STEPHEN R. L. CLARK, «ΑΡΧΑΙΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ» (ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ)

Ο Θάνατος του Εμπεδοκλή από τον Σαλβατόρ Ρόζα. Ο θρύλος λέει ότι ο Εμπεδοκλής αυτοκτόνησε πέφτοντας στο ηφαίστειο της Αίτνας. The Death of Empedocles by Salvator Rosa. Legend holds that Empedocles committed suicide by falling into Mount Etna's volcano.

Εμπνευσμένοι στοχαστές

Ο ΣΩΚΡΑΤΗΣ, ο πιο σημαντικός από τους φιλοσόφους, είναι γνωστός στους μεταγενεστέρους, κυρίως μέσα από διαλόγους που έγραψαν οι μαθητές του, Πλάτων και Ξενοφών. Εδώ ιδωμένος μέσα από ρωμαϊκά μάτια, σε τοιχογραφία από την Έφεσο.

 Οι πρώτες ιστορίες που διαθέτουμε περιέχουν ερωτήματα για τη ζωή και τον θάνατο, και για τις ιστορίες που διαβάζει κανείς στην πτήση των πουλιών, στην ανάπτυξη των λουλουδιών, στην εναλλαγή των ρευμάτων. Συνήθως περιέχουν απαντήσεις κάπως κουρασμένες, σαν να τις δίνει ένας κόσμος γερασμένος: καλύ- τερα να μην ποθούμε την αθανασία, αλλά να υπακούμε τους θεούς της εποχής μας και της θέσης μας· καλύτερα να μην προσδοκάμε θαυμαστά αποτελέσματα από τα δίδυμα πάθη του έρωτα και του πολέμου· καλύτερα να είμαστε έντιμοι, αν δεν μπορούμε να είμαστε τυχεροί καλή είναι η ισχύς, αλλά η ευφυΐα είναι καλύτερη ο κόσμος του φωτός και της τάξης έχει εγκλωβιστεί σε αιώνιο σκοτάδι, και όσοι εγκαταλείπουν το φως δεν επιστρέφουν αμετάβλητοι. Κάθε νέο βλάστημα απο- κοβόταν στο τέλος, και μόνον οι ουρανοί ήταν αιώνιοι. Οι αφορισμοί που αποδόθηκαν στους σοφούς του 6ου αιώνα (επτά, ή δέκα, ή δεκαεπτά τον αριθμό – ανάλογα με τις εκάστοτε προτιμήσεις) ήταν «φιλοσοφικοί» με την κοινή έννοια (δηλαδή, καταθλιπτικοί): «γνῶθι σαυτόν»· «μηδὲν ἄγαν»· «ἐγγύην φεύγειν»· «καιρὸν γνῶθι»· «οἱ πλεῖστοι ἄνθρωποι κακοί». Ταυτόχρονα, και αυτό ακόμη το γεγονός ότι μεγάλωσαν μέσα στα στα ερείπια θα μπορούσε να δώσει σε κάποιους την εντύπωση ότι οι ίδιοι τουλάχιστον ήταν νέοι. Ό,τι κι αν είχε επιτευχθεί προηγουμένως, και χαθεί, θα υπήρξε ίσως κάποια στιγμή που ο κόσμος ήταν νέος και θα μπορούσε να επανεπινοήσει και να επανανακαλύψει το μεγαλείο. Σύμφωνα με τον Πίνδαρο: «Σκιᾶς ὄναρ ἄνθρωπος, ἀλλ᾽ ὅταν αἴγλα διόσδοτος ἔλθη, λαμπρὸν φέγγος ἔπεστιν ἀνδρῶν καὶ μείλιχος αἰών» (Μτφρ.: «Σκιάς όνειρο είναι ο άνθρωπος: μα όταν ο Θεός στέλνει λάμψη, τότε ένα λαμπρό φως φτάνει στους ανθρώπους και η ζωή είναι γλυκιά σαν μέλι». [Σ.τ.μ.]) .

 Σύμφωνα με τους ποιητές, που πρώτοι αυτοί μίλησαν για Ελλάδα, το Κάτι προέκυψε από το Τίποτα και έγινε, σιγά-σιγά, ο κόσμος της ανθρώπινης, της ελληνικής εμπειρίας: οι θνητοί παρέπαιαν στον κόσμο φοβούμενοι τις όμορφες ή φρικτές παρουσίες, μα όχι χωρίς τη θνητή τους αξιοπρέπεια. Οι δυνάμεις που είχαν διαμορφώσει τον κόσμο, καθαρά εγωιστικές παρορμήσεις, βρίσκονταν τώρα σε ισορροπία υπό τον παντεπόπτη Ουρανό, που όριζε οι άνθρωποι να τηρούν τις υποσχέσεις τους και να προσφέρουν φιλοξενία σε όλους (ή τουλάχιστον σε όποιονδήποτε ήταν κάποιος). Ορισμένοι βρέθηκαν έγκλειστοι στο σκοτάδι κάτω από τη γη άλλοι ξαναγεννήθηκαν ως αφοσιωμένοι –ή αρκετά αφοσιωμένοι- Ολύμπιοι: την Μήτι, για παράδειγμα, την πανούργα σοφία, την καταπίνει ο Δίας, και την επανεπινοούν ως Αθηνά. Ο Ξένιος Ζευς, ο Όρκιος Ζευς (ο Θεός των Ξένων, ο Θεός των Όρκων) δεν θα άφηνε την προδοσία ατιμώρητη, ούτε θα επέτρεπε στους κοινούς θνητούς να ορθώσουν πολύ το ανάστημά τους. Στην εποχή του Κρόνου κάναμε ό,τι θέλαμε, τώρα όμως ζούμε με πειθαρχία. Οι ιστορίες που αφηγήθηκαν οι ποιητές ήταν επίσης σκανδαλώδεις, σαν οι δυνάμεις να ήταν τεράστια, λάγνα παιδιά, πλασμένα στη φαντασία όσων πίστευαν ότι επιτυχία είναι να υποτάξει κανείς τους εχθρούς του και μετά να το γιορτάσει με την άνεσή του. Μεταγενέστεροι Πλατωνικοί παρουσίασαν αλληγορικά τους μύθους (όπως μόλις έκανα), και έτσι ενέπνευσαν τον Φίλωνα, Ιουδαίο του 1ου αιώνα στην Αλεξάνδρεια, να βρει νέα, φιλοσοφικά, νοήματα στην Τορά. Ο Πλούταρχος, Βοιωτός του 1ου αιώνα, ο οποίος υπηρέτησε ως ιερέας στους Δελφούς (και, παρεμπιπτόντως, παρέσχε στον Σαίξπηρ πολλές από τις υποθέσεις των έργων του) βρήκε παρόμοια στήριξη στους 478 αιγυπτιακούς μύθους της Ίσιδας και του Όσιρι. Ο Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος (570-478 π.Χ.) απεχθανόταν, όπως και ο Κλήμης, τέτοιους μύθους: η δύναμη που κυβερνούσε μόνο από τα τον υποτελή κόσμο δεν μπορούσε στην πραγματικότητα να έχει τη μορφή ενός δημιουργήματά της, αλλά έπρεπε μάλλον να είναι τέλεια καθ' εαυτήν. Καμία εικόνα του Δία ως ανθρώπου, ταύρου, ή χρυσής βροχής δεν θα γινόταν αποδεκτή, ούτε θα συγκινούσαν τον Δία οι επιθυμίες και τα ξεσπάσματα οργής ενός κατωτέρου είδους. Αλλού, στις ακτές της Μεσογείου, εξίσου αγανακτισμένοι προφήτες αρνούνταν ότι ο Θεός είχε κάποια μορφή που μπορούσε να απεικονιστεί, ή ότι προήλθε από το Τίποτα. Αυτός ο Θεός μπορούσε να είναι γνωστός ως μόνον ως ο Θεός της Δικαιοσύνης, και ο λαός του Ισραήλ είχε ορίσει εαυτόν τον εκλεκτό του, ενώ τα άλλα έθνη υπηρετούσαν, στην καλύτερη περίπτωση, τους υπηρέτες του, τους δαίμονες, εκτός αν υπάκουαν σε αυτόν.

Ο ΘΑΛΗΣ Ο ΜΙΛΗΣΙΟΣ (ακμή: 585 π.X.) θεωρείται συχνά ο πρώτος Έλληνας φιλόσοφος. Σώζονται μόνο λίγα αποφθέγματά του, όπως το «πάντα πλήρη θεών». Εδώ σε ρωμαϊκή αναπαράσταση από τη Sala dei Filosofi, oто Museo Capitolino.

 Οι μεταγενέστεροι αναγνώρισαν τους Εβραίους ως «έθνος φιλοσόφων», αφοσιωμένους στη ζωή του φιλοσόφου, σύμφωνα με τους νόμους του Θεού, όχι του βασιλιά, και όχι σύμφωνα με τις όποιες επιταγές του όχλου. Δεν ήταν όμως φανερό αρχικά ότι οι Έλληνες φιλόσοφοι έλεγαν τα ίδια με τους Εβραίους προφήτες. Η αρχή του Ξενοφάνη είχε τις επιπτώσεις της: από τη μία πλευρά, το Κάτι, από το οποίο παίρνει μορφή ο κόσμος, δεν μπορεί να έχει τη μορφή κανενός από τα παράγωγά του από την άλλη, τίποτα δεν μπορεί να γίνει πιστευτό ως αληθής περιγραφή εκείνου του ίδιου του «Κάτι», εφόσον φανερά θα οφείλει την καταγωγή του στον ιδιαίτερο χαρακτήρα εκείνων που το περιγράφουν. Όμως, φυσικά, ένα Κάτι τόσο απολύτως διαφορετικό από οποιοδήποτε συγκεκριμένο πράγμα είναι αδύνατον να περιγραφεί με κοινούς όρους και ένα Κάτι, η αληθής περιγραφή του οποίου δεν πρέπει να οφείλει τίποτα στον χαρακτήρα εκείνων που το να περιγράφουν, πούμε πως είναι κάτι άπιαστο για εμάς: ό,τι και αν εμείς θεωρήσουμε εύλογο Αυτό είναι, θα είναι ό,τι εμείς θεωρούμε ως εύλογο. Αν είναι παράλογο να πιστεύουμε ότι το Κάτι έχει γαλάζια μαλλιά και γενειάδα (φέρ' ειπείν), δεν θα πρέπει να είναι εξίσου παράλογο να το θεωρούμε ως έλλογο; Εάν ο Θαλής ο Μιλήσιος (ένας επιχειρηματίας του 6ου αιώνα που κατέληξε να γίνει φιλόσοφος) είχε δίκιο, όταν έλεγε ότι το Ύδωρ είναι η αρχή των πραγμάτων, δεν εννοούσε το υδαρές ύδωρ, το κοινό νερό. Μπορεί να εννοούσε απλώς, όπως ο. Ηράκλειτος, ότι «τὰ πάντα ρεῖ»· μπορεί απλώς να αναζητούσε την πιο εμφανή εικόνα για εκείνο το Ον «εντός του οποίου ζούμε και κινούμαστε και υπάρχουμε». Οι ποιητές γνώριζαν ότι οι θεοί «παίρνουν μορφές» που δεν είναι ουσιαστικά οι δικές τους, ότι μιλούν διαφορετική γλώσσα, αναπνέουν διαφορετικό αέρα, και ωστόσο δεν ήταν απόλυτα ξένοι: ο Ξενοφάνης, για να τιμήσει τους θεούς και για να διαμαρτυρηθεί για τη δυσφήμησή τους, τους έκανε τελείως αγνώστους.

Η ΓΥΜΝΗ ΑΛΗΘΕΙΑ. Η λέξη Αλήθεια ετυμολογήθηκε συχνά ως το «μη κεκρυμμένον» ή το «μη κεκαλυμμένον». Εξ ου και η μακραίωνη καλλιτεχνική παράδοση της απεικόνισης της αλήθειας ως γυμνής –όπως εδώ, στη «Συκοφαντία» του Μποτιτσέλι.

 Το θέμα δεν ήταν «μόνο θεολογικό», σαν να υπήρχε μια διαφορετική σφαίρα λογικού στοχασμού, όπου δεν προέκυπταν τέτοιου είδους προβλήματα. Θεολογία, αρχικά, σήμαινε απλώς συζήτηση για τις ανεξιχνίαστες, ακατανόητες δυνάμεις και αιτίες του κόσμου (γι' αυτό και εγώ μιλώ για το Κάτι και όχι για Θεό). Από προφανής, ένα βασίλειο ανθρωπίνων αποτυπωμάτων και ιχνών, ο κόσμος κατέστη μυστηριώδης. «Ἐν βυθῷ γὰρ ἡ ἀλήθεια», διακήρυττε ο Δημόκριτος από τα Άβδηρα (περ. 460-357 π.Χ.). Αυτός ο αφορισμός σήμερα φαίνεται αυτονόητος: το πώς είναι στην πραγματικότητα τα πράγματα και το πώς φαίνονται σε εμάς, ή στον οποιονδήποτε, δεν είναι κατ' ανάγκην, ή έστω καν, το ίδιο. Τότε δεν ήταν φανερό, και ο αφορισμός είναι σκόπιμα παραδοξολογικός. Η λέξη «αλήθεια» δεν σήμαινε για τους Αρχαίους Έλληνες μόνον ό,τι σημαίνει για εμάς σήμερα, και είναι σαφές ότι εκείνοι, αν ήθελαν, μπορούσαν λέγοντας Αλήθεια να εννοούν είτε το «Μὴ λανθάνον» είτε το «Μὴ κεκρυμμένον»· η πραγματική ετυμολογία της είναι κατά πάσα πιθανότητα τελείως διαφορετική. Η Αλήθεια που κείται στα δημοκρίτεια βάθη είναι παραδοξολογική γιατί «η Αλήθεια» θα έπρεπε μάλλον να είναι αυτό που δεν κρύβεται, το φανερό. Η Αλήθεια είναι αυτό που δεν μπορούμε να λησμονήσουμε γιατί ποτέ δεν δύει, γιατί δεν υπάρχει κάτι άλλο για να πάρει τη θέση της (όπως το σκοτάδι αντικαθιστά το φως) – όπως είπε ο Ηράκλειτος από την Έφεσο (ακμή: περ. 500 π.Χ.). Η Αλήθεια είναι ο παντεπόπτης ουρανός μέσα στον οποίο –και όχι απλώς κάτω από τον οποίο- ζούμε.

Ο ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ ΑΠΟ ΤΑ ΑΒΔΗΡΑ είναι γνωστός στην ιστορία της φιλοσοφίας κυρίως ως ο πρόδρομος της ατομικής θεωρίας. Η λογοτεχνική και η καλλιτεχνική παράδοση τον παρουσιάζουν ως τον «γελαστό φιλόσοφο» που συγκλονίζεται βλέποντας την ανθρώπινη αφροσύνη. Σε αυτόν τον πίνακα, ο Terbrugghen αναφέρεται και στη φυσική και στην ηθική φιλοσοφία του.

 Και όμως, κρύβεται. Στην πραγματικότητα, διακήρυττε ο Δημόκριτος, δεν γνωρίζουμε τίποτα όλα όσα αντιλαμβανόμαστε είναι μόνο «κατά συνθήκη αληθινά», αληθινά νόμω. Διαφορετικές συνήθειες γεννούν διαφορετικούς αισθητούς κόσμους, διαφορετικές ιστορίες, αλλά η αλήθεια συνολικά είναι μόνον «άτομα και το κενό». Σε μεταγενέστερη εποχή, αυτός ο «ατομισμός» μπορεί να χαιρετιστεί ως μια λαμπρή προεικόνιση της φυσικής θεωρίας: ο Πλάτων, όπως έλεγαν οι επικριτές του, δεν αντιμετώπισε ποτέ ευθέως τον Δημόκριτο (ο οποίος είχε επισκεφτεί την Αθήνα όσο ζούσε ο Σωκράτης), επειδή φοβόταν μια πραγματική αντιπαράθεση με έναν ικανό αντίπαλο. Κατά τον ίδιο τρόπο, οι σύγχρονοι φυσικαλιστές μιλούν σαν ο κοινός ανθρώπινος κόσμος να ήταν μια τέλεια παραίσθηση (ενίοτε ακόμη και αρνούμενοι ότι υπάρχει κάτι στο οποίο εμφανίζεται η παραίσθηση). Σε αυτήν την περίπτωση, φυσικά, τα λόγια και τα κείμενα που προτείνουν τη θεωρία είναι και αυτά παραίσθηση (και αυτό γιατί εξαρτώνται από συγκεκριμένες ανθρώπινες γλώσσες έστω και για να γίνουν αντιληπτά). Ο Δημόκριτος υπήρξε ίσως πιο προσεκτικός, αναγνωρίζοντας ότι και αυτοί ακόμη οι λόγοι που έχουμε για να πιστεύουμε πως οι αισθήσεις δεν μας δείχνουν την Αλήθεια απορρέουν από αυτό που μας δείχνουν οι αισθήσεις. Ο ατομισμός του δεν ήταν τόσο φυσική θεωρία όσο αποτέλεσμα ενόρασης. Όπως και άλλοι, προγενέστεροι σοφοί, λέγεται ότι είχε και αυτός ταξιδέψει πολύ στην Ανατολή και ότι σύχναζε, όπως οι βουδιστές μοναχοί, σε νεκροταφεία προκειμένου να μελετήσει, χωρίς αμφιβολία, την αποσύνθεση του σώματος. Τα πρόσωπα (όπως και η γεύση, η θερμοκρασία και τα χρώματα) υπάρχουν «κατά συνθήκη»: «στην πραγματικότητα» υπάρχουν μόνον άτομα και το κενό. Όλα, μηδενός εξαιρουμένου, τα κοινά αντικείμενα συντίθενται από άτμητα απλά. Επειδή δεν μπορεί να υπάρχει επ' άπειρον αναγωγή μερών, πρέπει να υπάρχουν απεριόριστες τον αριθμό απλές μονάδες (τα άτομα), χωρίς τα χαρακτηριστικά των σύνθετων προϊόντων τους. Όπως και προηγουμένως, ο πραγματικός κόσμος, το explanans -το εξηγούν- δεν μπορεί να έχει τις ιδιότητες που καλείται να εξηγήσει.

Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ: η τοιχογραφία του Ραφαήλ στην Stanza della Segnatura του Βατικανού είναι η εντυπωσιακή αναγεννησιακή απεικόνιση της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Οι μορφές σε αυτές τις λεπτομέρειες είναι πιθανώς (δεξιόστροφα, από πάνω αριστερά) ο Παρμενίδης, ο Ηράκλειτος, ο Πυθαγόρας και ο Σωκράτης.

 Αυτό ακριβώς το χάσμα μεταξύ Φαινομένου και μιας υποθετικής Πραγματικότητας θα αποτελέσει το κεντρικό νήμα του φιλοσοφικού στοχασμού στον αρχαίο κόσμο (και σε άλλους). Ωστόσο ένας φιλόσοφος έφτασε στο σημείο να αρνείται ότι υπάρχουν πολλαπλές αλήθειες, ή οποιοδήποτε είδος αναλήθειας. «Είναι ανάγκη», είπε ο Παρμενίδης, «να λέμε και να σκεφτόμαστε ότι το Ον Είναι». Μια πιθανή ερμηνεία εξισώνει αυτή τη ρήση με το καθήκον να είμαστε φιλαλήθεις: γι' αυτό που είναι, πρέπει να λέμε ότι είναι· γι' αυτό που δεν είναι, πρέπει να λέμε ότι δεν είναι. Ακόμη και αυτό, μολονότι μοιάζει με αυταπόδεικτη αλήθεια, είναι σημαντικό: γιατί, στο κάτω-κάτω, να μη λέμε ψέματα, να μην επινοούμε ιστορίες, να μην κρυβόμαστε από την αλήθεια; Το ότι η αλήθεια μάς φορτώνει με την ευθύνη της, το ότι μπορούμε να κρύψουμε, αλλά δεν πρέπει, μας λέει κάτι για τη φύση της (κυρίως ότι δεν είναι, όπως διατείνονταν μεταγενέστεροι στοχαστές, ανεξάρτητη από αξίες). Όμως, ο Παρμενίδης συμπέρανε περισσότερα από αυτό. Ανάμεσα στις «κατά συνθήκη αλήθειες», πράγματα για τα οποία συμφωνούμε ότι είναι αληθή αλλά, στην πραγματικότητα, δεν είναι, υπάρχουν ισχυρισμοί περί αλλαγής και δυνατότητας. Θα μπορούσαν να είναι άλλα πράγματα από ό,τι είναι άλλα πράγματα από ό,τι είναι δεν είναι· κάποια πράγματα γεννώνται και άλλα φθείρονται. Πώς συμβαίνει αυτό; Ό,τι δεν είναι, δεν είναι, και έτσι δεν μπορεί να ειπωθεί ή να περιγραφεί. Δεν μπορεί να υπάρχει κενό, ούτε Τίποτα· ούτε μπορούν να υπάρχουν πολλά τίποτα, αποκυήματα της φαντασίας· ούτε μπορούν τα πράγματα να γίνουν Τίποτα, ούτε και υπήρξαν ποτέ Τίποτα. Ο Παρμενίδης δεν συμπέρανε ότι υπάρχουν, κατά κάποιον τρόπο, πράγματα που δεν υπάρχουν (τα οποία, σύμφωνα με όσα είπαμε και την κοινή λογική, είναι υπαρκτά), αλλά μάλλον ότι δεν θα μπορούσε να υπάρχει ούτε κενό, ούτε αλλαγή, ούτε διαφορά. Ο Δρόμος της Αληθείας απαιτεί από εμάς να πιστεύουμε ότι το Ον Είναι, και ότι σε καμία περίπτωση δεν θα μπορούσε να συμβαίνει διαφορετικά.

 «Η έμπνευση του Παρμενίδη»: έτσι ακριβώς το παρουσίασε. Ο Παρμενίδης καταγόταν από την Ελέα και έζησε τον 6ο αιώνα π.Χ. αργότερα έλεγαν ότι ήταν μαθητής του Ξενοφάνη, και ότι είχε διδάξει τον Πυθαγόρα (για τον οποίο περισσότερα πιο κάτω). Επέλεξε να παρουσιάσει τη σκέψη του έμμετρα, ως την αποκάλυψη μιας θεάς. Άλλοι, όπως ο μαθητής του Ζήνων ο Ελεάτης, μπορεί να υποστήριζαν ότι, στον Δρόμο του Φαίνεσθαι, υπήρχαν άλυτες αντιφάσεις, και ο ίδιος ο Παρμενίδης μπορεί να επικέντρωσε την προσοχή του -ο Πλάτων πάντως πίστευε ότι το έκανε- στο λογικό επιχείρημα για να φτάσει στο συμπέρασμά του. Ωστόσο, το κείμενό του αρχίζει ως αποκάλυψη. Ομοίως, μεταξύ των Εβραίων, οι δάσκαλοι μπορεί, τελικά, να μιλούσαν για τις ιδιότητες (ας τις ονομάσουμε έτσι) του Κυρίου, αλλά ξεκινούσαν με μία συγκλονιστική αποκάλυψη του Ενός Όντος. Οι ποιητές και οι φιλόσοφοι εσφαλμένα θεώρησαν -όπως είπαν ο Παρμενίδης και οι προφήτες- ότι το Τίποτα προηγήθηκε του Παντός: δεν υπήρξε, ούτε υπάρχει, το Τίποτα. Υπάρχει το Κάτι που πρέπει να υπάρχει, η μόνη Αλήθεια που ψάχνουμε στα τυφλά να την εκφράσουμε με όλα όσα λέμε. Κάθε μικρή αλήθεια είναι «αληθής» μόνο κατά συνθήκη, γιατί εμείς συμφωνούμε να την θεωρούμε ως τέτοια. Η Αλήθεια δεν είναι ούτε ενδεχομενική (σαν να μην υπήρχε τίποτα αληθινό), ούτε ατελής (σαν να υπήρχε κάτι άλλο ως αληθινό, απαραίτητο για να την εξηγήσει), ούτε διαφοροποιείται στη μία ή την άλλη μικρή αλήθεια. Εάν (χάριν του επιχειρήματος) η πρόταση «ο Πυθαγόρας γεννήθηκε στην Σάμω» είναι αληθής, και το ίδιο η πρόταση «ο Ιωάννης πέθανε στην Έρεσο», τότε το ότι ο Πυθαγόρας γεννήθηκε στην Σάμο και το ότι ο Ιωάννης πέθανε στην Έφεσο θα ταυτίζονταν μεταξύ τους, όπως ακριβώς ταυτίζεται ο Έσπερος με τον Αυγερινό (όντας και οι δύο -όπως ανακάλυψε είτε ο Παρμενίδης είτε ο Πυθαγόρας, ο δάσκαλός του- ο πλανήτης Αφροδίτη). Δεν είναι διαφορετικές αλήθειες, γιατί υπάρχει μόνο μία αλήθεια: τίποτα που ονομάζει μια διαφορετική αλήθεια δεν αποτελεί αληθινή ονομασία για κάτι.

Ελληνικό αγγείο με δρομείς στα Παναθήναια, περ. 530 π.Χ. Στον [μυθιστορηματικό] διάλογο του Πλάτωνα, ο Παρμενίδης και ο Ζήνωνας διαφωνούν με έναν νεαρό Σωκράτη κατά τη διάρκεια αυτών των αγώνων περ. 450 π.Χ. Greek vase with runners at the panathenaic games, c. 530 BC. In Plato's [fictional] dialogue, Parmenides and Zeno debate a young Socrates during these games c. 450 BC.

 Πολλά από αυτά μάς φαίνονται σήμερα σοφιστείες, όπως και στον Πλάτωνα, ο οποίος ανέλυσε τους τρόπους με τους οποίους θα μπορούσαμε παρόλα αυτά να εκστομίζουμε ψεύδη με τρόπο κατανοητό, και το πώς αυτό που δεν «υπήρχε» θα μπορούσε ωστόσο να είναι νοητό. Οι σοφιστείες έχουν και αυτές τη χρησιμότητά τους: μας επιτρέπουν να κάνουμε τις διακρίσεις που χρειάζεται να κάνουμε για να αντεπεξέλθουμε στην καθημερινή ζωή. Παρόλο που ο Σενέκας, για παράδειγμα (Ρωμαίος Στωικός, περιβόητος γιατί δίδαξε, ή γιατί απέτυχε να διδάξει, τον Νέρωνα), θεωρούσε γελοίο να διαθέσει χρόνο σε πλάνες (όπως: Ο «μυς» είναι μία συλλαβή και οι μύες τρώνε τυρί, άρα τουλάχιστον κάποιες συλλαβές τρώνε τυρί), αυτό ακριβώς το άτοπο (που δεν θα διακρινόταν εύκολα χωρίς τα εισαγωγικά) ισοδυναμεί με τη σημαντική θέση ότι ένας χάρτης δεν είναι η επικράτεια, οι λέξεις μας σε καμία περίπτωση δεν είναι ο κόσμος. Όμως, το Ον του Παρμενίδη, ακόμη και ως ιδέα, έχει πιο μακρόχρονη ιστορία από την απλή ταύτιση κάποιων προβλημάτων με το συνδετικό ρήμα (δηλαδή, με τον γραμματικό τύπο που συνδέει το υποκείμενο με το κατηγορούμενο: ...είναι ...). Εάν είχε δίκιο, τότε η Αλήθεια που αρέσκεται να κρύβεται απέχει ακόμη πιο πολύ, απ' όσο υπέθετε ο Δημόκριτος, από τον Δρόμο του Φαίνεσθαι. Εάν δεν γνωρίζουμε τίποτα για την πραγματικότητα (όπως είπε ο Δημόκριτος), πώς μπορούμε να λέμε ότι συντίθεται από άτμητα στοιχεία εγκατεσπαρμένα στον χώρο και κίνούμενα πέρα από τον χρόνο; Άπαξ και κλείσουμε τα μάτια στο φαίνεσθαι, δεν έχουμε άλλον λόγο για να πιστεύουμε ότι υπάρχουν καν πολλά πράγματα, ή ότι ο Χώρος και ο Χρόνος είναι κάτι παραπάνω από δρόμοι που μας φαίνεται ότι βλέπουμε. Αν μπορούμε όντως να γνωρίσουμε μία αλήθεια –ο Παρμενίδης έλεγε ότι μπορούμε- αυτό δεν θα συμβαίνει βάσει του αισθητηριακού φαίνεσθαι. Μόνον η λογική δηλώνει σαφώς τι Είναι. Η αλήθεια η φανερή μόνο στη θεϊκή διάνοια είναι αυτό που η διάνοια δηλώνει ότι είναι: δεν μπορεί να υπάρξει διαχωρισμός ανάμεσα στο Είναι και το Νοείν. Αυτό, για τον Παρμενίδη, είναι το Εν.

Ζήνων ο Κιτιεύς. Προτομή στη συλλογή Farnese, Νάπολη. Φωτογραφία του Paolo Monti, 1969. Zeno of Citium. Bust in the Farnese collection, Naples. Photo by Paolo Monti, 1969.

 Στόχος του Ζήνωνα, του μαθητή του, ήταν να καταστήσει τις εναλλακτικές της εξήγησης του Παρμενίδη ακόμη λιγότερο αποδεκτές: οπωσδήποτε, ακουγόταν παράξενο να λέει ότι δεν μπορεί να υπάρξει μεταβολή, ή διαφορά. Η ρήση του Ηράκλειτου, ότι τα πάντα αλλάζουν, μας φαίνεται αρχικά περισσότερο εύλογη. Όμως η ίδια η έννοια της αλλαγής, όπως υποστήριζε ο Ζήνων, συνεπαγόταν ένα αναπόδραστο παράδοξο. Για να αλλάξει κάτι ολόκληρο έπρεπε πρώτα να αλλάξει κατά το ήμισυ' και θα μπορούσε να θεωρηθεί τότε ότι κάθε νέο στάδιο που προκύπτει από την κατά το ήμισυ αλλαγή είναι κάτι ολοκληρωμένο, και ότι υπάρχει άλλο ένα κατά το ήμισυ στάδιο να επιτευχθεί πρώτα. Ο Αχιλλέας δεν θα μπορούσε ποτέ να ξεπεράσει τη χελώνα, αφού αυτή πάντα θα είχε μετακινηθεί, όταν ο Αχιλλέας θα έφτανε εκεί όπου είχε βρεθεί προηγουμένως η χελώνα το βέλος δεν θα έφτανε ποτέ στον στόχο του, ούτε θα κινούνταν καν, αφού ανά πάσα στιγμή αυτό δεν θα καταλάμβανε διάστημα μεγαλύτερο από το μήκος του, και ό,τι καταλαμβάνει διάστημα ίσο με τον εαυτό του πρέπει να είναι ακίνητο. Τα Παράδοξα, του Ζήνωνα, που εξακολουθούν να γοητεύουν όσους αγαπούν τα αινίγματα, επινοήθηκαν για να δείξουν ότι, παρά τα φαινόμενα, δεν θα μπορούσε ποτέ να υπάρξει αλλαγή ή διαφορά, ότι στην πραγματικότητα υπάρχει μόνο το Εν. Υπάρχει άλυτη διαμάχη ανάμεσα στις απαιτήσεις της λογικής και της αίσθησης. Κάθε διαφοροποίηση (και όχι απλώς η προσωρινή αλλαγή) ενέχει μία αντίφαση. Σκεφτείτε την όποια υποτιθέμενη διάκριση ανάμεσα στο Α ως κ και το Α ως μη-κ (όπως θα μπορούσε να είναι μια αλλαγή από το θερμό στο ψυχρό, ή αλλιώς μια χωρική διαφορά ανάμεσα στο να είναι κάτι κόκκινο και στο να είναι πράσινο). Σκεφτείτε την τελευταία στιγμή (ή το απώτατο σημείο) όπου το Α είναι χ: είναι αυτή η ίδια ή διαφορετική από την πρώτη στιγμή όπου είναι μη-κ; Αν είναι η ίδια, τότε υπάρχει ένα σημείο ή μία στιγμή όπου το Α είναι και χ και μη-χ αν δεν είναι η ίδια, τότε υπάρχει ένα διάκενο (άγνωστο πόσο μεγάλο) όπου το Α δεν είναι ούτε χ ούτε μη-Χ. Ούτως ή άλλως, οι νόμοι της αντίφασης ή του αποκλειόμενου τρίτου δεν ισχύουν. Αυτό είναι άτοπο. Ο Ζήνων, προκειμένου να χαλαρώσει την προσκόλλησή μας στον κοινό νου, όπως λεγόταν, επινόησε τη διαλεκτική αυτός παρέμεινε, όπως θα διαπιστώσουμε, ο κρυφός της σκοπός. Ο Ζήνων, παρεμπιπτόντως, ήταν ένας από εκείνους που πέθανε βίαια όπως μοιραία πεθαίνουν οι φιλόσοφοι: αψήφησε με τέτοιο θάρρος κάποιον τύραννο, ώστε ο τύραννος, αφού τον εκτέλεσε, ανατράπηκε.

Ο ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ Ο ΣΑΜΙΟΣ ήταν ένας φιλόσοφος και πολυμαθής του 6ου αιώνα. Έκανε ανακαλύψεις στη μουσική και τη γεωμετρία, ενώ το θεώρημα που προσδιορίζει το μήκος της υποτείνουσας ενός ορθογώνιου τριγώνου φέρει μέχρι σήμερα το όνομά του. Εδώ σε ανάγλυφο του Lucca della Robbia από το Κωδωνοστάσιο του Ντουόμο στην Φλωρεντία.

