Οι περδίκες των Γρεβενών...

Στη Δυτική Μακεδονία οι γυναίκες ζωγραφίζουν τα πασχαλινά αυγά με λιωμένο μελισσοκέρι και βάφονται κόκκινα. Η μοναδική αυτή τεχνική αποτελεί μια μικρή τελετουργία που επαναλαμβάνεται κάθε χρόνο τη νύχτα της Μεγάλης Τετάρτης προς τη Μεγάλη Πέμπτη. Είναι οι περίφημες περδίκες των Γρεβενών… Απαραίτητο σύμβολο της Πασχαλιάς σε ένα τόπο με ιδιαίτερο περιβάλλον και εκπληκτικές φυσικές ομορφιές.

Κοίταζα τα ιδιαίτερα λεπτοδουλεμένα σχέδιά του, τις λευκές γραμμές πάνω στο βαθύ αλλά και λαμπερό κόκκινο φόντο, και σκεφτόμουν ότι δεν είναι απλά ένα συνηθισμένο εορταστικό αυγό αλλά ένα μικρό έργο λαϊκής τέχνης. Τα πασχαλινά αυγά των Γρεβενών φαίνεται να αποτελούν μια μικρή εστία αντίστασης στην τυποποίηση και την ταχύτητα που χαρακτηρίζουν τη σύγχρονη ζωή. Είναι μοναδικά επειδή το κάθε ένα απ’ αυτά ζωγραφίζεται ξεχωριστά με μια τεχνική επίσης ξεχωριστή.

Άλλη μια πέτρινη γέφυρα από τον νομό Γρεβενών. Χτίστηκε το 1727, αφού γκρεμίστηκε δυό φορές, και τελείωσε όταν ο Τούρκος διοικητής της περιοχής απείλησε να κρεμάσει τον πρωτομάστορα. Βρισκόταν πάνω σ' ένα σημαντικό μουλαρόδρομο που ένωνε την Δυτική Μακεδονία με την Ήπειρο πάνω από την Πίνδο και πρόσφατα επισκευάστηκε και ανακαινίστηκε. Δεν χρησιμοποιείται πια από τα καραβάνια των μουλαριών αφού καινούριες γέφυρες και πιο σύγχρονοι δρόμοι έχουνε κατασκευαστεί, αλλά οι  ντόπιοι ακόμη την ξέρουν με το όνομα του Τούρκου που βοήθησε την κατασκευή της. Είναι η Γέφυρα του Αζίζ- Αγά.

Πηγαίνοντας στα Γρεβενά για να συναντήσω την κ. Μαρία Σβολιαντοπούλου, την γυναίκα που δέχτηκε καλόκαρδα να μας ξεναγήσει στη τεχνική της κηροβαφής που χαρακτηρίζει τα πασχαλινά έθιμα της περιοχής, παρατηρούσα το εκπληκτικό φυσικό περιβάλλον. Ο ορεινός όγκος της Πίνδου κλείνει τα περάσματα προς την Ήπειρο, άλλες ψηλές βουνοκορφές κυκλώνουν την γρεβενιώτικη πεδιάδα, ενώ απέραντα δάση κάνουν το τοπίο ασυνήθιστο για τα δεδομένα του ελληνικού χώρου. Τα βουνά προσδίδουν μιαν άγρια ομορφιά και τα δάση καλύπτουν περισσότερο από το ένα τρίτο της συνολικής επιφάνειας. Καστανιές, ιτιές, βελανιδιές, έλατα, πεύκα συνθέτουν ένα ποικιλόμορφο τοπίο μέσα στο οποίο αναπτύχθηκαν οι ανθρώπινες δραστηριότητες κατά τρόπο αρμονικό. Ο άνθρωπος ήρθε να βάλει τη δική του πινελιά σ’ αυτόν τον πολύχρωμο καμβά. Έχτισε ωραία πέτρινα γεφύρια για να δαμάσει τη φύση και να αποκτήσει δρόμους επικοινωνίας δαμάζοντας την ορμή του Αλιάκμονα και των παραποτάμων του, καλλιέργησε τη γη και ανέπτυξε πλούσια κτηνοτροφική παραγωγή. Ίσως η φυσική διαμόρφωση του ορεινού τοπίου να αποτελεί μια από τις βασικές αιτίες που οι τοπικές κοινωνίες διατήρησαν τον ψυχισμό και τα έθιμά τους.

