Οι Ιχθυοκένταυροι και οι Νηρηίδες του Έβρου

Ιχθυοκένταυροι, ημίγυμνες Νηρηίδες με φορέματα από υαλόμαζα και μικροί Έρωτες πάνω σε δελφίνια, ένας συναρπαστικός κόσμος της ελληνικής μυθολογίας ξετυλίχτηκε μπροστά στα μάτια των αρχαιολόγων, καθώς αποκάλυπταν τα ψηφιδωτά δάπεδα ρωμαϊκού λουτρού στο λόφο της Αγίας Πέτρας, έξω από το Διδυμότειχο.

Το λουτρό -άγνωστο αν ήταν δημόσιο ή τμήμα πολυτελούς έπαυλης- είναι ένα μόνο δείγμα της δόξας της αρχαίας Πλωτινόπολης, πόλης που άκμασε για αιώνες πάνω στο ρου του ποταμού Έβρου.

Αναπαράσταση του ποταμού Έβρου

Τη σπουδαιότητα του ποταμού για τη ζωή της πόλης μαρτυρά και η κεντρική παράσταση του ψηφιδωτού που έφερε πρόσφατα στο φως η ανασκαφή της ΙΘ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, με επικεφαλής τον αρχαιολόγο Ματθαίο Κουτσουμανή. Πρόκειται για μία αντρική νεανική μορφή, που δείχνει να αναδύεται μέσα από το νερό. Αξιοποιώντας και πληροφορίες που δίνει ο Πλούταρχος, οι αρχαιολόγοι αναγνωρίζουν στον όμορφο αυτό νέο τον ίδιο τον Έβρο: «Ηταν πρίγκιπας, γιος του βασιλιά της Θράκης Κάσσανδρου, τον οποίο ερωτεύτηκε η μητριά του και, επειδή δεν ενέδωσε στις ορέξεις της, αυτή τον κατηγόρησε στον Κάσσανδρο. Για να αποφύγει τον ατιμωτικό θάνατο, ο Έβρος έπεσε στα νερά του ποταμού, που στη συνέχεια πήρε το όνομά του», εξηγεί ο κ. Κουτσουμανής. Δίπλα στον Έβρο απεικονίζεται γυναικεία μορφή -δυστυχώς δε σώζεται το κεφάλι της- που κρατάει σκήπτρο με κεφάλι φιδιού. «Κατά πάσα πιθανότητα η μορφή αυτή είναι η ίδια η πόλη, η Πλωτινόπολη», λέει ο υπεύθυνος αρχαιολόγος.

Ιχθυοκένταυροι και Νηρηίδες κοσμούν το ψηφιδωτό

Οι ιχθυοκένταυροι ήταν μυθικά όντα: από τη μέση και πάνω έχουν ανθρώπινη μορφή, ενώ στο κάτω μέρος φέρουν πόδια αλόγου και ουρά ψαριού. «Παραστάσεις με τέτοια όντα έχουν βρεθεί στο βωμό της Περγάμου και στην Ιταλία, αλλά στην Ελλάδα είναι σπάνιες», λέει ο κ. Κουτσουμανής. Τον πλούτο της Πλωτινόπολης μαρτυρούν και άλλα πρόσφατα ευρήματα, όπως ένα γλυπτό από ελεφαντόδοντο που αναπαριστά ερωτική σκηνή σε ανάκλιντρο και χάντρες από κεχριμπάρι, που προέρχονταν από τη Βαλτική.

Το ψηφιδωτό χρονολογείται στα τέλη του 2ου - αρχές 3ου αι. μ.Χ. και ανήκει σε triclinium (αίθουσα συνεστιάσεων με τρεις κλίνες) λουτρού. Δυστυχώς, όλο το ψηφιδωτό καταστρέφεται από μεταγενέστερους τοίχους του 4ου και 5ου μ.Χ., όταν το άλλοτε πολυτελές κτίριο κατέληξε να χρησιμοποιείται ως πιθεώνας (βρέθηκαν τεράστια πιθάρια αποθήκευσης σιτηρών).

Βόρεια και νότια της κεντρικής διακόσμησης υπάρχουν διάχωρα με πτηνά και γεωμετρικά μοτίβα. Μέχρι στιγμής αποκαλύφθηκαν 70 τ.μ. του ψηφιδωτού, ενώ η έρευνα θα συνεχιστεί και την επόμενη περίοδο.