 Είναι πιθανό, τελικά, το ποίημα του Παρμενίδη να ήταν μόνον επίφαση, και ο ίδιος να μην όφειλε στην πραγματικότητα τη σκέψη του σε έμπνευση. Δύο άλλες μορφές από την ομάδα της Σικελίας και της Κάτω Ιταλίας είναι λιγότερο επιδεκτικές επαναπροσδιορισμού: ο Πυθαγόρας (ακμή: περ. 530) και ο Εμπεδοκλής (ακμή: περ. 450). Αμφότεροι συνεισέφεραν τα μέγιστα στην επιστήμη μας, αμφότεροι δήλωναν προφήτες, ακόμη και σαμάνοι-μάντεις. Αμφότεροι ισχυρίζονταν ότι θυμούνταν τις παρελθούσες ζωές τις οποίες δεχόταν μια παράδοση της αρχαϊκής σκέψης. Αμφότεροι ισχυρίζονταν (ή άλλοι το ισχυρίζονταν για λογαριασμό τους) ότι ήταν θεοί. Παράλληλα, ο Πυθαγόρας έθεσε τα θεμέλια της παραγωγικής γεωμετρίας, και ο Εμπεδοκλής διερεύνησε τα φυσικά συμβάντα περισσότερο ευρηματικά από οποιονδήποτε άλλον πριν από τον Αριστοτέλη. Η τελική κατάσταση στην οποία περιήλθε η ελληνική φιλοσοφία, πριν την παρασύρει για μια χιλιετία περίπου το ιουδαϊκό, χριστιανικό και ισλαμικό ρεύμα, ήταν ένας πυθαγόρειος ή «ορφικός» Πλατωνισμός: κατάσταση που οι πεφωτισμένοι χαρακτηρίζουν ως ένα «μυθόπληκτο, άμορφο σκοτάδι» (για το οποίο θα πούμε περισσότερα πιο κάτω). Όμως, ο Πυθαγόρας ήταν εκείνος που έδειξε (τουλάχιστον σε κάποιους) τον τρόπο για να διακρίνει κανείς την αθέατη Πραγματικότητα, την Αλήθεια. Η γλώσσα που οι θεοί μιλούν μεταξύ τους είναι η γλώσσα των αριθμών. Εμείς δεν χρειάζεται πια να εξαρτιόμαστε από την ανεπαρκή όραση για να μάθουμε νέες αλήθειες: αυτές μπορούν να συναχθούν από μαθηματικές αρχές, και τα ίδια πρότυπα μπορούν να παρατηρηθούν με απίστευτα διαφορετικούς τρόπους. Μεγάλο μέρος της πυθαγόρειας, ή υποπυθαγόρειας, εξέτασης του θέματος ήταν απλή αριθμολογία, που εξαρτιόταν από τις μαγικές ιδιότητες των απλών αριθμών· πολλοί δρόμοι αποκλείστηκαν όπως και σε μεταγενέστερες εποχές- από φόβο για τις υποτιθέμενες άρρητες σχέσεις. Η ιστορία έλεγε ότι ο μαθητής που ανακάλυψε, με απλή εφαρμογή του θεωρήματος που εξακολουθεί να είναι γνωστό ως πυθαγόρειο, ότι η τετραγωνική ρίζα του 2 είναι άρρητος αριθμός, πνίγηκε –από καθαρή ατυχία- στη θάλασσα. Οι θεοί κατά καιρούς έλεγαν ασυναρτησίες. Παρέμενε όμως η ελπίδα ότι μπορούμε να δούμε την καθαρή Αλήθεια, αγνοώντας αυτό που δεν μπορούσε να αριθμηθεί. Ο Πυθαγόρας υπήρξε περισσότερο οξύνους από ορισμένους μεταγενέστερους που συμμερίζονταν τις απόψεις του: γιατί, στο κάτω-κάτω, να μπορούμε να μάθουμε τη γλώσσα των θεών, αφού δεν είμαστε θεοί; Αν δεν είμαστε θεοί, γιατί περιμένουμε να μάθουμε περισσότερα από όσα μάς λένε οι αισθήσεις μας; Είχε γεννηθεί ο Θεός των μαθηματικών, και η σκέψη ότι οι μαθηματικοί μπορούν να αποβλέπουν στη θεϊκότητα. Ακόμη και ο Αριστοτέλης, που τον γοήτευαν πολύ λιγότερο από ό,τι τον Πλάτωνα οι αριθμοί, είπε: «όπως η όραση προσλαμβάνει φως από τον περιβάλλοντα αέρα, έτσι και η ψυχή προσλαμβάνει φως από τα μαθηματικά».

Πηγές: Ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας, από Stephen R. L. Clark, Paul Vincent Spade, Anthony Kenny, Roger Scruton, David Pears, Antony Quinton.  Επιμέλεια: Anthony Kenny. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Δέσποινα Ρισσάκη. Τίτλος πρωτοτύπου: Anthony Kenny, The Orford llustrated History of Western Philosophy, Oxford University Press, 1994. 

 

STEPHEN R. L. CLARK, «ΑΡΧΑΙΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ» (ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ)

© Giorgio de Chirico

Οι απαρχές

Βραχογραφία σε σπήλαιο του νησιού Σουλαβέζι της Ινδονησίας (φωτ. Kinez Riza).

 Η αυλαία της ιστορίας σηκώνεται και αποκαλύπτει έναν κόσμο ήδη αρχαίο, γεμάτο από πόλεις ερειπωμένες και τρόπους σκέψης πεπαλαιωμένους. Η επίσημη θεωρία σήμερα εισηγείται ότι εκατό χιλιάδες χρόνια πριν υπήρχαν άνθρωποι που μας έμοιαζαν πολύ σωματικά. Λίθινα τεχνουργήματα και βραχογραφίες χρονολογούνται από το 40.000π.Χ., και πιθανόν πολύ πριν από αυτά να υπήρχαν πλεγμένα καλάθια, ζωγραφική από άμμο και δραματική τέχνη. Η εμπειρία από τους σημερινούς πρωτόγονους δείχνει ότι οι πρόγονοί μας, ακόμη και αν δεν είχαν τις δικές μας τεχνικές ικανότητες, κατά κανόνα κάλυπταν χωρίς μεγάλη δυσκολία τις καθημερινές τους ανάγκες, και είχαν χρόνο για να παίζουν, να φαντασιώνονται, να συζητούν. Μπορεί, όπως έχουν προτείνει κάποιοι σύγχρονοι, να συζητούσαν κυρίως για τη συγγένεια, να επινοούσαν ιστορίες για να πιστοποιήσουν και να εξηγήσουν τους νόμους τους περί ενδογαμίας, αλλά και για τη φιλοξενία και το κυνήγι. Μπορεί, όπως πρότεινε μια προηγούμενη γενιά θεωρητικών παλαιοανθρωπολόγων, οι ιστορίες τους για ήρωες, δεσποσύνες, δράκοντες να ήταν κωδικοποιημένα μηνύματα για τον ήλιο και τα αστέρια. Ωστόσο, απλώς με τη συζήτηση, εξασφάλιζαν ότι οι ιστορίες τους δεν αφορούσαν μόνο τη συγγένεια, ούτε μόνο τον ουρανό.

 Όπως άλλα κοινωνικά ζώα γνέφαμε ο ένας στον άλλο, σημειώναμε τις αγαπημένες μας διαδρομές, παίζαμε με τα παιδιά, εδραιώναμε ιεραρχίες, και ακούγαμε τους πεπειραμένους γηραιότερους (χωρίς να τους πιστεύουμε απόλυτα). Οι πανάρχαιοι μύθοι μας επιχειρούν να εξηγήσουν γιατί τα μη ανθρώπινα έμβια δεν μιλούν πια με ανθρώπινη φωνή, γιατί ο ουρανός δεν εφάπτεται πια με τη γη, γιατί τα αδέλφια δεν πρέπει πια να ζευγαρώνουν μεταξύ τους, γιατί γερνάμε και πεθαίνουμε (κάτι που, όπως έλεγαν, δεν συνέβαινε αρχικά), και γιατί υπάρχει το οτιδήποτε. Τότε υπήρχαν πολεμιστές, και κηπουροί, κτίστες, υφάντρες, νοσοκόμοι, μάγειροι, τεχνίτες, και μάγοι. Ενδεχομένως, υπήρχαν και άνθρωποι με τη φήμη ότι αφηγούνται θαύματα, ότι μεταφέρουν μηνύματα από τον ουρανό ή από τους αείμνηστους προγόνους μας. Ορισμένοι αφηγούνταν πιο περίπλοκες ιστορίες για να δικαιολογήσουν ό,τι έμοιαζε λάθος, ενώ οι αντίπαλοί τους, ενδεχομένως, επεδίωκαν να μειώσουν την επιρροή που είχαν οι αφηγήσεις τους στον λαό με άλλες ιστορίες ή με λιγότερο αφηγηματικούς τρόπους διασκέδασης.

 

Η ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ήταν το λίκνο της Δυτικής φιλοσοφίας. Σχεδόν όλοι οι μείζονες φιλόσοφοι του αρχαίου κόσμου έζησαν στα νησιά και τα παράλιά της. Ελληνικές αποικίες κατά τον 8ο και τον 7ο αιώνα π.Χ.

 Με άλλα λόγια, όσο οι άνθρωποι ζούσαν σε μικρές περιπλανώμενες ομάδες, ή εγκαθίσταντο κάπου μόνιμα για να καλλιεργήσουν τη γη, συμπεριφέρονταν ως άνθρωποι. Εξηγούσαν τον κόσμο τους στον εαυτό τους και απορούσαν για τις διαφορές, ενώ χρησιμοποιούσαν τις λεκτικές τους δυνάμεις για να ανασκευάσουν ή να διασκεδάσουν. Όταν συνάντησαν άλλες ομάδες ομιλούντων ζώων, βρήκαν μια μορφή αλληλοσυνεννόησης, ακόμη και αν ήταν μόνο για να αναγνωρίσουν τους εχθρούς τους. Ορισμένοι άρχισαν να πιστεύουν ότι υπήρχε ένας θεός στην ομιλία τους, κάτι που θα μπορούσε να επιβιώσει των θνητών ομιλούντων της και να φέρει ξανά σε επαφή κάθε νέα γενιά θνητών με τον λησμονηθέντα ουρανό, με το πώς ήταν αληθινά τα πράγματα. Έγιναν, εν ολίγοις, φιλόσοφοι, και οι μυθολογίες, που βρίσκουμε καταγεγραμμένες από μεταγενέστερους, εγγράμματους στοχαστές, είναι το παραποιημένο αρχείο της φιλοσοφίας του παρελθόντος – όπως είπε αργότερα ο Αριστοτέλης. Οι λαοί γύρω από τη λεκάνη της Μεσογείου που, κατά συνθήκη, συνιστούν τον αρχαίο κόσμο (αν παραβλέψει κανείς την ύπαρξη άλλων λαών που συγκεντρώθηκαν γύρω από τον Γιαγκ-τσε και τον Γάγγη, ή γύρω από λίμνες και ποτάμια των ουκ έστι αριθμός- που λησμονήθηκαν), επινόησαν ιστορίες για να εξηγήσουν και ό,τι έκαναν οι ίδιοι, αλλά και ό,τι είδαν να γίνεται. Σε κανέναν δεν αρκούσε πραγματικά να λέει: κάνουμε κάτι γιατί ανέκαθεν το κάναμε, και πράγματα συμβαίνουν έτσι γιατί έτσι συμβαίνουν («γιατί είναι νόμος της φύσης»). Όλοι θέλαμε να κατανοήσουμε τα πράγματα, να μάθουμε γιατί τα πράγματα δεν ήταν όπως υποψιαζόμασταν ότι είναι και ότι θα έπρεπε να είναι.

Unknown, The Weighing of the Heart from the Book of the Dead of Ani (c 1300 BCE), The British Museum, London. Wikimedia Commons.

 Κάπως έτσι συνέβη, θα ήταν όμως απερίσκεπτο να πάει κανείς παραπέρα και να εκθέσει τις εικασίες των προϊστορικών, πριν από τη χρήση της γραφής, ανθρώπων, ή ακόμη και να πει με βεβαιότητα ότι έχει καταλάβει απόλυτα τα λόγια των ιστορικών και εγγράμματων. Ορισμένοι σχολιαστές έχουν προτείνει μεγάλους μύθους: σκεφτείτε πως οι πρόγονοί μας εξαπλώθηκαν από την Αφρική για να θαυμάσουν και τελικά να εκτοπίσουν τα προϊόντα μιας προηγούμενης μετανάστευσης (που σήμερα τα θυμόμαστε ως ξωτικά και δράκους)· σκεφτείτε πως μάθαμε να είμαστε πειθήνια, φιλοπαίγμονα ζώα· σκεφτείτε πως ένας μόνιμος πληθυσμός αναπτύχθηκε στην Ευρώπη για να υπηρετήσει τη Μητέρα Γη και τα πνεύματα που την διακονούσαν, μέχρι που εκτοπισθείσες ορδές ιππέων που ακολουθούσαν τον Πατέρα Ουρανό διατάραξαν τις αρχαίες αρμονίες, και εγκαθέδρυσαν την πατριαρχία και ένα ιερατείο στις καρδιές των διαδόχων τους. Όλες αυτές οι ιστορίες είναι ευχάριστες, αλλά τα στοιχεία που τις αποδεικνύουν ελάχιστα. Έγιναν κάποιες σκέψεις τότε και οι άνθρωποι ανέπτυξαν λογικά αίτια για ό,τι έκαναν και σκέφτονταν, αλλά ποιος ξέρει ποιες ήταν εκείνες οι σκέψεις και ποια εκείνα τα λογικά αίτια; Ασφαλώς και υπήρξε αρχαϊκή φιλοσοφική σκέψη –εκτός και αν νομίζουμε ότι η φιλοσοφική ιδιοσυγκρασία είναι αποτέλεσμα μιας πρόσφατης και ασυνείδητης μετάλλαξης- μόνο που οι απόπειρες να την περιγράψουμε δείχνουν περισσότερα για εμάς παρά για εκείνους. Κάποιες από τις ιστορίες – και ιδιαίτερα εκείνες που κατηγορούν τους «Έλληνες» ή τον Πλάτωνα (περ. 490-347 π.Χ.) ότι εγκατέλειψαν τη Μητέρα Γη - δείχνουν την άγνοιά μας για το τι εκείνοι ακριβώς οι Έλληνες, και ο Πλάτων, σκέφτονταν. «Η γη», είπε ο Πλάτων, «είναι η πατρίδα [μας] και πρέπει να την φροντίζουμε περισσότερο από όσο φροντίζουν τα παιδιά τη μητέρα τους: επιπλέον, η Γη είναι θεά και αφέντρα των θνητών, και οι εγχώριοι θεοί και δαίμονες πρέπει να αντιμετωπίζονται με τον ίδιο σεβασμό».

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ξεκινάει από την απορία που είναι φυσική στα ανθρώπινα όντα. Ο πίνακας «Από πού ερχόμαστε; Τι είμαστε; Πού πηγαίνουμε;» του Πολ Γκογκέν απεικονίζει την έκφραση της απορίας στα μέλη ενός λαού πριν από τη χρήση της γραφής. 1897 - 1898.

 Τα πράγματα είναι ευκολότερα για τον περίεργο ιστορικό, όταν οι ιστορίες καταγράφονται με τρόπο πιο εύκολα κατανοητό στους αμύητους. Στους προφορικούς πολιτισμούς, οι ιστορίες αλλάζουν με κάθε νέα αφήγηση, και ουσιαστικά δεν είναι ανάγκη κάθε ιστορία να είναι συνεπής με τις υπόλοιπες. Οι νεκροί κείνται κάτω από τη γη, αλλά και στον κόσμο των ονείρων και σε έναν μακρινό παράδεισο' ο ήλιος είναι μια ουράνια σφαίρα που την κυλάει στην αψίδα του ουρανού ένας κοπροκάνθαρος, αλλά και ένα σκάφος που μεταφέρει τον ίδιο τον βασιλιά κατά μήκος του αν ουρανού. Επιχειρήματα που ίσως να θεωρούσαμε μη πειστικά τα βλέπαμε καταγεγραμμένα, μπορεί να μας φανούν πειστικά σε προφορικές συζητήσεις – γιατί η μνήμη μας γράφει πάνω σε ό,τι προηγήθηκε (όπως συμβαίνει στη Βουλή και στα δικαστήρια).

Προϊστορικές Βραχογραφίες Παγγαίου.  Αναπαραστάσεις  από  άλογα  και  άνδρες,  πολεμιστές,  ζώα,  άροτρα,  πλοία,  κινήσεις  ουράνιων  σωμάτων  και  τοτεμικές  απεικονίσεις,  είναι  “γραμμένες”  επάνω  στα  βράχια,  παντοτινοί  μάρτυρες,  όχι  απλά  της  ιστορίας  κάποιων  ανθρώπων,  αλλά  του  χρονικού  της  σχέσης  τους  με  το  Θείο.