Σκεφτόμουν πως ο καλύτερος τρόπος να ανακαλύψει κανείς έναν τόπο είναι να γνωρίσει όχι μόνο το περιβάλλον, αλλά και τους ανθρώπους του. Όταν βρέθηκα στην αυλή των Σβολιαντόπουλων κατάλαβα πως η σκέψη μου ήταν σωστή. Η προετοιμασία για τη γιορτή του Πάσχα μοιάζει με μικρό πανηγύρι. Συμμετέχουν τα παιδιά και τα εγγόνια, ακόμη και ο κ. Κώστας. Άλλωστε ο ίδιος είναι ο κατασκευαστής του ευρηματικού μηχανισμού με τον οποίο βάφονται τα αυγά, ένα απλό εργαλείο που βασίζεται στη λογική της πένας.

Δεν είναι λίγες οι φορές που μπαίνοντας σε ένα ελληνικό σπίτι αισθάνεσαι πως ο Ξένιος Δίας είναι πάντα παρών, ακόμη και την ώρα που οι άνθρωποι ετοιμάζονται για την Ανάσταση του ιδρυτή μιας άλλης θρησκείας. Δεν άργησα να καταλάβω πως εδώ δεν μιλάμε απλώς για βαφή των αυγών αλλά για ζωγραφική πάνω σε αυγά. Και πως η διαδικασία αυτή αρχίζει λίγες ώρες πριν ξημερώσει, τη νύχτα της Μεγάλης Τετάρτης προς τη Μεγάλη Πέμπτη. Η νοικοκυρά φροντίζει να ξυπνήσει γύρω στις τρεις μετά τα μεσάνυχτα, να ετοιμάσει τα αυγά της Πασχαλιάς και το πρωί, πριν ακόμη ξημερώσει, να αναρτήσει στο παράθυρό της ένα κόκκινο πανί σαν σημαία. Αν δεν έχει πανί θα κρεμάσει ένα κόκκινο ρούχο, ένα μαντήλι, ό,τι υπάρχει. Σημάδι πως το σπίτι είναι έτοιμο για την Ανάσταση και η γαβάθα με τα κόκκινα αυγά περιμένει να στολίσει το γιορτινό τραπέζι. Άλλωστε, σε πολλές περιοχές η Μεγάλη Πέμπτη ονομάζεται και Κοκκινόπεμπτη από το πανελλήνιο έθιμο να βάφουν εκείνη τη μέρα τα αυγά του Πάσχα.

Ζωγραφική με κερί

Αυτή τη φορά η κ. Μαρία παρέκλινε από το τυπικό που συνηθίζει να ακολουθεί. Έβαψε τα αυγά με το φως της ημέρας για να μπορέσουμε να καταγράψουμε και να φωτογραφίσουμε βήμα προς βήμα την τεχνική που ακολουθεί. Ωστόσο, η αλλαγή του χρόνου δεν σήμανε και την αλλαγή της τελετουργίας. Τα αυγά είναι καθαρά και πλυμένα. Το τραπέζι της κουζίνας θυμίζει μικρό εργαστήριο χειροτεχνίας. Ένα μικρό καντηλάκι που ανάβει με λάδι βρίσκεται στη μέση. Δίπλα μερικά κομμάτια κερί από μελίσσια, πιάτα, πετσέτες και το ιδιότυπο εργαλείο, κάτι ανάμεσα σε πινέλο και πέννα. Είναι αυτό που κατασκεύασε ο κ. Σβολιαντόπουλος. Πρόκειται για μια ξύλινη λαβή πάνω στην οποία είναι προσαρμοσμένο ένα μικρό μεταλλικό χωνί με λεπτή μύτη. Μέσα σ’ αυτό το χωνί μπαίνει το κερί. Η κ. Μαρία το πλησιάζει στη φλόγα του καντηλιού και το κερί αρχίζει να λιώνει. Καθώς λιώνει, αρχίζει να ρέει αργά από τη μύτη του χωνιού. Πάνω σ’ αυτή τη λογική στηρίζεται η γρεβενιώτικη τεχνική. Με τη μύτη της πένας αρχίζει να ζωγραφίζει πάνω στο αυγό διάφορα σχήματα. Μικρές κέρινες γραμμές χαραγμένες με απλότητα και σχεδιαστική άνεση φαίνεται να αυλακώνουν την επιφάνεια του κάθε αυγού. Άλλες απ’ αυτές τις λεπτές γραμμές είναι διάφανες, άλλες μαυρίζουν επειδή έχει μαυρίσει το κερί από τη φλόγα του καντηλιού. Η εργασία αυτή δεν είναι εύκολη. Αν ζεσταθεί περισσότερο το κερί θα χυθεί πάνω στο τσόφλι άναρχα και άμορφα. Η νοικοκυρά πρέπει να το «δαμάσει» και να το ελέγχει απόλυτα.

