη ύπαρξη ενάντια σε μια αντικειμενική αναπαράσταση του κόσμου η οποία απειλούσε το νόημά της. Κανείς όμως δεν κατόρθωσε να προτείνει κάποια έννοια που να ικανοποιεί τα αντιτιθέμενα πάθη, που να συμφιλιώνει το ιδανικό της κατανόησης με το ιδανικό της ελευθερίας.

Lucretius, Titus Carus, «De rerum natura» (Για την φύση των πραγμάτων). Ρωμαίος ποιητής και φιλόσοφος, ο Τίτος Λουκρήτιος Κάρος (Titus Lucretius Carus) (98/94 – 55/53 π.Χ.) στο ογκώδες ποιητικό του έργο, «De rerum natura», αποδίδει επικούρειες απόψεις. Στην πραγματικότητα πρόκειται για το ελληνικό έργο του Επίκουρου, «Περί φύσεως» που έχει χαθεί και περιλαμβάνει απόψεις περί μεταφυσικής, της υλιστικής θεωρίας. Τα φυσικά φαινόμενα εξηγούνται ως πηγή ευστάθειας του κόσμου, ενώ απορρίπτονται δεισιδαιμονίες και λογής προσεγγίσεις των φυσικών νόμων βάσει υπερφυσικών δεδομένων ή εξωανθρώπινων δυνάμεων. Επιβεβλημένη θεωρείται η απαλλαγή του ανθρώπου από το φόβο του θανάτου που προβάλλεται ως κάτι φυσικό που δεν πρέπει να συνυφαίνεται με τον ακραίο συναισθηματισμό, την απόγνωση κ.λπ.

Ο Επίκουρος πρόσθεσε στη θεωρία του Δημόκριτου την «κίνησιν κατά παρέγκλισιν», προκειμένου μα τη χρησιμοποιήσει αργότερα για την ερμηνεία της ελεύθερης βούλησης. Ο Λουκρήτιος εξέφρασε την κίνηση κατά παρέγκλιση ως clinamen: «παρότι τα σώματα διαγράφουν ευθείες τροχιές όταν πέφτουν στο κενό λόγω του βάρους τους, σε απρόβλεπτο τόπο και χρόνο παρεγκλίνουν λίγο από την πορεία τους, ώστε να αλλάζει η κίνησή τους. Διότι εάν δεν περενέκλιναν, τότε όλα θα έπεφταν προς τα κάτω σαν τις στάλες της βροχής στο κενό˙καμία κρούση δεν θα λάβαινε χώρα …. έτσι, η φύση ποτέ δεν θα είχε δημιουργήσει οτιδήποτε». Δεν δόθηκε όμως ποτέ κάποιος μηχανισμός γι’ αυτή την παρέγκλιση. Ήταν αναπόφευκτο, λοιπόν, να θεωρηθεί στοιχείο αυθαίρετο, έξω από τη φύση(….)

Ο Σφαίρος του Παρμενίδη, τέλεια συμμετρικός, παντοτινός και αμετάβλητος, αντιπροσωπεύει τη μοναδική αλήθεια της ύπαρξης σε απόλυτο επίπεδο. Οτιδήποτε άλλο δεν υπάρχει αληθινά. The Being according to Parmenides: a sphere.

Έχουμε όμως ανάγκη την καινοτομία; Κάθε καινοτομία δεν είναι άραγε αυταπάτη; Και εδώ πάλι το πρόβλημα ανάγεται στις πηγές. Για τον Ηράκλειτο, όπως τον ερμήνευσε ο Popper, «η αλήθεια έγκειται στην κατανόηση του ουσιώδους γίγνεσθαι της φύσης, στο να παριστάται ως εγγενώς άπειρη, ως μια διαδικασία καθ’ εαυτήν». Αντίθετα, το περίφημο ποίημα του Παρμενίδη βεβαιώνει τη μοναδική πραγματικότητα του όντος, που είναι αγέννητο, άφθαρτο και τέλειο…. Για τον Πλάτωνα επίσης, όπως γνωρίζουμε από τον Σοφιστή, έχουμε ανάγκη και το είναι και το γίγνεσθαι˙ διότι, αν η αλήθεια είναι συνυφασμένη με το είναι σε μια σταθερή πραγματικότητα, δεν μπορούμε να συλλάβουμε ούτε τη ζωή ούτε τη σκέψη αν αφαιρέσουμε το γίγνεσθαι…..