 Τα επιχειρήματα και οι ιστορίες μπορούν φυσικά να «καταγράφονται» ακόμα και σε προφορικούς πολιτισμούς: στο τοπίο είναι γραμμένη, για εκείνους που θυμούνται, η τοπική μας ιστορία κάθε σύμβολο αυθεντίας, κάθε κατάλοιπο παρελθούσας προσπάθειας είναι ένα μήνυμα για το μέλλον. Κάποια μηνύματα ενδεχομένως ήταν τέτοια που μπορούσε να τα διαβάσει κάθε ανθρωποειδές (οσμές ή χαρακιές ή σωρευμένοι βράχοι)· άλλα, καθώς τα ανθρωποειδή γίνονταν άνθρωποι, μπορούσαν να τα διαβάσουν μόνον οι ήδη μυημένοι στην ειδική ιστορία κάθε εντόπιας φυλής (τη σφραγίδα ενός αείμνηστου ατόμου, το κλαδί ενός δένδρου όπου κάτι εντυπωσιακό συνέβη, όχι πολύ καιρό πριν). Το γράψιμο, με την έννοια που έχει σήμερα, επέτρεψε στους ξένους και στους νέους να μυηθούν με πιο αφηρημένους τρόπους (μολονότι για πολλά χρόνια παρέμενε μια τέχνη μυστική). Ό,τι ήταν έτσι καταγεγραμμένο, με σφηνοειδή γραφή ή ιερογλυφικά, είχε ειπωθεί και αποτυπωθεί στη μνήμη και περιληφθεί σε μυστικές εικόνες πολύ καιρό πριν. Οι πρόγονοί μας, καταγράφοντάς το, ξεκίνησαν τη διαδικασία που οδήγησε σε τυπικό επιχείρημα, καθολικώς αποκρυπτογραφήσιμα μηνύματα, αφηρημένη φαντασία. Δεν χρειάζεται πια να μας πουν τι σημαίνει ένας συγκεκριμένος συνδυασμός συμβόλων, μπορούμε να τα αποκρυπτογραφήσουμε, αν γνωρίζουμε τη σημασία ·στοιχειωδών συμβόλων. Οι δυνάμεις που κάποτε ήταν «γραμμένες στο τοπίο», και ακόμη είναι για λαούς που βασίζονται στη μνήμη, ήταν πρόσωπα, επειδή με κάθε νέα αφήγηση της ιστορίας άλλαζαν, σαν να ανταποκρίνονταν στον αφηγητή και το ακροατήριο· οι δυνάμεις που ήταν γραμμένες σε κείμενα έγιναν λιγότερο προσωπικές, επειδή άλλαζαν σπανιότερα. Οι άνθρωποι που διαβάζουν ιστορίες από το τοπίο θυμούνται τις ήδη γνωστές ιστορίες με απρόβλεπτα διαφορετικούς τρόπους· όσοι διαβάζουν ιστορίες από βιβλία έχουν τουλάχιστον την ευκαιρία να τις διαβάσουν σήμερα όπως τις διάβασαν και χθες (παρόλο που, στην πραγματικότητα, διαφέρει το πώς διαβάζουμε κάθε φορά). Ο θεός που κάποτε ενοικούσε στην ομιλία, ο εμπνευσμένος λόγος των λίγων εκλεκτών που μεταβαλλόταν και αναπαραγόταν περνώντας από στόμα σε στόμα, τώρα μένει μόνιμα στον γραπτό λόγο, σημαίνοντας «ακριβώς το ίδιο» όποιος κι αν τον διαβάζει – αν και φυσικά δεν σημαίνει το ίδιο. Της εποχής των προφητών έπεται ή εποχή των γραφών.

 Οι πρώτες γραπτές ιστορίες που γνωρίζουμε συνδυάζουν πολιτικό ρεαλισμό και «φαντασία» με τρόπους που εμείς σήμερα τους θεωρούμε παράξενους: παρόλο που οι θεοί δεν μοιράζονται πια τον ίδιο κόσμο μαζί μας (κάτι που σύμφωνα με τον μύθο έκαναν παλαιότερα), είναι τακτικοί επισκέπτες του, και οι ήρωες μπορούν να περνούν πιο εύκολα σε εκείνον τον άλλο κόσμο από τους σαμάνους. Τείνουμε να πιστέψουμε ότι οι συγγραφείς τους «πρέπει να γνώριζαν» πως έγραφαν φαντασία ή αλληγορία. Οι θεοί δεν πολέμησαν, «στην πραγματικότητα», στην Τροία, ούτε ο Φειδιππίδης συνάντησε καθ' οδόν από την Σπάρτη τον θεό Πάνα. Οι θεοί-γεννήτορες βασιλικών δυναστειών πρέπει «προφανώς» να ήταν μυθεύματα, επιτηδευμένοι τρόποι για να ειπωθεί τόσο ότι ο νέος βασιλιάς έπρεπε να αντιμετωπίζεται με δέος όσο και ότι «Ένας Θεός ξέρει ποιος ήταν ο πατέρας του». Εμείς αντιδρούμε, στην πραγματικότητα, λίγο-πολύ σαν κάποιον που υποστηρίζει, φέρ᾽ ειπείν, ότι η Γκερνίκα του Πικάσο διαστρεβλώνει την αλήθεια, απλώς και μόνο γιατί δεν θα πιστεύαμε ότι είδαμε να συμβαίνουν τέτοια πράγματα στον δρόμο του χωριού. Η αλήθεια είναι ότι, στην πραγματικότητα, δεν βλέπουμε αυτό που νομίζουμε τώρα ότι βλέπουμε: το οπτικό μας πεδίο είναι θραυσματικό και παραπλανητικό, και μόνον η «λογική» μάς λέει ότι τα φαντάσματα, οι χίμαιρες και τα τέρατα δεν υπάρχουν, και ότι οι σχετικές σημασίες και εκτιμήσεις δεν βρίσκονται «εκεί έξω» στον κόσμο.

Ο ΑΝΑΞΙΜΑΝΔΡΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΜΙΑΗΤΟ, όπως και άλλοι στοχαστές του 6ου αιώνα, ήταν ένας πρώιμος επιστήμονας, αλλά και ένας πρώιμος φιλόσοφος. Πίστευε ότι όλα τα έμβια όντα κατάγονται από τη λάσπη, και ότι ο άνθρωπος είναι η εξέλιξη ενός είδους λιγότερο σύνθετων οργανισμών. Αυτό το ρωμαϊκό μωσαϊκό τον δείχνει να κρατά ένα ηλιακό ρολόι. ©Rheinisches Landesmuseum, Trier

 Τα δύο κύρια διδάγματα αυτής της θεωρητικής εισαγωγής είναι τα εξής: πρώτον, πως η αναζήτηση της γνώσης μέσω της ανταλλαγής ιδεών είναι κάτι το οποίο πρέπει να υποθέσουμε ότι, ως ομιλούντα ζώα, το έχουμε εκ φύσεως· δεύτερον, ότι δεν είναι δυνατόν να νομίζουμε πως είναι τόσο εύκολη μια γνωριμία με τον κόσμο που οι πρόγονοί μας ερμήνευσαν, λες και έπρεπε μόνο να «κοιτάξουν για να δουν» ότι τα πράγματα ήταν όπως εμείς λέμε σήμερα ότι είναι. Λέγεται πολύ συχνά ότι οι «Έλληνες» ήταν οι πρώτοι που έκαναν υποθέσεις, και σκέφτηκαν λογικά για τον κόσμο, οι πρώτοι που αντάλλαξαν ιδέες και άσκησαν κριτική ο ένας στις σκέψεις του άλλου. «Τα επιτεύγματα που κάποιοι αποδίδουν στους βαρβάρους είναι των Ελλήνων, από τους οποίους ξεκίνησε όχι μόνο η φιλοσοφία, αλλά και αυτό ακόμη το ανθρώπινο γένος», είπε ο Διογένης ο Λαέρτιος, ο οποίος συνέγραψε το Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν τῇ φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων καὶ τῶν ἐν ἑκάστη αἱρέσει ἀρεσκόντων ἐν ἐπιτόμῳ συναγωγῇ, στις αρχές του 3ου αιώνα μ.Χ. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, χριστιανός του 2ου αιώνα, από την άλλη πλευρά, ήταν πεπεισμένος ότι οι Έλληνες είχαν δανειστεί από τους βαρβάρους. Λέγεται επίσης πολύ συχνά ότι εκείνοι εκλογίκευαν τον κόσμο που εμείς βρίσκουμε. Η φιλοσοφική ιδιοσυγκρασία, σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, βρίσκεται παντού στον κόσμο, και μπορεί να πει κανείς ότι ήταν παρούσα καθ' όλη τη διάρκεια των εκατοντάδων χιλιάδων χρόνων της ανθρώπινης ύπαρξης, είτε την εκτιμούσαν κάποιες ανθρώπινες φυλές (σήμερα την εκτιμάμε άραγε;) είτε όχι. Όμως, ακριβώς επειδή, σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, όλες εκείνες τις χιλιετίες οι συνθήκες ζωής ήταν πολύ διαφορετικές από αυτές που είναι σήμερα, δεν μπορούμε να θεωρούμε αυτονόητο ότι οι πρόγονοί μας έβλεπαν ακριβώς αυτό που λέμε εμείς πως βλέπουμε σήμερα, και ότι διέφεραν από εμάς μόνο ως προς τις εξηγήσεις που βρήκαν. Μια τέτοια παραδοχή μάς τυφλώνει ως προς το πώς εκείνοι σκέφτονταν, και ως εκ τούτου μας απαλλάσσει από κάθε ριζική κριτική των δικών μας τωρινών σκέψεων.

Ο ΔΙΑΣ, ο αρχηγός του ελληνικού πανθέου, ήταν και ουράνιος θεός, αλλά και προσωποποίηση του υπερανθρώπινου νόμου· οι κεραυνοί του επιβάλλουν τη θεϊκή δικαιοσύνη. Εδώ σε ζωγραφική αναπαράσταση σύγχρονη με το ξεκίνημα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, υποτάσσει τον Τυφώνα, το σύμβολο της αταξίας και της ερήμωσης. Μελανόμορφη υδρία, περ. 550 π.Χ., γερμ. κρατική συλλογή αρχαιολογικών ευρημάτων (Inv. 596).

 Υπάρχει τελικά κάτι που να αποδεικνύει ότι ήταν οι Έλληνες που τα ξεκίνησαν όλα; Δύο ήταν τα κύρια χαρακτηριστικά εκείνων των Ελλήνων, οι οποίοι επανανακάλυψαν τη γραφή έπειτα από την από μακρού κατάρρευση του Μυκηναϊκού κα του Μινωικού πολιτισμού: η προτίμησή τους για αφηρημένες εξηγήσεις και η προθυμία τους να προτείνουν λογικά αίτια. Μπορεί τα δύο αυτά χαρακτηριστικά να σχετίζονται μεταξύ τους, διαφέρουν, ωστόσο, λογικά. Ενώ άλλοι λαοί έβρισκαν αποδεκτό το να λένε ότι τα δένδρα και οι πόλεις πέφτουν ή ότι ο χειμώνας έπεται του θέρους, επειδή οι θεοί καυγάδισαν, ή επειδή κάποια μάγισσα τα καταράστηκε, κάποιοι Έλληνες άρχισαν να επικαλούνται τον «Νόμο». Στην αρχή, αυτός ο Νόμος ήταν απλώς Πεπρωμένο: ότι τίποτα δεν επιτρέπεται να αναπτυχθεί υπερβολικά, ότι τα πάντα έχουν όρια, ότι ο χειμώνας έπεται της άνοιξης. Ακόμη και ο Δίας, ο αρχηγός των θεών, υποτάσσεται στο Πεπρωμένο, το οποίο παραμένει εν μέρει προσωπικό, επειδή είναι τόσα σαφώς ηθικολογικό. Όμως, αν ο Δίας δεν ανατρέπει, ή δεν μπορεί να ανατρέψει, αυθαίρετα εκείνον τον Νόμο, ίσως κι εμείς να μην τον χρειαζόμαστε. Τα πράγματα συνέβησαν, όπως συνέβησαν, επειδή υπήρχαν άχρονες, και ακούσιες, σχέσεις μεταξύ διαφορετικών, και ανακαλύψιμων, παραγόντων. Ενώ άλλοι λαοί θεωρούσαν πολύ εύκολο να υποστηρίζουν συγκεκριμένες ιστορίες επικαλούμενοι την αυθεντία περιούσιων κειμένων ή προφητών, κάποιοι Έλληνες άρχισαν να αναζητούν λογικά αίτια για να προσυπογράψουν τη μία ή την άλλη θεωρία, η οποία θα μπορούσε, κατ' αρχήν, να ελεγχθεί από όποιον ήταν διατεθειμένος να το κάνει. Επινόησαν -ή ανακάλυψαν- έναν κόσμο όχι πια αυθαίρετο, που τον διείπαν μεταβαλλόμενοι σκοποί επέμειναν ότι δεν χρειάζονταν εξαιρετικά χαρίσματα -πέραν αυτού της επιχειρηματολογίας- για να τον αποκαλύψουν. Αυτός είναι ο κόσμος που έχουν κληρονομήσει οι πεφωτισμένοι, παρόλο που υπάρχουν ακόμη ανάμεσά μας πολλοί αρχαΐζοντες, πρόθυμοι να επικαλεστούν την αυθεντία των γραφών ή των χαρισματικών προφητών για να υποστηρίξουν την ηθικολογική τους εκδοχή για το πώς είναι τα πράγματα.

 Η ιστορία αυτή μας γοητεύει, όπως οι ιστορίες των Ουίγων που ανιχνεύουν την αρχή της προόδου στην ίδια μας την κατάσταση. Οι περισσότερο πεπεισμένοι από αυτήν, φυσικά, αναγκάζονται αμέσως να παραδεχτούν ότι οι Έλληνες πολύ σύντομα αμάρτησαν και εξέπεσαν. Ο Πλάτων επανηθικοποίησε τον κόσμο, λέγοντας ότι τα πράγματα συνέβησαν γιατί έπρεπε να συμβούν, ή γιατί κάτι παρόμοιο έπρεπε να συμβεί. Ακόμη και ο Αριστοτέλης --που συμβατικά απεικονίζεται ως αντίπαλος του Πλάτωνα- πίστευε πως το καλύτερο είναι αυτό που μας βοηθάει να δούμε τον Θεό. Ακόμη και τους Στωικούς, παρόλο που καλλιέργησαν τη λογική και τις «φυσικές επιστήμες», σήμερα τους θυμόμαστε κυρίως για τον «στωικισμό» τους, την ηθική τους δέσμευση στη θεϊκή παρουσία. Λίγοι ήταν οι φιλόσοφοι που απέρριψαν τη συνήθη θρησκευτική πρακτική ή εγκατέλειψαν τελείως την αυθεντία του παραδοσιακού μύθου. Κάποιοι από αυτούς (ο Επιμενίδης από την Κρήτη, για παράδειγμα, ο οποίος είπε επιγραμματικά ότι όλοι οι Κρητικοί είναι ψεύτες, γύρω στο 600 π.Χ., ή ο Ιάμβλιχος από την Συρία στις αρχές του 4ου αιώνα μ.Χ.) συμπεριφέρονταν ως μάγοι-θεραπευτές, ή φαίνονταν ότι επιδοκιμάζουν παρόμοιες καθαρτήριες τελετές. Το όλο ελληνικό πείραμα, όπως υποθέτουν οι μοντερνιστές, υπέκυψε στον νεφελώδη Πλατωνισμό και σε αποκρυφιστικές πρακτικές, ενώ, ακόμη και οι σκεπτικιστές, έχοντας χάσει την εμπιστοσύνη τους στη δύναμη της λογικής να ανακαλύψει την αλήθεια, ήταν πρόθυμοι να σιγοντάρουν τις προγονικές τους αξίες. Τα ψήγματα της φιλοσοφίας του παρελθόντος, που τόσοι σύγχρονοι προτιμούν να εκθειάζουν, δεν είναι παρά δυνάμει στιγμιαίες προεικονίσεις της αληθινής φιλοσοφίας. Ας δούμε τι λέει ο Thomas Sprat, ο πρώτος ιστορικός της Royal Society:

Τζόρτζιο ντε Κίρικο, Φιλόσοφος και Ποιητής. περ.1916

Οι ποιητές έκπαλαι για να κάνουν τα πράγματα να φαίνονται πιο σεβαστά απ' όσο ήταν, επινόησαν εκατοντάδες ψευδείς Χίμαιρες σε κάθε Αγρό, Ποταμό, Άλσος και Σπήλαιο απόθεσαν ένα Φάντασμα δικής τους επινόησης: Με αυτά εξέπληξαν τον κόσμο... Και στους νεότερους Χρόνους αυτές οι Φανταστικές Μορφές ξαναζωντάνεψαν και κατέκτησαν τη Χριστιανοσύνη... Ακόμη και αν εκείνοι οι οξυδερκείς Φιλόσοφοι δεν προήγαγαν κανένα κακό, δεν κατάφεραν ωστόσο ποτέ να το αποφύγουν· ποτέ, ούτε καν όσο τον βασιλιά Όμπερον και τον αόρατο Στρατό του. Αλλά από την εποχή που εμφανίστηκε η Πραγματική Φιλοσοφία δεν έχει απομείνει ο παραμικρός ψίθυρος από εκείνη τη φρίκη... Ο ρους των πραγμάτων συνεχίζεται ομαλά, μέσα στο δικό του κανάλι Φυσικών Αιτιών και Αποτελεσμάτων. Γι' αυτό χρωστάμε πολλά στα Πειράματα τα οποία, παρόλο που δεν έχουν ακόμη ολοκληρώσει την ανακάλυψη του αληθινού κόσμου, έχουν εντούτοις ήδη κατατροπώσει εκείνους τους άγριους ενοίκους του ψεύτικου κόσμου, που κάποτε εξέπλητταν τον νου των ανθρώπων.

Οι υπολογισμοί του Ερατοσθένη (Πηγές εικόνων για τη σύνθεση: Encyclopaedia Britannica και https://society6.com).