Η χρυσή Πλωτινόπολη

 Υπόκαυστο (από Νότια), ανασκαφή Πλωτινόπολης Διδυμοτείχου Έβρου

Η πρώτη έρευνα στην Αγία Πέτρα έγινε το 1977 από τον καθηγητή Γιώργο Μπακαλάκη και τον αρχαιολόγο Διαμαντή Τριαντάφυλλο, ενώ στα μέσα της δεκαετίας του '80 αποκαλύφθηκε κτίριο με ψηφιδωτά που έφεραν παραστάσεις της Λήδας με τον κύκνο και τους 12 άθλους του Ηρακλή. Ο χώρος ήταν γνωστός ως αρχαιολογικός πριν ακόμη από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν είχαν περισυλλεγεί διάφορα ευρήματα, μεταξύ των οποίων και επιγραφές, στις οποίες μαρτυρείται και το όνομα της Πλωτινόπολης. Το 1965, σε κατασκευή χαρακώματος από στρατιώτες, βρέθηκε χρυσή προτομή του Σεπτίμιου Σεβήρου.

Νεολιθικό στρώμα, πασσαλότρυπες, ανασκαφή Πλωτινόπολης Διδυμοτείχου Έβρου

Η Πλωτινόπολη ιδρύθηκε από το Ρωμαίο αυτοκράτορα Τραϊανό, ο οποίος της έδωσε το όνομα της γυναίκας του Πλωτίνης. Αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν ότι στη θέση υπήρχε ήδη προχριστιανική πόλη. Υπολογίζεται ότι η πρώτη κατοίκηση στο λόφο της Αγίας Πέτρας χρονολογείται γύρω στο 5.000 π.Χ., στη νεολιθική εποχή.

Το άνοιγμα του πηγαδιού προς τον θάλαμο (φαίνεται και η πλάκα που έφρασσε το άνοιγμα)

Οι αρχαιολόγοι εντόπισαν διάφορες φάσεις της ζωής της πόλης, που συνέχισε να υπάρχει ως το τέλος 6ου αι. μ.Χ. Σε παλαιότερες έρευνες αποκαλύφθηκε δάπεδο κτιρίου με υποδαπέδιο σύστημα αγωγών και συγκρότημα ύδρευσης (πηγάδι και θάλαμος). Το εντυπωσιακών διαστάσεων πηγάδι (2,20 μ. διάμετρος και 12,60 μ. βάθος μέχρι στιγμής) είναι το μοναδικό τόσο καλά διατηρημένο εύρημα του είδους σε ολόκληρο το ρωμαϊκό κόσμο, όπως λέει ο κ. Κουτσουμανής.

Μια γεύση από την τέχνη της Ανατολής - Ισλάμ και Κίνα. A taste of the art of the East - Islam and China

Nezâmi, Le Livre d'Alexandre, Eskandar sur le trône, Tabriz, 1540.

Η παρούσα ανάλυση φιλοδοξεί να υπαινιχθεί απλώς ορισμένες από τις κατευθύνσεις προς τις οποίες κινείται η καλλιτεχνική παραγωγή της Ανατολής.

Η περιορισμένη πρόσληψη σχετικών δεδομένων σε συνδυασμό με την προσανατολισμένη προς τη δύση παιδεία μας:

• αφενός περιορίζουν τις δυνατότητες ουσιαστικής εξοικείωσής μας με το συγκεκριμένο υλικό και

• αφετέρου προωθούν αναγνώσεις αναπόφευκτα ανεπαρκείς, αφού τις περισσότερες φορές ξεκινούν από παραδοχές συνυφασμένες με τις αρχές του δικού μας πολιτισμού.

Paysage riverain, détail l'hippodrome, mosaïque, Grande Mosquée Damas.

Παρόλα αυτά, οι σκέψεις που θα ακολουθήσουν φιλοδοξούν να λειτουργήσουν ως ένα ικανό ερέθισμα για περαιτέρω μελέτη και ενδεχομένως εμβάθυνση σε ζητήματα που σχετίζονται με την ευρύτερη θεματική.

Ο ρόλος της εικόνας

Chardonneret et branche de Narcisse, Ispahan, Iran, 1652.

Η συζήτηση σε βασικά εγχειρίδια ιστορίας της τέχνης, όπως Το Χρονικό της Τέχνης του E. H. Gombrich, ορίζει εξ’ αρχής μια oυσιαστική παράμετρο, προσπαθώντας να προσδιορίσει το ρόλο της εικόνας στο πλαίσιο των πολιτισμών της Ανατολής, εκείνη της θρησκείας.

Coran d'Arghoûm Châh, page de fontispice, Egypte, 1368.