Ήδη από την εμφάνισή του ο δυισμός του είναι και του γίγνεσθαι ταλανίζει τη δυτική σκέψη, σε τέτοιο βαθμό που ο Jean Wahl έφτασε να χαρακτηρίσει «ατυχή» την ιστορία της φιλοσοφίας, αμφιταλαντευόμενη συνεχώς μεταξύ ενός κόσμου αυτόματου και ενός σύμπαντος που διέπεται από τη θεία βούληση.

Η διατύπωση των «νόμων της φύσης» εισήγαγε ένα κρίσιμο στοιχείο σ’ αυτή την παμπάλαιη έριδα. Πράγματι, οι νόμοι τους οποίους εξαγγέλλει η φυσική δεν έχουν αντικείμενο την άρνηση του γίγνεσθαι εν ονόματι της αλήθειας του είναι. Ακριβώς το αντίθετο˙ αποσκοπούν στην περιγραφή της αλλαγής, των κινήσεων, που χαρακτηρίζονται από μια ταχύτητα μεταβαλλόμενη με την πάροδο του χρόνου. Κι όμως, η εξαγγελία τους αποτελεί θρίαμβο του είναι έναντι του γίγνεσθαι. Το κατεξοχήν παράδειγμα είναι ο νόμος του Νεύτωνα που συνδέει τη δύναμη με την επιτάχυνση: ο εν λόγω νόμος είναι ταυτόχρονα ντετερμινιστικός και αναστρέψιμος στο χρόνο. Αν γνωρίζουμε την κατάσταση ενός συστήματος σε μια οποιαδήποτε στιγμή, τότε μπορούμε να υπολογίσουμε όλες τις επόμενες καταστάσεις, καθώς και τις προηγούμενες. Δηλαδή, το παρελθόν και το μέλλον διαδραματίζουν τον ίδιο ρόλο, αφού ο νόμος είναι αναλλοίωτος ως προς την αναστροφή του χρόνου.

Pierre-Simon Laplace (1749–1827). Posthumous portrait by Jean-Baptiste Paulin Guérin, 1838. Ο Πιερ - Σιμόν Λαπλάς οραματίστηκε το 1814 τον Δαίμονα του Λαπλάς, έναν υποθετικό δαίμονα που, αν γνώριζε την ακριβή θέση του κάθε ατόμου στο σύμπαν, τότε θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τους νόμους του Νεύτωνα για να αποκαλύψει όλη την πορεία των κοσμικών γεγονότων, του παρελθόντος και του παρόντος: Αν θεωρηθεί για μια στιγμή ότι υπάρχει μια νοημοσύνη ικανή να κατανοήσει όλες τις δυνάμεις που κινητοποιούν τη φύση, καθώς και την αντίστοιχη κατάσταση των όντων που τη συνθέτουν, θα περιέκλειε στον ίδιο μαθηματικό τύπο τις κινήσεις των μεγαλύτερων ατόμων. Αφού γι αυτήν τίποτα δε θα ήταν αβέβαιο, το μέλλον, όπως ακριβώς και το παρελθόν, θα φάνταζε στα μάτια της ως παρόν.

Ο νόμος του Νεύτωνα, λοιπόν, δικαιολογεί άριστα τον περίφημο δαίμονα του Laplace, που είναι ικανός να παρατηρεί την παρούσα κατάσταση του σύμπαντος και να συναγάγει από αυτήν όλη τη μέλλουσα εξέλιξη.