 Είναι δύσκολο να καταλάβουμε, σε αυτήν την περίπτωση, γιατί πρέπει να εξετάζουμε τα αρχαία κείμενα. Μπορεί να είναι ιστορικώς σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν καλά –τουλάχιστον από τον Πυθαγόρα και εξής ότι η γη είναι σφαιρική (μια τέτοια αναγνώριση θα απέτρεπε κάποιες κατάφωρες διαστρεβλώσεις του μετέπειτα εγχειρήματος του Κολόμβου), αλλά κανείς δεν περιμένει να βρει νέες λεπτομέρειες όσον αφορά την περίμετρο της γης διαβάζοντας Ερατοσθένη (περ. 284-192 π.Χ.), ο οποίος την υπολόγισε με αρκετή ακρίβεια συγκρίνοντας τις σκιές του μεσημεριού στο Ασουάν και την Αλεξάνδρεια. Ούτε και περιμένουμε ο Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος (484-424 π.Χ.) να μας προτείνει μια θεωρία υπολογίσιμη αντίπαλο της εξελικτικής του Δαρβίνου, παρόλο που είναι δυνατόν, εκ των υστέρων, να διακρίνουμε κάποιες ομοιότητες.

«ΓΝΩΘΙ ΣΑΥΤΟΝ», ρητό που αποδόθηκε στους Επτά Σοφούς, στον ναό του Απόλλωνα στους Δελφούς. Ψηφιδωτό του 1ου αι. με την επιγραφή «ΓΝΩΘΙ CΑΥΤΟΝ» - Εθνικό Μουσείο στις Θέρμες. Memento Mori mosaic from excavations in the convent of San Gregorio, Via Appia, Rome, Italy. Now in the National Museum Bath of Diocletian, Rome, Italy. The Greek motto gnōthi sauton (know thyself, nosce te ipsum) combines with the image to convey the famous warning: Respice post te; hominem te esse memento; memento mori. (Look behind; remember that you are mortal; remember death.)

 Το ότι ερμηνεύουμε τα συγγράμματα των προγενεστέρων μας ως απόπειρες να πουν ψευδίζοντας μία αλήθεια, την οποία εμείς καταλαβαίνουμε σαφέστερα από ό,τι εκείνοι, δεν είναι χωρίς ουσία. Ο ίδιος ο Αριστοτέλης περιέγραψε τους παλαιότερους φιλοσόφους; ως φιλοσόφους που ψηλαφούσαν τις διακρίσεις τις οποίες ο ίδιος ανέπτυξε διεξοδικά – κυρίως, τη διάκριση ανάμεσα στα τέσσερα είδη αιτίου (το υλικό, το ποιητικό, το μορφικό και το τελικό). Μπορεί να παρουσίασε διαστρεβλωμένη την εικόνα τους – αν και τα στοιχεία ότι το έκανε αντλούνται κυρίως από ό,τι ο ίδιος είπε για εκείνους: αν αμφισβητήσουμε τελείως τον λόγο του, δεν θα έχουμε σχεδόν κανένα στοιχείο για το τι σκέφτονταν εκείνοι. Αν όντως παραποίησε την εικόνα τους, αυτό δεν σημαίνει ότι εμείς θα τα καταφέρουμε καλύτερα: η γνώση μας για εκείνο το παρελθόν είναι θραυσματική και διαστρεβλωμένη. Πού είναι οι 232.808 στίχοι έργων του Θεόφραστου, του πρώτου διαδόχου του Αριστοτέλη, ή τα 705 έργα του Χρύσιππου, του μεγάλου Στωικού (περ. 280-207 π.Χ.); Θα ήταν πολύ λιγότερα, αν περιείχαν λιγότερα παραθέματα, όπως είπαν οι επικριτές του. Δεν έγραψαν βιβλίο όλοι οι σοβαροί στοχαστές – δεν έχουμε παρά ένα βιβλίο γραμμένο από δούλο, και κανένα από γυναίκα δεν αντιγράφηκαν όλα τα βιβλία αρκετά, ώστε να έχουν την ευκαιρία να επιβιώσουν· πολλά καταστράφηκαν, ηθελημένα ή όχι, από φωτιά πολλά από αυτά που σώζονται έχουν αποκοπεί τόσο πολύ από το γενικότερο πλαίσιό τους, ώστε να είναι ακατανόητα ακόμη και από εκείνα που θεωρούμε ότι καταλαβαίνουμε έχουν χαθεί ολόκληρά τμήματα συμφραζομένων, σχολίων και υπονοουμένων. Τελικά, όσα λέμε για τη φιλοσοφία του παρελθόντος θα παρουσιάζουν πάντα έναν χαρακτήρα παροντικό, και άρα θα αλλάζουν χρόνο με τον χρόνο. Το όνομα «Σωκράτης» χαρακτηρίζει πλήθος διακριτών φιλοσόφων: ο Σωκράτης του Πλάτωνα και του Ξενοφώντα, του Διογένη και του Αριστοτέλη, του Πύρρωνα και του Πλωτίνου, ή ακόμη και ο Σωκράτης του Πλάτωνα του Πλωτίνου. Καλώς ή κακώς, κάθε εποχή, κάθε άτομο, βλέπει στα κείμενα αυτό που μπορεί να καταλάβει. Συνήθως, καταλήγουμε να χωρίζουμε τους στοχαστές σε σχολές και πνευματικές γενεαλογίες, παρόλο που η εμπειρία θα έπρεπε να μας έχει διδάξει ότι οι μαθητές ενός φιλοσόφου συνήθως δεν συνεχίζουν από εκεί όπου σταμάτησε ο δάσκαλός τους, και ότι οι πραγματικές ιδέες διατρέχουν αιώνες ολόκληρους και χιλιάδες χιλιομέτρων χωρίς να επηρεάσουν τίποτα και κανέναν στο ενδιάμεσο.

 Το να πούμε ότι η αλήθεια δεν είναι, ή ότι δεν χρειάζεται να είναι, αυτό που νομίζουμε ότι είναι, προϋποθέτει δύο πράγματα τα οποία, τελευταία, αμφισβητούνται: ότι υπάρχει αλήθεια, και ότι θα μπορούσαμε να τη βρούμε, έστω και στο μέτρο που θα βρίσκαμε μόνο τι δεν είναι. Οι παραδοχές αυτές έχουν τεθεί εν αμφιβόλω - όπως συνέβαινε και στον αρχαίο κόσμο, πιο αυστηρά μάλιστα από τους Σκεπτικούς, τα επιχειρήματα των οποίων παρουσιάζει συνοπτικά ο Σέξτος ο Εμπειρικός (ακμή: 200 μ.Χ.). Όπως εκείνοι αναγνώριζαν, δεν μπορούμε να κηρύξουμε – χωρίς να πέσουμε σε αντίφαση – ούτε τη μία ούτε την άλλη πρόταση ως ψευδή αν πούμε ότι δεν υπάρχει αλήθεια, τότε, ως προς αυτό, τουλάχιστον, ψευδόμαστε· αν δεν μπορούμε να βρούμε την αλήθεια, με ποιο δικαίωμα λέμε ότι δεν μπορούμε; Το καλύτερο που μπορούμε να καταφέρουμε, εγκαταλείποντας τον Δρόμο της Αληθείας, είναι να ολισθήσουμε ξανά στον Δρόμο του Φαίνεσθαι (για τον οποίο θα πω περισσότερα πιο κάτω), χωρίς ποτέ να πούμε ότι το κάνουμε αυτό δικαιολογημένα, ή ορθώς. Είναι ένας δρόμος που πολλοί από εμάς, εξ αρχής, τον βρήκαν ευκολοδιάβατο. Ίσως να συμφωνήσουμε ότι η φιλοσοφική ιδιοσυγκρασία βρίσκεται παντού· όμως δεν γοητεύονται εξίσου όλοι από τη φιλοσοφία. Πριν τεθεί το ερώτημα περί της «αληθείας» του, ο κόσμος της εμπειρίας μας είναι ακριβώς αυτό, η σφαίρα του προφανούς αν, τιθέντος του ερωτήματος, δεν βρούμε καμία απάντηση, μπορεί κάλλιστα να επιστρέψουμε σε εκείνη την προφανέστατη κατάσταση, όπου θεωρούσαμε τα πάντα προφανή – συμπεριλαμβανομένου του στρατού του βασιλιά Όμπερον. Αυτή ακριβώς η πάλη ανάμεσα στο Φαίνεσθαι και και την Πραγματικότητα χρησιμεύει ως ο χρυσός μίτος που μας οδηγεί μέσα στο παρελθόν.

Πηγές: Ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας, από Stephen R. L. Clark, Paul Vincent Spade, Anthony Kenny, Roger Scruton, David Pears, Antony Quinton.  Επιμέλεια: Anthony Kenny. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Δέσποινα Ρισσάκη. Τίτλος πρωτοτύπου: Anthony Kenny, The Orford llustrated History of Western Philosophy, Oxford University Press, 1994. 

Δημήτρης Λιαντίνης, «Γκέμμα», ‘ν = d × H’

 

Το όνομα Αλφέκκα είναι το ιδιαίτερο όνομα του αστέρα α του αστερισμού Βόρειος Στέφανος (alpha Coronae Borealis, α CrB), που είναι και ο φωτεινότερος του αστερισμού. Ο αστέρας βρίσκεται στο νότιο-νοτιοδυτικό τμήμα του αστερισμού, λίγο περισσότερο από 1 μοίρα από το σύνορο με τον Όφι. Ο Αλφέκκα είναι διπλός αστέρας, και επιπλέον ο κύριος αστέρας είναι μεταβλητός δι' εκλείψεων. ο όνομα Alphecca / Alphekka, όπως και η παραλλαγή Alphac(c)a που δίνει ο Burritt στον άτλαντά του το 1835, προέρχονται από την αραβική φράση Al Nair al Fakkah, που σημαίνει «ο Φωτεινός του Πιάτου», καθώς οι Άραβες αντί για το στεφάνι του αστερισμού έβλεπαν ένα πιάτο, ή «του Σπασμένου» (από το فكّ, fakk = «ασφράγιστος», επειδή το στεφάνι εμφανίζεται μισό). Ο Bayer ισχυρίσθηκε ότι οι Άραβες τον γνώριζαν και ως Pupilla, αλλά η λέξη δεν είναι αραβική και εξάλλου ανήκει στη Λύρα. Ο ίδιος παραθέτει το όνομα Munir ως δήθεν «βαβυλωνιακό» (εννοώντας ίσως «αστρολογικό»), αλλά η προέλευση αυτού είναι αραβική, και σημαίνει επίσης «φωτεινός» όπως και το Nair. Ο Chilmead δίνει το ίδιο όνομα ως Munic. Στους «Γεωργικούς» του Βιργιλίου ο Αλφέκκα αποκαλείται Gnosia Stella Coronae. Υπάρχουν επίσης τα Gnosia, Ashtaroth. Τα ονόματα Gemma και Gemma Coronae απαντώνται μετά την ελληνορωμαϊκή περίοδο. Σημαίνουν «πολύτιμο πετράδι» και «πετράδι του στέμματος», αλλά ο Βρετανός κριτικός του 18ου αιώνα Τζόζεφ Σπενς γράφει ότι το gemma θα πρέπει να παρθεί με την πρωταρχική σημασία του, εκείνη του μπουμπουκιού, εννοώντας τα μη ανοιγμένα άνθη και φύλλα ενός στεφανιού όπως το μαγιάτικο, που είναι και πλησιέστερα στην αρχική σύλληψη για τον αστερισμό. Απαντάται και ο τύπος Gema, προφανώς από τυπογραφικό λάθος. Μία άλλη ονομασία είναι Margarita Coronae, το Μαργαριτάρι του Στέμματος (της Κορώνας), που ενέπνευσε και το όνομα Saint Marguerite, Αγία Μαργαρίτα, για τον αστέρα. via Wikimedia Commons.

Octiens septenos

anfractus solis.

Στη δεκαετία του '20, που μαζί με το Λένιν και τον Κάφκα πέθανε και η ελληνική Ιωνία, ένας άνθρωπος στην Αμερική, ο αστρονόμος Χαμπλ, έκανε μια επαναστατική υπόθεση. Το σύμπαν, είπε, διαστέλλεται.

Οι συνέπειες στις συνέπειες που οδήγησε η σύλληψη αυτή δεν έχουν προηγούμενο.

Και για να το ειπώ ποιητικά. Με αυτή την παρατήρηση του Χάμπλ η Άρτεμη και η Αθηνά έπαψαν νά 'ναι παρθένες. Η φύση και η γνώση βιάστηκαν όχι απλώς στους μηρούς και στους υμένες, αλλά σε όλα τα βάθη και τα βύθη τους. Τώρα ο ωραίος Ενδυμίων έχει πλαγιάσει στα στήθη της σελήνης, και κοιτάει τρυφερά στα μάτια την Άρτεμη. Χωρίς να κοιμάται, και χωρίς να πεθαίνει. Και ο Τειρεσίας βλέπει επιθυμητικά και αχόρταγα το ολόγυμνο κορμί της Αθηνάς και δεν τυφλώνεται.

Lensing by a black hole. Animated simulation of gravitational lensing caused by a Schwarzschild black hole going past a background galaxy. A secondary image of the galaxy can be seen within the black hole Einstein ring on the opposite direction of that of the galaxy. The secondary image grows (remaining within the Einstein ring) as the primary image approaches the black hole. The surface brightness of the two images remains constant, but their angular size varies, hence producing an amplification of the galaxy luminosity as seen from a distant observer. The maximum amplification occurs when the background galaxy (or in the present case a bright part of it) is exactly behind the black hole. GNU Free Documentation License

Και για να το ειπώ φιλοσοφικά. Με την έννοια δηλαδή των Μετά τα Φυσικά και της πρώτης θεολογίας του Αριστοτέλη, ή με το φως της νόησης και της γνώσης, όχι όμως με την ανοησία και το σκότος των θρησκειών: Η σύλληψη αυτή μας οδήγησε να αντικρύσουμε το ίδιο το σώμα του θεού. Όλα τα γνωρίζουμε τώρα πια για το θεό, εκτός από ένα. Εκτός από το νου του. Σημείο, που οι κοσμολόγοι το λένε μοναδικότητα άγνοιας του ανθρώπου, ή singularity της σχετικιστικής φυσικής, ή ανωμαλία.

Η σύγχρονη παρατηρησιακή κοσμολογία ξεκίνησε ουσιαστικά από μια ανακάλυψη του Edwin Hubble. Η ανακάλυψη δημοσιεύθηκε στις 17 Ιανουαρίου 1929, σ’ ένα άρθρο με τίτλο «Μια σχέση ανάμεσα στην απόσταση και την ακτινική ταχύτητα των εξωγαλαξιακών νεφελωμάτων», στα Πρακτικά της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών των ΗΠΑ. Εκείνο που ανακάλυψε ο Hubble προέκυψε μετά από πολυετή μελέτη των φασμάτων των γαλαξιών, την οποία είχε αρχίσει με τον V. M. Slipher το 1914. Στα φάσματα αυτά εμφανίζονται οι σκοτεινές γραμμές απορρόφησης. Πηγή: https://astronomos.gr/o-nomos-tou-chabl-hubble/

Και για να το ειπώ επιστημονικά. Με την κατάκτηση του Χαμπλ ο άνθρωπος έφτασε στα όρια του χώρου και στην αρχή του χρόνου. Την απόσταση ανάμεσα σε ουρανό και γη και καταχθόνια την εμέτρησε ως την άκρη. Τώρα η terra incognita εσβήστηκε από το χάρτη. Ένας νέος γίγαντας Κολόμβος έκαμε κουνούπι τον παλαιό εκείνο που πάτησε την Αμερική. Για να μετράμε τις μέρες μας δε χρειαζόμαστε πια ούτε την πρώτη Ολυμπιάδα των ελλήνων· ούτε το Ab urbe condita της Ρώμης, ούτε την Εγίρα το Μωάμεθ, ούτε τα προ και τα μετά Χριστό των χριστιανών. Σήμερα γνωρίζουμε σε τιμές αριθμητικές και σε μεγέθη μετρήσιμα το ύψος του θεού σε δισεκατομμύρια έτη φωτός. Γνωρίζουμε την ηλικία του σε δισεκατομμύρια έτη ζωής. Γνωρίζουμε το πώς εγεννήθηκε με τη μεγάλη έκρηξη, τι τρώει με το υδρογόνο, το ήλιο, και το βηρύλιο. Πως λειτουργεί το πεπτικό του σύστημα με τις πυρηνικές συντήξεις στο εσωτερικό των αστέρων. Γνωρίζουμε πώς ασπρίζουν τα μαλλιά του με τους ερυθρούς γίγαντες και τους λευκούς νάνους, και πώς καραφλιάζει. Οι μελανές οπές δεν έχουν τρίχες ισχυρίζεται ο Χώκιν. Γνωρίζουμε ακόμη το μέρος όπου αποπατεί με τους αστέρες νετρόνιων: και τις μελανές οπές, και τι λογής είναι τα περιττώματά του. Ένα κυβικό εκατοστό κόπρανα του θεού, λόγου χάρη, ζυγίζει ένα δισεκατομμύριο τόνους βάρος, 10¹⁵ gr pro cm³.  Και έχουμε ακόμη μια σπάταλη ιδέα του μέτρου της εμορφιάς του. Πόσο μας μαγεύει με τη σκέδαση των φωτονίων του, με τις αυγές του και τα λυκόφωτα, με τους κεραυνούς και τη θάλασσα τη λεβεντοπνίχτρα. Πώς με κοιτάει 'με τη χαρά της αφθαρσίας μεσ' στα μάτια'. Είδες πώς λάμπουν το πρωί μέσα στα λούλουδα του κάμπου τα ματόκλαδα του ήλιου;

Ο Αλέξανδρος Φρίντμαν (16 Ιουνίου 1888 – 16 Σεπτεμβρίου 1925) ήταν Ρώσος και Σοβιετικός φυσικός και μαθηματικός που είναι γνωστός για την πρωτοπόρο θεωρία του ότι το σύμπαν διαστέλλεται. Ανέπτυξε μια δυναμική εξίσωση για το διαστελλόμενο σύμπαν τη δεκαετία του 1920. Russian mathematician and physicist Alexander Friedmann

Βέβαια ο Χαμπλ, που διατύπωσε την υπόθεση για το διαστελλόμενο σύμπαν, έχει και πρόδρομους και συνεργάτες και πολλούς μαθητές. Ο ρώσος Αλέξανδρος Φρίντμαν λόγου χάρη εδούλεφε απάνου στην ίδια ανίχνευση, όταν εσηγήθηκε τα μοντέλα του για το επίπεδο σύμπαν, ή για τη θετική και αρνητική όψη του καμπύλου χώρου.