Και μάλιστα, συσχετίζοντας άμεσα το θέμα με την αντιπαράθεση εικονομάχων και εικονολατρών και θεωρώντας -όχι εσφαλμένα, αλλά πάντως ως ένα βαθμό μονοδιάστατα- πως η εξέλιξη της τέχνης της Ανατολής προσδιορίζεται αποφασιστικά από τις αρχές του Μουσουλμανισμού, και πιο συγκεκριμένα, από την απαγόρευση των εικόνων και την συνεπαγόμενη αποκλειστική ενασχόληση των τεχνιτών με φόρμες και σχήματα.

Socrate et deux étudiants, Les meilleures sentences et les Plus Précieux Dictons d'al-Moubashshir, Syrie, 1250. 

Με άλλα λόγια, η εικόνα ενισχύει τη διδασκαλία του Μωάμεθ, ωθώντας τη σκέψη του θεατή σε ένα σύμπαν ονειρικό, υπερβατικό, που δεν παρουσιάζει αντιστοιχίες με την υλική πραγματικότητα του φυσικού κόσμου, από την οποία εξάλλου ο πιστός καλείται να αποδεσμευτεί. 

 Anthologie poétique persanne, femme et musician, Hérât, 1480.

Ωστόσο, από την τέχνη της Ανατολής δεν απουσιάζει εντελώς η απεικόνιση μορφών και επεισοδίων. Σε αυτές τις περιπτώσεις τα εικονιζόμενα πρόσωπα και τα ευρύτερα περιστατικά εξακολουθούν να μη σχετίζονται με τη θρησκεία και αφορούν στην εικονογράφηση ποιημάτων, μύθων, ειδυλλίων αλλά και ιστορικών γεγονότων.

Sa'di, La Roseraie et le Verger, Scène de banquet dans un jardin, Chirâz, 1569.

Ποιος είναι ο τρόπος με τον οποίο δομούνται οι συγκεκριμένες εικόνες; Κοιτάζοντας τη σελίδα ενός περσικού χειρογράφου καθίσταται προφανές ότι ο δημιουργός τους δεν ενδιαφέρεται για την πιστή αναπαράσταση των φυσικών δεδομένων ή για την επίτευξη ψευδαίσθησης. Περισσότερο φαίνεται να έχει μελετήσει τις συμβάσεις που του έχουν παραδώσει οι δάσκαλοι του στην απόπειρά του να τις αναπαράγει με συνέπεια.

Folio 27r from the Lindisfarne Gospels contains the incipit from the Gospel of Matthew.

Όσο για το θεατή, αυτός καλείται να λειτουργήσει περισσότερο ως αναγνώστης (πράγμα που είδαμε να συμβαίνει και σε παραδείγματα της μεσαιωνικής τέχνης, όπως το μανουάλι του Γκλώστερ ή μια σελίδα από το Ευαγγέλιο Lindisfarne).

The Sakyamuni Buddha, by Zhang Shengwen, 1173–1176 AD, Song Dynasty period.

Αλλά και στην Κίνα είναι η επιρροή της θρησκείας που τονίζεται εμφατικά, είτε πρόκειται για τα έθιμα ταφής που ακολουθούνται γύρω στον 1ο αιώνα προ και μετά Χριστόν (χρονολόγηση που ακριβώς αποδεικνύει τη σκοπιά από την οποία προσεγγίζουμε το υλικό), είτε για τη μετέπειτα επιρροή του Βουδισμού.

Le Danseur (Hercule), Traité sur les Etoiles fixes d'as-Soûfi, Maroc, 1224.

Στην πρώτη περίπτωση, θεωρείται πως η τέχνη λειτουργεί διδακτικά υποδεικνύοντας πρότυπα ηθικής και ανδρείας από το παρελθόν, ενώ στη δεύτερη -του Βουδισμού- ως μέσο πνευματικής συγκέντρωσης και ανύψωσης, ουσιαστικό βοήθημα στην άσκηση του στοχασμού και άρα, ως οργανικό μέρος της θρησκευτικής διαδικασίας.

Peach Festival of the Queen Mother of the West, a Chinese Ming Dynasty painting from the early 17th century, by an anonymous artist. From the Freer and Sackler Galleries of Washington D.C.

Η δεύτερη αυτή θεώρηση ειδικά καταξίωσε διαφορετικά και το ρόλο του καλλιτέχνη-δημιουργού (όχι πια τεχνίτη) σε μια σφαίρα διανοητή.

  Shitao, Automne à la montagne, 24,5x38 cm, 1699, Shangai musée.