Όπως όλοι γνωρίζουν, η νευτώνεια φυσική εκθρονίστηκε κατά τον 20ο αιώνα από την κβαντική μηχανική και τη σχετικότητα. Ωστόσο, επιβίωσαν τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά του νόμου του Νεύτωνα, ο ντετερμινισμός του και η χρονική συμμετρία του. Ασφαλώς η κβαντική μηχανική δεν περιγράφει πλέον τροχιές αλλά κυματοσυναρτήσεις, όμως η βασική εξίσωσή της, η εξίσωση του Schrödinger, είναι επίσης ντετερμινιστική και αναστρέψιμη στον χρόνο.

Συνεπώς, οι νόμοι της φύσης τους οποίους διατυπώνει η φυσική σχετίζονται με μια ιδανική γνώση που αντιστοιχεί στη βεβαιότητα. Εφόσον οι αρχικές συνθήκες είναι δεδομένες, τα πάντα προσδιορίζονται. Η φύση είναι ένα αυτόματο που μπορούμε να το ελέγχουμε, τουλάχιστον κατ’ αρχήν. Η καινοτομία, η επιλογή, η αυθόρμητη δράση δεν είναι παρά φαινόμενα που σχετίζονται μόνο με την ανθρώπινη οπτική γωνία(……)

………………………………………………….

«Χάμω σερνόταν η ανθρώπινη ζωή, να την κλαις βλέποντας τη μπρος στα μάτια, πλακωμένη κάτω από το βάρος μιας θρησκείας, που προβάλλοντας το κεφάλι από τις χώρες τ’ ουρανού απειλούσε τους θνητούς με την τρομερή της όψη. Οπότε πρώτος ένας Έλληνας, ένας άνθρωπος, τόλμησε να σηκώσει τα θνητά του μάτια κατεπάνω της και πρώτος να ορθωθεί εμπρός της. Αυτόν δεν τον κράτησαν θεών παραμύθια ούτε κεραυνοί ούτε ουρανός με τ’ απειλητικό μουρμουρητό του. Περίσσια του κέντρισαν της ψυχής το αψύ θάρρος και του άναψαν πιο πολύ τον πόθο να ξετινάζει πρώτος τις σφιχτές κλειδωνιές της φύσης. Η ζωντανή ορμή του νου θριάμβευσε. Διάβηκε πέρα τούς φλογισμένους φράχτες του κόσμου και τ’ αμέτρητ’ όλο το περπάτησε με το νου και τη σκέψη. Κείθε μας γύρισε νικητής, για να μας διδάξει τι μπορεί να γεννιέται και τι δεν μπορεί, τούς νόμους πού ορίζουν την κάθε ενέργεια σύμφωνα μ’ ατράνταχτους φραγμούς. Έτσι δαμασμένη ή θρησκεία πατιέται με τη σειρά της κάτω από τα πόδια κι εμάς η νίκη μας υψώνει στον ουρανό» (Λουκρήτιος, De rerum natura I, 62 – 79).

 …Σήμερα μπορούμε να αποδώσουμε μια ακριβή σημασία στην έννοια της παρέγκλισης του Επίκουρου που προτάθηκε πριν από δυόμισι χιλιάδες χρόνια! Κάποια μορφή της ήταν πράγματι απαραίτητη για μια συνεκτική περιγραφή. Αν ο κόσμος μας έπρεπε να κατανοηθεί βάσει του μοντέλου των ευσταθών δυναμικών συστημάτων, δεν θα είχε τίποτε κοινό με τον κόσμο που μας περιβάλλει: θα ήταν στατικός και προβλέψιμος, όμως δεν θα ήμασταν εδώ για να διατυπώσουμε τις προβλέψεις. Στον δικό μας κόσμο, ανακαλύπτουμε σε όλα τα επίπεδα διακυμάνσεις, διακλαδώσει, αστάθειες. Τα ευσταθή συστήματα που οδηγούν σε βεβαιότητες αντιστοιχούν σε εξιδανικεύσεις, σε προσεγγίσεις. 