Στη βάση της ωστόσο η ιδέα του Χαμπλ εξεκίνησε απ’ την τρίτη συνέπεια της γενικής Σχετικότητας (ν = <1 . Η) που εισηγήθηκε στα 1916 ο Αϊνστάιν. Ότι δηλαδή όσο περισσότερο το φάσμα του φωτός, το Spectrum, ενός γαλαξία μετατοπίζεται προς το ερυθρό, Rotverschiebung, τόσο μεγαλύτερη είναι η απόσταση του γαλαξία αυτού από τη γη μας.

Για να κατανοήσουμε τη σπουδαιότητα της ανακάλυψης του Χάμπλ, ας παρατηρήσουμε το παραπάνω σχήμα που περιέχει φάσματα φωτός από άστρα και γαλαξίες. Το πρώτο (από κάτω) φάσμα ανήκει σε μια εργαστηριακή πηγή. Όσο πιο πάνω πηγαίνουμε συναντάμε φάσματα από πιο μακρυνούς γαλαξίες. Σε όλα τα φάσματα εμφανίζονται οι σκοτεινές γραμμές απορρόφησης. Παρατηρούμε ότι στο φως των πιο απομακρυσμένων άστρων και γαλαξιών, οι γραμμές απορρόφησης που οφείλονται σε συγκεκριμένο στοιχείο, είναι όλο και περισσότερο μετατοπισμένες προς το ερυθρό. Γιατί συμβαίνει αυτό; Εδώ υπεισέρχεται το φαινόμενο Ντόπλερ (Doppler). Σύμφωνα με το φαινόμενο αυτό το μήκος κύματος (και η συχνότητα) ενός κύματος μεταβάλλεται ανάλογα με τη σχετική ταχύτητα μεταξύ πηγής και παρατηρητή. (Ο ήχος της σειρήνας ενός περιπολικού που ακουμε όταν αυτό μας πλησιάζει, είναι διαφορετικός από τον ήχο που ακούμε όταν αυτό μας προσπεράσει.) Οι μετατοπισμένες γραμμές απορρόφησης που παρατηρούνται στο φως απομακρυσμένων γαλαξιών, οφείλονται στο γεγονός ότι οι πηγές αυτού του φωτός – οι γαλαξίες – απομακρύνονται από μας. Το μήκος κύματος (και η συχνότητα) του φωτός αλλάζει εξαιτίας της ταχύτητας απομάκρυνσης των γαλαξιών. Μετρώντας το μήκος αυτής της «μετατόπισης» – την μεταβολή δηλαδή του μήκους κύματος της πηγής ο νόμος του Doppler μας υπολογίζει την ταχύτητα απομάκρυνσης. Ο Χάμπλ ανακάλυψε ότι η ταχύτητα απομάκρυνσης ενός γαλαξία από εμάς είναι ανάλογη της απόστασής του από μας. Πηγή: https://astronomos.gr/o-nomos-tou-chabl-hubble/

Ύστερα από χρόνια αναζήτησης ο Χαμπλ την κατανόησή του ολόκληρη την έκλεισε σε μια μαθηματική περιγραφή που την εξόρυξε από το λόγο της γραμμής μετατόπισης του φάσματος (Δλ) προς τη γραμμή της μη μετατόπισης (λ) σε σύγκριση με το λόγο της ταχύτητας διαφυγής ενός γαλαξία (ν) προς την ταχύτητα του φωτός (c). Δηλαδή Δλ : λ = ν : C.

Το νόημα της εξίσωσης του Χαμπλ είναι πως οι γαλαξίες απομακρύνονται προς την περιφέρεια του σύμπαντος τόσο ταχύτερα όσο μεγαλύτερη είναι η απόσταση τους από τη γη μας.

Η περιλάλητη παγκόσμια εξίσωση του Χαμπλ διατυπώνεται με τη διάταξη του

ν = d×H

που όπου ν είναι η ταχύτητα απομάκρυνσης του γαλαξία, όπου d η απόσταση του γαλαξία από τον ήλιο μας, και όπου Η η σταθερά του Χαμπλ.

Το διάγραμμα που τον οδήγησε στο συμπέρασμα αυτό φαίνεται στο παραπάνω σχήμα: (Η εκτίμηση της απόστασης των γαλαξιών δεν ήταν εύκολη υπόθεση και έχει σχέση με άστρα μεταβλητής λαμπρότητας, τους μεταβλητούς Κηφείδες. Η εξίσωση που περιγράφει το νόμο του Χαμπλ είναι v = H × d όπου v η ταχύτητα απομάκρυνσης του γαλαξία d η απόσταση του γαλαξία και Η μια σταθερά που ονομάζεται σταθερά του Χαμπλ. Από το νόμο του Χαμπλ προέκυψε το παρακάτω αποτέλεσμα: Σε οποιαδήποτε διεύθυνση κι αν κοιτάξουμε, βλέπουμε γαλαξίες να απομακρύνονται από εμάς και, όσο πιο απομακρυσμένοι είναι οι γαλαξίες, τόσο ταχύτερα κινούνται. Δεδομένου ότι ο γαλαξίας μας δεν κατέχει μια ιδιαίτερη θέση στο σύμπαν, την ίδια εικόνα θα είχαμε αν παρατηρούσαμε το σύμπαν από έναν άλλο γαλαξία. Θα πρέπει συνεπώς να φανταστούμε ότι διαστέλλεται ολόκληρο το σύμπαν,  το οποίο περιέχονται οι γαλαξίες. Ένα γαστρονομικό ανάλογο του προβλήματος είναι το ψήσιμο ενός κέικ που περιέχει καρύδια. Κατά τη διάρκεια του ψησίματος η ζύμη διαστέλλεται και τα καρύδια απομακρύνονται μεταξύ τους. Επομένως, ένα φυσικό συμπέρασμα από το νόμο του Χαμπλ είναι ότι το σύμπαν διαστέλλεται. ΠΗΓΕΣ: «A RELATION BETWEEN DISTANCE AND RADIAL VELOCITY AMONG EXTRA-GALACTIC NEBULAE», Edwin Hubble, Proc Natl Acad Sci U S A. 1929 March 15; 15(3): 168–173., «Τα επτά θαύματα του Σύμπαντος», Jayant Narlikar, εκδόσεις Π. Τραυλός, planck.caltech.edu.

Η σταθερά του Χαμπλ Η, η Hubble-Konstante, ύστερα από πολλές απόπειρες προσδιορισμού, τελικά έλαβε την τιμή Η = 55 km/sec pro Mpc.

Αυτό σημαίνει ότι η ταχύτητα απομάκρυνσης ενός δεδομένου γαλαξία είναι 55 χιλιόμετρα στο δευτερόλεπτο ανά μεγαπαρσέκ.

Το μεγαπαρσέκ, Mpc, είναι μια μεγάλη μονάδα μήκους που όρισε ο άνθρωπος, και ισούται με ένα εκατομμύριο παρσέκ, Mpc = ΙΟ⁶ pc. Το παρσέκ ισούται με 3,2 έτη φωτός, pc = 3,2 Lj. Ένα μεγαπαρσέκ δηλαδή ισούται με την απόσταση που διατρέχει το φως, όταν τρέχει για τρία εκατομμύρια διακόσιες χιλιάδες χρόνια.

Για να λάβουμε μια ιδέα της ηλεκτροπληκτικής αυτής απόστασης, μια ιδέα τρόμου δηλαδή ανάμεσα σε σπασμούς και σε δύσπνοιες, σε αναφιλητά και σε κλάματα, είναι αρκετό να αναλογιστούμε ότι την απόσταση από την Αθήνα στο Λονδίνο το φως τη διατρέχει εκατό φορές σε ένα δευτερόλεπτο χρόνου.

Τώρα, πόσο είναι το μεγαπαρσέκ; Κάθου γύρευε. Και ημπορείς να μην παλαβώνεις.

Ο γαλαξίας της Ανδρομέδας στην υπεριώδη ακτινοβολία. This image is a Galaxy Evolution Explorer observation of the large galaxy in Andromeda, Messier 31. The Andromeda galaxy, spanning 260,000 light-years across, is the most massive in the local group of galaxies that includes our Milky Way. Andromeda is the nearest large galaxy to our own at approximately 2.5 million light-years away. The image is a mosaic of 10 separate Galaxy Evolution Explorer images taken in September, 2003. This image is a two-color composite, where blue represents far-ultraviolet light and red is near-ultraviolet light, and shows blue regions of young, hot, high mass stars tracing out the spiral arms where star formation is occurring, and the central orange-white "bulge" of old, cooler stars formed long ago. The star forming arms of Messier 31 are unusual in being quite circular rather than the usual spiral shape. Several companion galaxies can also be seen. These include Messier 32, a dwarf elliptical galaxy directly below the central bulge and just outside the spiral arms, and Messier 110 (M110), which is above and to the right of the center. M110 has an unusual far ultraviolet bright core in an otherwise "red," old star halo. Many other regions of star formation can be seen far outside the main body of the galaxy. Credit: NASA/JPL/California Institute of Technology

Όταν για πρώτη φορά είδα στις διόπτρες το γαλαξία της Ανδρομέδας, και αναλογίστηκα πόσο μακριά ειν’ αυτά τα 2,2 εκατομμύρια έτη φωτός, μ' έπιασε τέτοιος τρόμος, που κρύφτηκα στην αποθήκη για μισή ώρα. Σαν κυνηγημένο σκυλί.

Με βάση την εξίσωση του Χαμπλ, έγινε κατορθωτό να υπολογιστούν οι διαστάσεις του πεπερασμένου άπεραντου σύμπαντος σε δεκαοχτώ περίπου δισεκατομμύρια έτη φωτός.

Έγινε κατορθωτό να υπολογιστεί η ηλικία τον Σύμπαντος σε δεκαοχτώ περίπου δισεκατομμύρια έτη ψυχολογικού χρόνου.Έγινε κατορθωτό να υπολογιστεί η συνολική μάζα του παρατηρήσιμου σύμπαντος σε 10⁵⁰ τόνους σωματιδίων ύλης. Έγινε κατορθωτό να υπολογιστούν τα δισεκατομμύρια οι γαλαξίες, που ο καθένας, λίγο μικρός ή μεγαλύτερος από τον ιδικό μας, μετριέται σε διακόσια περίπου δισεκατομμύρια ηλιακές μάζες. Άστρα, δηλαδή, σαν αυτά που βλέπουμε στον ουρανό.

Πρέπει ωστόσο να ειπωθεί πως όλοι αυτοί οι αριθμοί και τα μεγέθη είναι χρεία να γίνουνται αποδεκτά με μεγάλη προσοχή και με άκρα επιφύλαξη. Στην εποχή μας οι έρευνες στα προβλήματα της αστροφυσικής και της κοσμολογίας είναι ραγδαίες, και συνέχεια αφήνουν ανοιχτή τη δυνατότητα νέων προσδιορισμών και νέων σχεδιάσεων.

The history of the universe starting the with the Big Bang. A billion years after the big bang, hydrogen atoms were mysteriously torn apart into a soup of ions. Credit: grandunificationtheory.com

Όμως το πιο σημαντικό προϊόν της εξίσωσης του Χαμπλ είναι η θεωρία των κοσμολόγων για τη γένεση του σύμπαντος από τη λεγόμενη Μεγάλη έκρηξη. Είναι το λεγόμενο big bang ή Urknall, που δόθηκε δώρο στον άνθρωπο δύο περίπου δεκαετίες ύστερα από την εξίσωοη του Χαμπλ (1929).

Η θεωρία του big bang ήταν η λογική και αναγκαία ακολουθία της εξίσωσης του Χαμπλ. Εφόσον το σύμπαν διαστέλλεται προς την κατεύθυνση του μέλλοντος, τότε εάν προχωρήσουμε προς την κατεύθυνση του παρόντος, αντιστρέφοντας το βέλος του χρόνου, όσο και πιο πολύ βυθίζουμε στο παρελθόν τόσο και πιο πολύ θα βρίσκουμε το σύμπαν να μικραίνει.

Επιστρέφοντας έτσι προς τα πίσω, θα φτάναμε κάποτε στο σημείο του μη περαιτέρω μικρού και ως προς το χώρο, και ως προς το χρόνο, και ως προς τη μάζα ή την ενέργεια.

Το σημείο αυτό είναι η στιγμή της Μεγάλης έκρηξης που έγινε μέσα από το μυχό του τρομαχτικά ελάχιστου και του τρομαχτικά πυκνού.

Την εικόνα της εξέλιξης και της πορείας του σύμπαντος από τότε, από εκείνο το ελάχιστο δυνατό σημείο του χώρου και του χρόνου, που υπολογίζεται μικρότερο από τα 10 ^-40 cm χώρου και μικρότερο από τα 10-⁴⁰ sec χρόνου, μας τη δίνει με τρόπο εποπτικό και άμεσα συλλήψιμο η εικόνα του πυροτεχνήματος ή του συντριβανιού.

The universe’s expansion over time. Credit: NASA/WMAP Science Team/ Art by Dana Berry

Ας φανταστούμε τη στιγμή που τινάζεται στον αέρα το νερό από ένα συντριβάνι. Το παρατηρούμε που ανεβαίνει, μεγαλώνει και εκτείνεται στο σχήμα της ομπρέλλας. Υψώνεται συνέχεια, διογκώνεται ακατάπαυστα (Expansion), και δεν έχει φτάσει ακόμη στο σημείο τροπής, οπόταν θα βλέπαμε ξαφνικά να αναποδογυρίζεται η φορά του, και ν' αρχίζει να πέφτει πάλι στο σημείο απ' όπου εξεκίνησε (Kontraktion).

Αυτή είναι η εικόνα του διαστελλόμενου σύμπαντος. Ο χώρος και ο χρόνος δημιουργούνται σύγχρονα και αδιάλειπτα. Η ύλη και η ενέργεια αυξάνουνται αμείωτα, και σχηματίζουν τη σάρκα του χώρου και του χρόνου. Σχηματίζουν, δηλαδή, τα γεγονότα, τα ουράνια σώματα, τις δυνάμεις που τα συνέχουν, τις κινήσεις που τα ισορροπούν, και ό,τι άλλο βρίσκεται ή συντελείται επάνω τους. Το εξακολουθητικό γίγνεσθαι αυτής της δημιουργίας είναι το σύμπαν ή το σώμα του θεού.

Το τι γίνεται μέσα σ' αυτό το γίγνεσθαι, σ' αυτήν την πορεία του σύμπαντος, είναι ένα πανόραμα που ποτέ δε χορταίνει ανθρώπου μάτι να το βλέπει, και ποτέ δεν κουράζεται ανθρώπου νους να το φαντάζεται. Eίvaι η αύξηση, η ζωή, η ιστορία, οι περιπέτειες και οι εκστάσεις που γνωρίζει το σώμα του θεού.

Όλες οι απορίες και όλες οι επιστήμες μας είναι, όργανα της ορχήστρας που αγωνίζονται και ενθουσιούν, που αγωνιούν και ενθουσιάζουνται, να δώσουν τον ήχο αυτής της Συμφωνίας. Αυτού του μουσικού και οπτικού σώματος του θεού που το λέμε «κόσμο». Κόσμημα δηλαδή στολίδι, εμορφιά, τάξη. Αϊδιότητα και τελειότητα.

Η δύναμη που κάνει το συντριβάνι ν' ανεβαίνει, απλώνεται συνεχώς, και να μη νικιέται από το βάρος ταυ, ώστε ν' αναποδογυριστεί και ν' αρχίσει να πέφτει, η δύναμη δηλαδή που το οπλίζει να νικάει τη βαρύτητα του, είναι η δύναμη της αρχικής έκρηξης. Είναι η πίεση που συνοδεύει ως σήμερα την αρχική έκρηξη.

Αυτή η δύναμη είναι διάχυτη σε όλο το σύμπαν, ανακάλυψαν στα 1965 οι φυσικοί Πενζίας και Ουίλσον, έχει θερμοκρασία 3 βαθμούς πάνω από το απόλυτο μηδέν  και την ονομάζουμε κοσμική ακτινοβολία υπόβαθρου μέλανος σώματος 3Κ.