«Ευλαβικοί καλλιτέχνες άρχισαν να ζωγραφίζουν το νερό και τα βουνά μ’ ένα πνεύμα σεβασμού, όχι για να διδάξουν ή απλώς για να διακοσμήσουν, αλλά για να προσφέρουν υλικό για βαθύ διαλογισμό. Οι εικόνες πάνω σε μετάξι, που τυλίγονταν σε κύλινδρο, φυλάγονταν σε πολύτιμες θήκες. Τις ξετύλιγαν μόνο σε στιγμές ηρεμίας, για να τις κοιτάξουν και να τις σκεφτούν, όπως ανοίγουμε μια ποιητική συλλογή και διαβάζουμε ένα ωραίο ποίημα. Γι’ αυτό το σκοπό έγιναν τα σπουδαιότερα κινέζικα τοπία του δωδέκατου και του δέκατου τρίτου αιώνα. […] 

Shitao, En méditation, au pied des monts impossibles, 1695, Sichuan musée.

Οι Κινέζοι καλλιτέχνες δεν πήγαιναν στο ύπαιθρο για να καθίσουν αντίκρυ σε κάτι και να το σχεδιάσουν. Μάθαιναν μάλιστα την τέχνη τους με μια παράξενη μέθοδο στοχασμού και αυτοσυγκέντρωσης. Έτσι, διδάσκονταν αρχικά “πώς ζωγραφίζονται τα πεύκα”, “πώς ζωγραφίζονται οι βράχοι”, “πώς ζωγραφίζονται τα σύννεφα”, μελετώντας όχι τη φύση αλλά τα έργα μεγάλων δασκάλων. Μόνο όταν γίνονταν άριστοι τεχνίτες, άρχισαν να ταξιδεύουν και να μελετούν την ομορφιά της φύσης, για να συλλάβουν κάθε φορά την έκφραση του τοπίου.»

Playing Children, by Song artist Su Hanchen, c. 1150 AD.

Παρά το γεγονός ότι τα παραδείγματα που έχουμε μπροστά μας προέρχονται από μια πρώιμη σχετικά χρονική περίοδο, έχει νόημα να πούμε πως η κινεζική τέχνη περιορίζεται -ηθελημένα ασφαλώς- σε συγκεκριμένα μοτίβα, τα οποία αναπαράγει με αξιοθαύμαστο τρόπο και στη διακόσμηση αντικειμένων από πολύτιμα υλικά.

Katsushika Hokusai, Red Fuji southern wind clear morning.

Η τέχνη των Ιαπώνων, που παρουσιάζει κοινή προβληματική, θα επιχειρήσει να εφαρμόσει τις παραδοσιακές της μεθόδους σε νέες θεματικές, ύστερα από την επαφή με τη δυτική τέχνη στο 18ο αιώνα. Αυτούς ακριβώς τους πειραματισμούς θα γονιμοποιήσει με τη σειρά της η δυτική τέχνη στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αι., στο πλαίσιο των νέων της πειραματισμών.

H τάξη του Star Treκ. The 'Star Trek' style touchscreen classroom of the future that's set to replace books and blackboards

The experts from Durham University have designed the 'classroom of the future'.

Επιστήμονες του Πανεπιστημίου Durham στη Βρετανία κατασκεύασαν οθόνες αφής σε μέγεθος τραπεζιών και στη συνέχεια ανέπτυξαν ειδικά εκπαιδευτικά λογισμικά. 

The technology allows all students to take part rather than one individual dominating.

Ομάδες μικρών μαθητών επιλέχθηκαν για να διδάσκονται αποκλειστικά στις οθόνες αυτές. Δημιουργήθηκαν τάξεις χωρίς τους παραδοσιακούς μαυροπίνακες αλλά και χωρίς να χρησιμοποιούνται βιβλία. 

Researchers found that multi-touch, multi-user desks can boost skills in mathematics.

Όπως διαπιστώνεται αυτή η διαδικασία ενισχύει τις ικανότητες των μαθητών ειδικά στον τομέα των μαθηματικών. Οι τάξεις αυτές μάλιστα ονομάστηκαν «τάξεις του Star Trek».

Τα αποτελέσματα

The teacher plays a key role in the classroom and can send tasks to different tables to individuals and groups.

Η χρήση των μεγάλων οθονών αφής από πολλούς μαθητές ταυτόχρονα αύξησε επίσης το πνεύμα συνεργασίας και ομαδικότητας ανοίγοντας νέους τρόπους στην εκπαιδευτική διαδικασία. 

«Στόχος μας ήταν να ενθαρρύνουμε την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ενεργοποίηση της συνεργασίας των μαθητών όπου η γνώση αποκτιέται μέσα από την ανάπτυξη δημιουργικότητας και ανταλλαγής απόψεων από την παραδοσιακή μέθοδο της παθητικής λήψης γνώσης, με τους μαθητές μόνους τους στα θρανία του με τα βιβλία και τα τετράδια τους. 