Ο Ζυλ Ανρί Πουανκαρέ  ήταν ένας από τους κορυφαίους Γάλλους μαθηματικούς και θεωρητικούς φυσικούς, καθώς και φιλόσοφος της επιστήμης. Ο Πουανκαρέ γεννήθηκε στις 29 Απριλίου 1854 στην πόλη Νανσύ της Γαλλίας και πέθανε στις 17 Ιουλίου 1912 στο Παρίσι. Συχνά περιγράφεται ως πολυμαθής, και στον κόσμο των μαθηματικών είναι γνωστός ως ο «τελευταίος πανεπιστήμονας», καθώς διέπρεπε σε όλα τα επιστημονικά πεδία τα οποία υπήρχαν στη διάρκεια της ζωής του.

Η κατάσταση στην οποία καταλήγουμε είχε προβλεφθεί – για άλλη μια φορά – από τον Henri Poincaré. Σε μια συζήτηση για τον Πρώτο Νόμο της Θερμοδυναμικής (το νόμο διατήρησης ενέργειας), καταλήγει σ’ ένα συμπέρασμα που ισχύει επίσης για τον Δεύτερο Νόμο (το νόμο αύξησης εντροπίας): «Οι Νόμοι αυτοί [της θερμοδυναμικής] μπορούν να έχουν μόνο μια σημασία, ότι δηλαδή υπάρχει μια κοινή ιδιότητα σε όλες τις δυνατότητες. Στην ντετερμινιστική υπόθεση, όμως, υπάρχει μια δυνατότητα, και συνεπώς οι εν λόγω Νόμοι στερούνται νοήματος. Αντίθετα, στη μη ντετερμινιστική υπόθεση, οι Νόμοι αυτοί αποκτούν νόημα, ακόμη κι αν τους θεωρούσαμε με την απόλυτη έννοια: παρουσιάζονται ως ένα όριο που επιβάλλεται στην ελευθερία. Αυτά τα λόγια, όμως, με κάνουν να αντιληφθώ ότι παρεκκλίνω από το θέμα μου και ότι θα απομακρυνθώ από τον τομέα των μαθηματικών και της φυσικής».

Σήμερα δεν φοβόμαστε πλέον τη «μη ντετερμινιστική υπόθεση». Είναι η φυσιολογική συνέπεια της σύγχρονης θεωρίας της αστάθειας και του χάους. και προσδίδει μια θεμελιώδη φυσική σημασία στο βέλος του χρόνου, χωρίς το οποίο δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τα δυο χαρακτηριστικά της φύσης: την ενότητα και την ποικιλομορφία της. Το βέλος του χρόνου, κοινό σε όλα τα μέρη του σύμπαντος, πιστοποιεί την ενότητα. Το δικό σας μέλλον είναι και δικό μου, το μέλλον του Ήλιου είναι ίδιο με οποιουδήποτε άλλου άστρου. Όσο για την ποικιλομορφία της φύσης, φανταστείτε το δωμάτιο στο οποίο βρίσκομαι αυτή τη στιγμή: ο αέρας, μείγμα αερίων, έχει φτάσει κατά μάλλον ή ήττον σε θερμική ισορροπία και βρίσκεται σε κατάσταση μοριακής αταξίας˙ υπάρχουν, όμως, αυτά τα υπέροχα άνθη τακτοποιημένα από τη σύζυγό μου, που είναι αντικείμενα μακράν της ισορροπίας, αντικείμενα με υψηλή οργάνωση, η οποία οφείλεται στις μη αναστρέψιμες διαδικασίες της μη ισορροπίας. Καμία διατύπωση των νόμων της φυσικής δεν θα κατορθώσει ποτέ να ικανοποιήσει την ανάγκη μας να κατανοήσουμε τη φύση, αν δεν λαμβάνει υπόψη της τον εποικοδομητικό ρόλο του χρόνου.

Ilya Progogine, «Το Τέλος της Βεβαιότητας, Χρόνος, Χάος και οι νόμοι της Φύσης», εκδόσεις κάτοπτρο, 1997.

Πηγή: physicsgg