Η ακτινοβολία υποβάθρου 3Κ είναι ο απόηχος του φοβερού κρότου της Μεγάλης έκρηξης που έφτασε ως εμάς. Είναι ό,τι απόμεινε ωσάν πενιχρό και αξιοθρήνητο κατάλοιπό από την ασύλληπτη θερμοκρασία κατά τη στιγμή της Μεγάλης έκρηξης, ύστερα από δεκαοχτώ δισεκατομμύρια χρόνια.

Η ακτινοβολία υποβάθρου 3Κ, που από τότε η Μεγάλη έκρηξη την αντιπαρατάσσει στη δύναμη της βαρύτητας,  κάνει ώστε το συντριβάνι να συνεχίζει να υψώνεται (Expansion), να μην γκρεμίζουνται οι γαλαξίες ο ένας απάνου στον άλλο, και η φορά του κόσμου να μην επιστρέφει πίσω στο αρχικό σημείο της φτάνοντας στη Μεγάλη ενδόρρηξη (big crunch). Να μην παίρνει, δηλαδή, το σύμπαν το δρόμο του γυρισμού αντιστρέφοντας το βέλος του χρόνου (Kontraktion).

Φασματική κατανομή της κοσμικής ακτινοβολίας μικροκυμάτων. Το διάγραμμα παριστάνει τη λαμπρότητα ως συνάρτηση του μήκους κύματος της κοσμικής ακτινοβολίας μικροκυμάτων. Τα πειραματικά σημεία προέρχονται από τις μετρήσεις του ειδικού φασματομέτρου του δορυφόρου COBE (Cosmic Background Explorer) , που εκτοξεύτηκε το Νοέμβριο του 1989. Η συνεχής καμπύλη (κατανομή ακτινοβολίας μέλανος σώματος) αποτελεί τη θεωρητική πρόβλεψη, με βάση τη κβαντική θεωρία, που αποδίδει στο φως και σωματιδιακές ιδιότητες. Η μοναδική ελεύθερη παράμετρος στη θεωρία, που καθορίζει και το σχήμα και το μέγεθος της καμπύλης, είναι η θερμοκρασία Τ. Στην προκειμένη περίπτωση Τ = 2,725 Κ, σε συμφωνία με το ισχύον κοσμολογικό μοντέλο. Η εντυπωσιακή αυτή σύμπτωση των παρατηρησιακών δεδομένων (που αφορούν το Σύμπαν και την Ιστορία του με τα πιο θεμελιακά αποτελέσματα δημιουργεί συγκλονιστικά αισθήματα δέους και θαυμασμού για την εμβέλεια της επιστημονικής μεθοδολογίας και τη δύναμη της ανθρώπινης διάνοιας. Πηγή: https://physicsgg.me/2012/12/22/

Η ακτινοβολία υποβάθρου 3Κ είναι η δύναμη που επιστρατεύει ακαταπόνητα ο τιτάνας Άτλας, για να βαστάει στους ώμους του το βάρος του κόσμου. (Για λιγάκι το βάσταξε και ο Ηρακλής).

Ο Αϊνστάιν πολύ ενωρίς, και κατά την έννοια ότι είχε συλλάβει το σύμπαν σε κατάσταση στατική (steady State) και όχι εξελικτική (evolutionäres Weltall), σπρωγμένος από την ανάγκη να δώσει μιαν απάντηση στο ερώτημα, γιατί το συντριβάνι υψώνεται συνεχώς και δεν πέφτει, εισήγαγε αυθαίρετα στη γενική Σχετικότητα τον όρο της «κοσμολογικής σταθεράς». Μιας υποθετικής δύναμης, δηλαδή, που αντιστέκεται στη βαρύτητα. Στα γερατειά του ομολόγησε ότι αυτό ήταν το μεγαλύτερο λάθος στους δημιουργικούς στοχασμούς του.

Albert Einstein at Mount Wilson Observatory in 1931, with Edwin Hubble (centre) and Walter Adams. Credit: California Institute of Technology Archives

Ο γέρο σοφός θά 'νιωθε μεγάλη ικανοποίηση, αν ζούσε δέκα χρόνους ακόμη και μάθαινε για την ανακάλυψη της κοσμικής ακτινοβολίας υποβάθρου 3Κ, που ήρθε να διορθώσει τη σφαλερή του υπόθεση για την κοσμολογική σταθερά, και που είναι η πιο ισχυρή ένδειξη της διαστολής του σύμπαντος και της Μεγάλης έκρηξης.

Σιγά-σιγά και ταπεινά. Λαβαίνοντας στο χέρι την έμψυχη αρχιτεκτονική ενός ζωγράφου, τα σύνεργα του σιδερά που έγινε κυρίαρχος της φωτιάς του, ή το αδέξιο σφυρί των λιθοξόων Λουκιανού και Σωκράτη, ζητώντας βοήθεια από τις πολιούχους της τέχνης, τις Μούσες, και τον ευγενικό νου του ανθρώπου, που αρχίζοντας το ταξίδι του ο Δάντης τον προσφώναξε «δάσκαλο και οδηγό και αφέντη», δοκιμάζει ένας καλλιτέχνης να ονομάσει με λέξεις και νοήματα, με δυνάμεις και πράξεις, και την αναγκαία σιωπή στα κενά τους, ώστε να υφαίνεται ο μουσικός ιστός της Συμφωνίας, ετούτο το πυροτέχνημα της Μεγάλης έκρηξης. Να περιγράψει, όπως θα μπορούσε καλύτερα, το συντριβάνι του κόσμου. Που δεν είναι άλλο, παρά η ιστορία και το δράμα του θεού από τότε που ξεκίνησε την πολύμοχθη ζωή του. Εδώ και δεκαοχτώ δισεκατομμύρια χρόνια.

Τι θά 'βλεπε, για να ξαναδώσει τους κόναβους και τους κρότους, τα χρώματα και τις μορφές, τα naturata και naturanta, τη γεωμετρία και τη φυσική που έδωκε με το συντριβάνι της η Μεγάλη έκρηξη;

Έχει δοθεί κιόλας από τους αστρονόμους, παλαιότερα ο Lambert στον αιώνα μας ο Charlier, η εικόνα μιας ιεράρχησης στην πορεία του σύμπαντος. Ξεκινά από τις κατώτερες συστάσεις οργάνωσης, και προχωρεί σε ανώτερα συντάγματα δημιουργίας.

Σύμφωνα με την εικόνα αυτή, την ιεράρχηση του κόσμου την ορδινιάζουν έξι αναβαθμοί τάξης. Πρώτος οι δορυφόροι και οι πλανήτες. Δεύτερος οι πλανήτες και ο» αστέρες. Τρίτος τα σμήνη των άστρων και τα αστρικά νεφελώματα. Τέταρτος οι γαλαξίες. Πέμπτος τα σμήνη και τα πέλαγα των γαλαξιών. Και ο έκτος είναι οι γαλαξιών, που φέρνουνται σαν αστραπές προς το έσχατο πεπερασμένο του άπειρου σύμπαντος.

Τι θα μας έδειχνε, λοιπόν, ο μέγας καλλιτέχνης:

Βλέπω, θα μας έλεγε, κινήσεις,  περιστροφές, ισορροπίες. Ένας εξαίσιος χορός από ταχύτητες και μεταβολές από αλλαγές και σχηματισμούς νέους πηγαίνει και έρχεται χωρίς αναπαημό.

Είναι η αρμονική σύσταση που λαβαίνει η ύλη και οι μάζες, οι ενέργειες και οι δράσεις του κόσμου.

Αν φανταστούμε το χωρόχρονο σαν ένα επίπεδο δίχτυ, τότε κάθε σώμα που τοποθετούμε σ’ αυτό προκαλεί μια τοπική καμπύλωση. Η καμπυλότητα αυτή σύμφωνα με τον Αϊνστάιν αποτελεί έκφραση της ύπαρξης του βαρυτικού πεδίου. Μεγαλύτερες συγκεντρώσεις μάζας δημιουργούν εντονότερες καμπυλώσεις. Οποιαδήποτε μεταβολή του βαρυτικού πεδίου, για παράδειγμα ένα δεύτερο σώμα, που περιφέρεται περί το κεντρικό, θα δημιουργεί μεταβολές στην καμπυλότητα του διχτυού (χωρόχρονου) που θα διαδίδεται με τη μορφή βαρυτικών κυμάτων. Πηγή: https://physics4u.gr/blog/2016/02/15/

Ο χώρος δημιουργώντας πανίσχυρα βαρυτικά πεδία καμπυλώνει σε τεράστια χωνιά. Τα χωνιά αυτά μέσα σι χωροχρονικές κανονικότητες και χωροχρονικές στρεβλώσεις που φτάνουν ως την «εξάρθρωση του χρόνου», ανεβαίνουν και κατεβαίνουν, πλησιάζουν και ξέμακραίνουν, αλλοιώνουνται και μετασχηματίζουνται, εξαφανίζονται και ξαναγεννιούνται, πατούν αθόρυβα και στραταρίζουν λικνιστικά. Ποτέ ωστόσο δεν παραπατούν, και ποτέ δεν ξεστρατίζουν.

Βλέπω τους πλανήτες του μακρόκοσμου να βαφτίζουν τα στοιχεία του μικρόκοσμου. Και τα στοιχεία του μικρκόσμου να χτίζουν τους γαλαξίες του μεγάκοσμου. Η Σελήνη, η Γη, ο Ουρανός, ο Ποσειδώνας, ο Πλούτων. Το σελήνιο, το τελλούριο, το ουράνιο, το νεπτούνιο, το πλουτώνιο.

Άνθρωποι και στοιχεία κατοικούν και είναι, πονούν κλαίνε και δοκιμάζουνται σε χώρες γαλανές και πράσινες, και σε θερμοκρασίες εκατομμύρια βαθμούς Κέλβιν. Ονόματα στίβων και σταδίων είναι το πολώνιο, το γερμάνιο, το σκάνδιο, το αμερίκιο, το γάλλιο, το ευρώπιο, το δημήτριο, το θούλιο, το ρήνιο, το φράνκιο. Και ονόματα αθλητών είναι το προμήθιο, το νομπέλιο, το φέρμιο, το μεντελέβιο, το νιόβιο, το ταντάλιο.

Βλέπω το χωροχρόνο να γεννιέται και να απλώνεται, όπως η ομίχλη που την κυνηγάει ο άνεμος. Να συναυξάνεται στη δισυπόστατη φυή του, όπως η μουσική και το φως στα δώματα του Δία, όταν τα λούζει με γέλιο η αγλαΐα των εννέα κοριτσιών του.

Pierre Mignard (1612–1695), Time Clipping Cupid’s Wings (1694), oil on canvas, 66 x 54 cm, Denver Art Museum, Denver, CO. Wikimedia Commons.

Το χρόνο στις τέσσερες μορφές του. Το θερμοδυναμικό χρόνο. Εκεί που η αταξία της εντροπίας αυξάνεται σταθερά, και η τάξη της νεγκεντροπίας μικραίνει σταθερά. Και μένει το «κάθε πέρσυ και καλύτερα», όπως το φωνάζουν από τον καιρό του πατέρα τους ο Οράτιος και ο Ησίοδος. Τον ψυχολογικό χρόνο, που μας φέρνει να θυμόμαστε το παρελθόν και να καρτεράμε το μέλλον. Τον κοσμολογικό χρόνο, με το σύμπαν συνέχεια να διαστέλλεται, και να ετοιμάζει το απώτατο τόξο διαστολής, οπότε ύστερα από είκοσι ή τριάντα δισεκατομμύρια χρόνια ένας καταιγισμός αναστροφής θα το αναποδογυρίσει, καθώς ο άνεμος την ομπρέλλα. Για ν' αρχίσει να συστέλλεται. Το φανταστικό χρόνο. Εκείνο το αόρατο πουλί που καταργεί τη διάκριση ανάμεσα σε παρελθόν και μέλλον. Και που τόσο τον χρειάζεται η Κβαντομηχανική, για να συμπεριλάβει τη βαρύτητα στις Μεγάλες Ενοποιημένες Θεωρίες. Εκεί που αποτυχαίνειη θεωρία της Σχετικότητας.

«Η ποίηση είναι ένα ταξίδι σ’ άγνωστη χώρα. Η ποίηση είναι ταυτόσημη με την παραγωγή ραδίου. Για μια και μόνο λέξη λιώνεις χιλιάδες τόνους γλωσσικό μετάλλευμα...» - Ο Βλαντίμιρ Βλαντίμιροβιτς Μαγιακόφσκι (1893 - 1930), ήταν Ρώσος ποιητής και θεατρικός συγγραφέας.

Βλέπω άστρα μέσα στη νύχτα. Είναι τα διαμαντένια καρφιά του Μαγιακόβσκι που καρφώθηκαν με το σφυρί στον ουρανό, και κάνουν το μαύρο να στάζει αίμα και τρομαλέες μαρμαρυγές. Άστρα   

άλλα μονάχα, άλλα δεμένα, 

που λέει ο ποιητής. Σύμβολα αγάπης, νοσταλγίας, και αγνότητας που μου νεύουν.

Και τ' άστρα μ' όλο τους το φως κοιτούν μ' ερωτεμένα, που λέει ο ποιητής. Τόσα, όσα να μη μετριούνται.

Τοσ' άστρα δεν εγνώρισεν ο τρίσβαθος αιθέρας,

που λέει ο ποιητής. Άστρα, που τα ξανοίγει το μάτι και γαληνεύουν την έγνοια μου.

Και είδα πώς ελάμπανε από πάνω μου όλα

τ' άστρα, και εξάνοιξα την Αλετροπόδα.

όπου με ευφραίνει πολύ,

που λέει ο ποιητής. Άστρα που μας θωπεύουν τις νύχτες ανέγγιχτα. Από του Όμηρου το τραγούδι κι από του Όμήρου τον καιρό.

Στ' ακρογιάλι αναπαύοτουν ο γέρος^.

Στα παλιά τα ρούχα τα σχισμένα

Κι εκεί εις το πολύαστρον του αιθέρος

Τα μάτια εστριφογύριζε σβησμένα,

που λέει ο ποιητής. Άστρα που μας φέρνουν την αγγελία την καλή, και την αγγελία την οργισμένη. Όπως ο αρχαίος φρυκτωρός την άλωση της Τροίας, και τα ματωμενα λουτρά της Κλυταιμνήστρας:

Άστρων κάτοιδα νυκτέρων όμήγυριν,

και τους φέροντας χείμα και θέρος βροτοίς

λαμπρούς δυνάστας.

Οι Πλειάδες, ο Σκορπιός και ο Ωρίωνας είναι αστερισμοί που σχετίζονται με την ελληνική μυθολογία. Ο Ωρίων ήταν ένας διάσημος κυνηγός που καταδιώκοντας τις Πλειάδες, τις οποίες τελικά λυπήθηκε ο Δίας και τις μεταμόρφωσε σε αστερισμούς. Ο Σκορπιός και ο Ωρίωνας αποφεύγουν ο ένας τον άλλον στον ουρανό, καθώς σύμφωνα με την μυθολογία, ο Σκορπιός απέκτησε αυτό το χαρακτηριστικό μετά από τη μεταμόρφωσή του από τους θεούς. In Greek mythology, the Pleiades were originally the seven daughters of the titan Atlas and the sea-nymph Pleione. When Atlas was made to carry the heavens on his shoulders, Orion started to pursue the Pleiades, so Zeus transformed them into doves, then into stars. Their name is given to a star cluster, which it appears is chased across the night sky by the constellation of Orion. Elihu Vedder (1836–1923), The Pleiades (1885), oil on canvas, 61.3 × 95.6 cm, The Metropolitan Museum of Art, New York, NY. Wikimedia Commons.

Βλέπω έναν πάγκαλο κυνηγό με σπαθί και ζώνη να κυνηγά εφτά τρομαγμένα κορίτσια. Και πίσω από τις Πλειάδες, ο γιγάντιος Σκορπιός του νότου να κυνηγά τον κυνηγό Ωρίωνα.

Κομμάτια στο συντριβάνι του κόσμου είναι η διασπορά των υπερκαινοφανών, και τα αντίστροφα τετράγωνα του Νεύτωνα. Είναι οι κοίτες και τα κήτη, τα δέντρα και τα θηρία. Όρη, κοιλάδες, ποταμοί.

Είναι τα κβάντα του Πλανκ, οι εξισώσεις του Μάξγουελ, η Κυμαία Σίβυλλα, το όριο Καντρασεκάρ, ο όνειρος και ο βραχνάς, και η απαγορευτική αρχή του Πάουλι. Είναι τα γκραβιτόνια και τα γλουόνια, τα μεσόνια και τα πιόνια, η ερωμένη του Κέννεντυ και η ντάτσα του Στάλιν.

Ο Βάτσλαφ Νιζίνσκι (Vaslav Nijinsky) ήταν ένας επιδραστικός χορευτής και χορογράφος του μπαλέτου, γνωστός για την εκφραστικότητα και την τεχνική του. Η καριέρα του διήρκεσε από το 1908 έως το 1919, αλλά τερματίστηκε πρόωρα όταν διαγνώστηκε με σχιζοφρένεια. Αργότερα, έζησε σε διάφορα ψυχιατρεία. Ο Νιζίνσκι στο Le Festin, που παρουσιάστηκε στην πρεμιέρα των Ρωσικών Μπαλέτων, στο Παρίσι, τον Μάιο του 1909. Nijinsky in Le Festin, a suite of classic dances performed on the opening night of the Ballets Russes in Paris, May 1909. The company's courier later described the audience's reaction to Nijinsky's performance with Tamara Karsavina in the Bluebird (ballet) pas de deux: "when those two came on, good Lord! I have never seen such a public. You would have thought their seats were on fire." (Πηγή: Wikipedia).