Results from a three-year project working with over 400 pupils, mostly eight to 10 year olds, show that collaborative learning increases both fluency and flexibility in maths.

Αυτές οι τάξεις και οι συγκεκριμένες οθόνες επιτρέπουν τη συνεργασία και τη δημιουργικότητα» αναφέρει ο καθηγητής Λιζ Μπερντ, επικεφαλής της ομάδας των ερευνητών.

Φουντώνουν (για άλλη μια φορά) οι φήμες για ζωή στον Άρη, Curiosity Rover’s Secret Historic Breakthrough? Speculation Centers on Organic Molecules

Ιδού τι ανακάλυψε το Curiosity σύμφωνα με τον ιστότοπο bad astronomy. Mars Curiosity rover. Alien sold separately. Image credit: NASA/JPL-Caltech/Malin Space Science Systems (rover) & Shutterstock (alien)

Μετά τη ”διαρροή” του John Grotzinger, ενός από τους επιστήμονες της αποστολής Curiosity στον Άρη, ότι «συλλέχθηκαν συναρπαστικά δεδομένα από το μίνι χημικό εργαστήριο SAM του Curiosity, που θα γραφούν στα βιβλία ιστορίας», άρχισαν προφανώς να οργιάζουν οι φήμες στο διαδίκτυο.

Στην ουσία ο  Grotzinger υπονοεί ότι η ανακάλυψη αφορά την παρουσία οργανικών μορίων στον Άρη – συνεπώς υπήρχε ζωή ή μεταφέρθηκε από μετεωρίτες. Την άποψη αυτή συμμερίζεται o Peter Smith, πλανητολόγος του Πανεπιστημίου της Αριζόνα, σύμφωνα με τις δηλώσεις του στο wiredscience: «Αν πρόκειται να περάσει στα βιβλία της Ιστορίας, αυτό που θα περίμενα να έχει ανακαλυφθεί είναι οργανικά μόρια». Ο Peter Smith ήταν επιστημονικός υπεύθυνος της αποστολής Phoenix που έφτασε στον Άρη το 2008. Το στατικό ρομπότ Phoenix συνέλεξε ένα δείγμα εδάφους του Άρη  αναζητώντας οργανικές ουσίες, ωστόσο το εγχείρημα απέτυχε λόγω της παρουσίας υπερχλωρικών αλάτων, τα οποία καταστρέφουν τα οργανικά μόρια σε υψηλές θερμοκρασίες. Ο Smith δήλωσε ότι δεν θα του προκαλούσε έκπληξη αν υπήρχαν απλά οργανικά μόρια στον Άρη, δεδομένου ότι τέτοιες ενώσεις είναι γνωστό ότι υπάρχουν σε αστεροειδείς που πέφτουν στον πλανήτη ως μετεωρίτες.

Ο Smith ανέφερε επίσης ότι κανείς δεν μπορεί να καταλήξει σε ασφαλή συμπεράσματα μέχρι να αποσαφηνιστεί η κατάσταση από τη NASA. Αναφέρθηκε μάλιστα σε ένα ατυχές περιστατικό στη διάρκεια της αποστολής Phoenix, όταν η ομάδα του εξέταζε υπό άκρα μυστικότητα τα δεδομένα για τα υπερχλωρικά άλατα. Η μυστικοπάθεια της ομάδας του οδήγησε σε φήμες για την ανακάλυψη ζωής στον Άρη, οι οποίες κορυφώθηκαν όταν ένα αμερικανικό μέσο ανέφερε εσφαλμένα ότι ένας από τους επιστήμονες της αποστολής βρισκόταν ήδη σε επαφή με τον Λευκό Οίκο.

Φήμες για την ανακάλυψη εξωγήινης ζωής είχαν κυκλοφορήσει και το 2010, όταν η NASA προανήγγειλε μια ανακοίνωση για παράξενο μικρόβιο που θα προσέφερε «στοιχεία για την εξωγήινη ζωή». Η ανακάλυψη τελικά αφορούσε ένα βακτήριο που υποτίθεται ότι χρησιμοποιούσε στο DNA του το δηλητηριώδες στοιχείο αρσενικό στη θέση του φωσφόρου. Στη συνέχεια, όμως, μετά από εξονυχιστική έρευνα τα ευρήματα της NASA διαψεύστηκαν.

O Smith είπε επίσης πως, «όταν κανείς κρατά μυστικά, ο κόσμος αρχίζει να σκέφτεται τα πιο τρελά πράγματα».