Κομμάτια του συντριβανιού είναι οι ακλόνητες κινήσεις που βουρλίζουν τα ουράνια σώματα, και το στροφαλοφόρο άξονα του χορευτή Νιζίνσκι. Περιφορές. στροφές, γύροι και κύκλοι και ελλειπτικές τροχιές. Ορμές, στροφές και ιδιοστροφορμές. Είναι το πρώτο κινούν ακίνητον ως ερώμενον του Δάντη και του Αριστοτέλη. Είναι ο Ήφαιστος της Αφροδίτης, και ο Ηφαιστίων του Αλέξανδρου. Η εξελικτική γραμμή Κοιλάκανθος, Αρχαιοπτέρυξ, Κυνόγναθος.

Βλέπω τη δύναμη της φύσης για ζωή, που ως τώρα έχει δημιουργήσει και στη συνέχεια αποδομήσει βιομάζα απάνου στη γη πολύ μεγαλύτερη από την ίδια τη μάζα της γης.

Στο συντριβάνι του κόσμου βλέπω το Αλγώγκιο και τη Λαυρασία, τον Αη-Δημήτρη στη Βασιλική οδό του Ταΰγετου, τη ρίγανη, τον αβαγιανό και το αστρολούλουδο.

Βλέπω τις Καληδόνιες και τις Ερκύνιες ορογενέσεις, και την επιτάφια επιγραφή του Αφρικανού Σκιπίωνα του Πρεσβύτερου:

Αγνώμονη πατρίδα,

θα σου στερήσω τα οστά μου.

Βλέπω τους σκλάβους με το σταυρό τους στο δρόμο του Σπάρτακου, και το «εκεί πλοία διαπορεύονται» της Γραφής.

Κομμάτια του συντριβανιού είναι η βίλλα Υπάτιεφ στα Ουράλια, η λαθροβίωση των όφεων τους χειμώνες, τα πατήματα των ζώων και η έρπυση των σκωλήκων στα απολιθώματα. Και τα άλλα βιοδηλωτικά ίχνη.

Είναι οι καλόγεροι Ρασπούτιν και Λούθηρος. Ο ένας που καίει τον πάπα στην πυρά της Ιερής Εξέτασης, για να ξαναζωντανέψει το χριστιανισμό εκεί που ξεψυχούσε. Ο άλλος, γλυκομίλητος και φαρμακοφίδης, εντέλλεται στους υπουργούς του τσάρου Ρομανώφ: «-Φρόντιζε, ηγαπητέ, όπως...». Και την άλλη νύχτα ανάμεσα σε γυναίκες, πίθηκους και ποτήρια παραγγέλνει πατερικά στους μουζίκους:

«-Η γνώμη της Ουράνιας Αίθουσας είναι να μη σβήνεται το καντήλι που καίει μπροστά στο εικόνισμα του σταύλου κάθε αγελάδας. Σε όλη την αυτοκρατορία. Για να σας ευλογεί ο θεός του τσάρου και της τσαρίνας.»

Στο συντριβάνι του κόσμου βλέπω τους προφεσσόρους στις ακαντέμιες και στις ουνιβερσιτές. Τους τραγομάσχαλους γράσωνες και τους χοιροτρόφους μουνουχάρους με στάμπα Μαρκαντώνη. Βλέπω τον τύπο τον καυκασοειδή και το νεγροειδή, και το μογγολοειδή. Τους βουσμάνους, τους πολυνήσιους, και τους αμερικανοϊνδιάνους.

Το RNA, ειδικά το mRNA, παίζει κρίσιμο ρόλο στη διαδικασία μετάφρασης των γονιδίων σε πρωτεΐνες. Κάθε τριπλέτα νουκλεοτιδίων (κωδικόνιο) του mRNA αντιστοιχεί σε ένα συγκεκριμένο αμινοξύ, και με τη βοήθεια του tRNA, τα αμινοξέα μεταφέρονται για να σχηματίσουν την πρωτεΐνη. Υπάρχουν 20 κανονικά αμινοξέα που παράγονται μέσω αυτής της διαδικασίας. Illustration: Oldemar González / TecScience

Βλέπω το RNA και τα αμινοξέα. Ηρωίνη, ολυμπιάδες μετά Κουμπερνταίν, και την ωχρά σπειροχαίτη. Και το μέτρο από πλατίνα στο μουσείο του Παρισιού, που μέτρα μήκος ίσο με την απόσταση που διατρέχει το φως σε χρόνο ίσο με 0,000000003335640952 του δευτερόλεπτου.

Βλέπω την Ταρπήια Πέτρα, τους Αποθέτες τον λυκούργειου νόμου, το veto των ρωμαίων δημάρχων στους ύπατους, και την παγκόσμια σταθερά στους γαλαξίες που έχει ορίσει να είναι το πρωτόνιο 1830 φορές βαρύτερο από το ηλεκτρόνιο. Και μαθαίνω τη γνώση ότι δεν έχει νόημα να ρωτάει κανείς, τι υπήρχε πριν από τη Μεγάλη έκρηξη. Γιατί πριν από την αρχή του χρόνου δεν υπάρχει πριν.

Στο συντριβάνι του κόσμου βλέπω ότι κάτω από ιδεώδεις συνθήκες θα μπορούσαν να σκεπάσουν την επιφάνεια της γης μας τα μικρόβια σε δύο ημέρες, οι μύγες σε ένα χρόνο, οι ποντικοί σε οχτώ χρόνους, οι ελέφαντες σε χίλια χρόνια. Και ότι ο άνθρωπος σήμερα, χωρίς τις ιδεώδεις συνθήκες, έχει σχεδόν μισοσκεπάσει τη γη σε δώδεκα χιλιάδες χρόνους ιστορικού βίου.

Hieronymus Bosch (c 1450–1516), The Garden of Earthly Delights (right panel, detail) (c 1495-1505), oil on oak panel, central panel 190 × 175 cm, each wing 187.5 × 76.5 cm, Museo Nacional del Prado, Madrid. Wikimedia Commons.

Εκείνο που μας σώζει από τούτη τη φρίκη είναι η αντίσταση του φυσικού περιβάλλοντος, που δρα είτε με την την έλλειψη τροφής, είτε με την έλλειψη χώρου, είτε με την ανάπτύξη ανταγωνιστικών οργανισμών. Και όπου τέτοιες αντιστάσεις άμυνας της φύσης ενάντια στο σημερινό άνθρωπο διάβαζε: καρκίνοι, λειψυδρία, οικολογική ταραχή, πόλεις ανθρώπων λαγούμια αρουραίων, ανεργία, aids, δρόγες.

Βλέπω ότι ο homo insipiens, ο άνθρωπος βλάκας, είναι κραταιός, ενώ ο homo sapiens είναι ο ανίσχυρος. Και ότι ο πρώτος οδηγεί το δεύτερο σε ομαδικό θάνατο τάφου. Απάνου στην ταφόπλακα διαβάζουμε κιόλας το επίγραμμα της βλακείας, που σκάλισε ο γοερός ποιητής:

Δω μια φορά ήταν άνθρωπος,

Κι εκεί 'ταν ένας τόπος.

Όμως, απέναντι από την αμάθεια, την ακράτεια, και την αλαζονεία του σοφού άνθρωπου, μέσα σε κυπαρίσσια και φως, διαβάζω για τον τρόπο ζωής του δίκαιου και του μετρημένου, όπως ορίστηκε από την ελληνολατινική γλώσσα: ακίδαινος, qui cinaedus non est, sed castus et pudicus.

Στο συντριβάνι του κόσμου βλέπω τον ακινάκη της Ιουδήθ, το Ρήγουλο στην Καρχηδόνα να κοιτάει καρσί τον αφρικανικό ήλιο με κομμένα τα ματοβλέφαρα. Τις ωμοπλάτες της Ελένης στον Ευρώτα, και τη βουερή κατακλείδα του Κάτωνα του Τιμητή σε σύγχρονη γλώσσα:

ceterum censeo religionem esse delendam.

Τα άλλα και ίδια λόγια, δηλαδή, σε κάθε καιρό:

Ιερείς και θεολόγοι είναι η τάξη που πρέπει

Να λείψει από τις κοινωνίες των ανθρώπων.

Όπως ακριβώς οφείλουν να λείψουν οι ξεβα-

σκαντές και οι μάγοι, οι πραχτικοί κομπο-

γιανίτες, οι καραγκιόζηδες, και οι τεκετζήδες.

Στη φωτογραφία, εικόνες του υψώματος μετά τη σφαγή και ο ηρωικός ταγματάρχης Δ. Κασλάς. Η πατρίδα, μετά τον πόλεμο, του ξήλωσε τα γαλόνια του Ταγματάρχη, τον υποβίβασε σε στρατιώτη και τον έστειλε εξορία. Πέθανε το 1966 παραμελημένος και πικραμένος. Από το facebook του Δημήτρη Αλικάκου  2012.

Βλέπω τις Καβο-Κολόνες και τις Ηράκλειες Στήλες. Τη Ντάπια του Μάρκου στο Μεσολόγγι, το λιοντάρι του Ανδροκλή με επίδεσμο στο πόδι, τη Ντάμα Πίκα του Πούσκιν, και το ύψωμα 731 στο δρόμο για το Βεράτι, με τις δεκαεφτά ντροπιασμένες αντεπιθέσεις των ιταλών στην εαρινή αντεπίθεση του '41. Και ομάδι τη ντροπιασμένη ανασκαφή του χωριού Κάνδανος από τους γερμανούς. Αργέστης πένθιμος παραπαίρνει ακόμη τα μύρα του το Μάη:

Είδα τα σπίτια τρόχαλα, τσ' αυλές χορταριασμένες.

 

Ο Λούντβιχ Μπόλτσμαν (γερμανικά: Ludwig Eduard Boltzmann‎‎, 20 Φεβρουαρίου 1844 – 5 Σεπτεμβρίου 1906) ήταν Αυστριακός θεωρητικός φυσικός και φιλόσοφος. Ο Μπόλτσμαν υπήρξε από τους θεμελιωτές της Στατιστικής Φυσικής και Θερμοδυναμικής. Συνδύασε τη Θεωρία πιθανοτήτων στον 2ο Θερμοδυναμικό Νόμο, αποδεικνύοντας ότι η πιθανότερη κατάσταση ενός θερμοδυναμικού συστήματος είναι η κατάσταση ισορροπίας. Απέδειξε το θεώρημα ισοκατανομής της ενέργειας, (Νόμος Μάξουελ-Μπόλτσμαν) και ήταν ένας από τους σημαντικότερους υποστηρικτές της Ατομικής Θεωρίας όταν πολλοί μεγάλοι επιστήμονες αμφισβητούσαν ακόμα την ύπαρξη των ατόμων. Παρόλα αυτά, ο Μπόλτσμαν υπέφερε από μανιοκατάθλιψη και έτσι κατά τη διάρκεια των θερινών διακοπών του στη μικρή πόλη Ντουΐνο (Duino) κοντά στην Τεργέστη το 1906 απαγχονίσθηκε σε μία κρίση κατάθλιψης. Η σορός του μεταφέρθηκε στη Βιέννη όπου και τάφηκε. Πάνω στον τάφο του αναγράφεται η σχέση S = klogW. Πηγή: wikipedia

Στο συντριβάνι του κόσμου ανεβαίνει η ευγενικιά αυτοκτονία του Μπόλτσμαν, και τα σπασμένα δόντια του Ροβεσπιέρου, καθώς ψιθυρίζει «ευχαριστώ, κύριε», και όχι «ευχαριστώ, πολίτη». Ανεβαίνουν και καμπυλώνουν οι παράφοροι οργασμοί της Αριάδνης, και το κλήμα του θεού Διόνυσου στη Νάξο. Το φαινόμενο Ντόπλερ, οι στήλες του Κεραμεικού, και οι Σαιν-Ζυστ και Γιάκοντα σαν αρχάγγελοι θανάτου.

Ανεβαίνει και μένει το επιτύμβιο ελεγείο του Βιργιλίου, χαραγμένο απάνου στα πενήντα ένα του χρόνια:

cecini pascua, rura, duces,

(τραγούδησα ποίμνια, αγρούς, βασιλιάδες)

Τέσσερα είδη σπίνων των Νησιών Γκαλαπάγκος με διαφορετικά ράμφη από το “Journal of Researches” (1839) του Δαρβίνου. Ανατύπωση με την άδεια του εκδότη John van Wyhe, Το Πλήρες Έργο του Κάρολου Δαρβίνου στο Διαδίκτυο (http://darwin-online.org.uk).

Και το «Παράδοξο Σραίντιγκερ», και οι εφτά σύντροφοι του Ρήγα μισότρελοι στο Δούναβη, και οι σπουργίτες στα νησιά Γκαλάπαγκος του Δαρβίνου.

Πηγή: Onassis Cavafy Archive

Στο συντριβάνι του κόσμου βλέπω τους καλογέρους βράχους να λατρεύουν γονατιστοί την ερημιά. Tην Αγορά Αλ-Καλίλι, και το ένα μάτι του γέροντα Κουτούζωφ. Βλέπω τον Ευρίωνος Τάφον, το Λαβουαζιέ στην καρμανιόλα και τα σύκα της Κλεοπάτρας.

Ο Σίγκμουντ Φρόυντ φορούσε ένα δαχτυλίδι με την κεφαλή του Διός, το οποίο αποτελούσε ένα σύμβολο που αποτύπωνε την εκτίμησή του για τη μυθολογία και τις συμβολικές της διαστάσεις. Ο Φρόυντ είχε έντονο ενδιαφέρον για την αρχαία ελληνική μυθολογία και συχνά χρησιμοποιούσε μυθολογικές αναφορές και εικόνες για να εξηγήσει τις ψυχολογικές διαδικασίες και τα σύμβολα που μελετούσε. Η κεφαλή του Διός, ως αρχηγού των θεών στην ελληνική μυθολογία, έχει μια ιδιαίτερη συμβολική σημασία. Για τον Φρόυντ, που αναζητούσε τη σχέση ανάμεσα στον πολιτισμό, τις θρησκευτικές παραδόσεις και τη ψυχή του ατόμου, το δαχτυλίδι μπορεί να εκληφθεί ως μια υπενθύμιση της δύναμης και της εξουσίας που συνδέονται με την έννοια του θεού Δία, αλλά και της σημαντικότητας των αρχαιοελληνικών συμβόλων στην κατανόηση της ανθρώπινης ψυχής. Ο Φρόυντ συχνά συνδύαζε τις θεωρίες του με πολιτισμικά και ιστορικά στοιχεία, καθώς πίστευε ότι τα σύμβολα και οι μύθοι αποκαλύπτουν σημαντικές αλήθειες για τις ανθρώπινες επιθυμίες και τις ψυχικές συγκρούσεις. Αυτό το δαχτυλίδι λοιπόν αποτελεί μια ένδειξη της βαθιάς του σύνδεσης με αυτές τις έννοιες. Freud's own ring had an image of Zeus. Πηγή: https://www.telegraph.co.uk/news/2018/08/04/crown-jewels-freudianism-searching-secret-rings-freud-gave-closest/

Στο συντριβάνι του κόσμου βλέπω το δαχτυλίδι του Φρόυντ με την κεφαλή του Διός. Τα όνειρα στα 1900, και στην οδό Ορέων 19, Berggasse 19, στη Βιέννη. Βλέπω την ασπίδα του Αχιλλέα στο Σ Ιλιάδας, και το κομπολόι του κύκλωπα στο Τζόυς.

 

Edvard Munch, The Geniuses. Ibsen, Nietzsche and Socrates, 1909, oil painting, 134.5 x 175 cm. Munch Museum, Oslo.

Στο συντριβάνι του κόσμου βλέπω τον πρίγκιπα Φρεδερίκο Νίτσε αρπαγμένο στο λαιμό του αλόγου που το δέρνει ο αγωγιάτης. Εκείνο το παγωμένο πρωινό στο Τορίνο.

Το συντριβάνι του κόσμου είναι το θαύμα του απλού. Που για να το βλέπουμε χρειαζόμαστε το καθαρό μάτι. Και για να το ακούμε, πρέπει να κρατάμε έναυλα ώτα στην κουβέντα του Αϊνστάιν: Το ποιο ακατανόητο πράγμα είναι ότι ο κόσμος είναι κατανοητός.

Για να κουβεντιάζουμε όπως του πρέπει το συντριβάνι του κόσμου, έχουμε χρεία την ποιητική αίσθηση του παλαιού Ανώνυμου: «ου γαρ εις πειθώ τους άκροωμένους άλλ' εις έκστασιν άγει τα υπερφυά».

Και για να σταθούμε με τιμή και νοστιμάδα απέναντί του, είναι ανάγκη να αγαπάμε την αρετή της παλαιότητας. Να αντέχουμε τη μοίρα που φέρνει το σπαθόχορτο και το κενταύριο στους μακρυνούς απόγονους της δρακοντογενιάς.

Να περπατάμε στο φως όπως η φήμη στο σκοτάδι. Ερημίτες στολισμένοι από χέρι κοριτσιού.

Απόσπασμα από τη «Γκέμμα»