Έχει μάθει την τέχνη από τη μητέρα της και σήμερα παραδέχεται περήφανα πως δεν πέρασε ούτε μια χρονιά χωρίς να αφιερώσει λίγες ώρες σ’ αυτήν την εργασία. Όπως λέει και η ίδια, το Πάσχα χωρίς αυγά δεν μοιάζει με Πάσχα.  

Έχοντας απόλυτη εμπιστοσύνη στα χέρια και στην έμπνευσή της, ζωγραφίζει αργά, με απόλυτη σταθερότητα. «Θέλει υπομονή και αγάπη», την ακούω να λέει. Την πρώτη, την υπομονή, την αντιλαμβάνεσαι με την πρώτη ματιά. Δεν δείχνει να βιάζεται. Τη δεύτερη, την αγάπη, την αισθάνεσαι. Ξέρεις πως τούτα τα πασχαλιάτικα αυγά προορίζονται για αγαπημένα πρόσωπα. Τα σχέδια του φιλοτεχνεί φαίνεται πως είναι αποτυπωμένα στη μνήμη της. Φύλλα, λουλούδια, αναπαραστάσεις του φυσικού κόσμου που παραπέμπουν στη χαρά της ζωής. Κλήματα με σταφύλια, πεταλούδες, πουλάκια και σταυροί συμπληρώνουν τη διακοσμητική γκάμα της. Νομίζεις απλά πως η μόνη της προσπάθεια είναι να μεταφέρει στην στιλπνή επιφάνεια όλη τη μαγεία της ελληνικής άνοιξης.

Η εγγονή παρακολουθεί βήμα με βήμα τη διαδικασία. Ζητά να ζωγραφίσει κι εκείνη. Το χαμόγελο της κ. Μαρίας γίνεται πιο πλατύ καθώς τη βλέπει. Της πιάνει το χέρι, την καθοδηγεί στοργικά. «Έτσι έκανα κι εγώ όταν έβλεπα τη μητέρα και τη γιαγιά μου, έτσι έμαθα». Έτσι θα μάθει και η επόμενη γενιά για να συνεχίσει την παράδοση του τόπου. Άλλωστε, αυτό φαίνεται να αποτελεί προτεραιότητα και για τη γιαγιά…

Πάνω στην ηλεκτρική κουζίνα έχει αρχίσει να ζεσταίνεται η χύτρα με την κόκκινη μπογιά. Στις μέρες μας η μπογιά προέρχεται από το εμπόριο. Παλαιότερα οι γυναίκες της περιοχής χρησιμοποιούσαν φυτικές βαφές. Στο ίδιο διάλυμα η Γρεβενιώτισσα έχει φροντίσει να βράσει φύλλα από κόκκινο κρεμμύδι. Είναι ένα ακόμη μικρό «μυστικό» της βαφής: το κρεμμύδι είναι αυτό που προσθέτει σταθερότητα και κάνει το χρώμα ανεξίτηλο. Το κόκκινο χρώμα καλύπτει όλο το κέλυφος αλλά δεν μπορεί να διεισδύσει εκεί που υπάρχει κερί. Οι κέρινες γραμμές παραμένουν λευκές δημιουργώντας έντονες αντιθέσεις με το λαμπερό κόκκινο.

Μόλις ολοκληρωθεί η διαδικασία η κυρία Μαρία φροντίζει να σκουπίσει ένα – ένα τα αυγά και να τα αλείψει με λίγο λάδι.

Καθώς τα τοποθετεί στο δίσκο, έτοιμα πια, τα βλέπουμε να λαμπυρίζουν…

Η αρχή του κόσμου

Το ελληνικό Πάσχα είναι η μεγάλη θρησκευτική γιορτή αλλά και η μεγάλη γιορτή της άνοιξης, της ζωής και της φύσης. Δεν φαίνεται να είναι καθόλου τυχαίο που η εποχή της χαράς και της αναγέννησης συνδυάστηκε με την Ανάσταση και εκφράστηκε με την πολυσημία του κόκκινου αυγού. Πολλοί μελετητές προσπάθησαν να ερμηνεύσουν με διάφορους τρόπους το έθιμο αλλά κανείς δεν φαίνεται να αρνείται τον συμβολισμό της καινούργιας ζωής που είναι κλεισμένη μέσα σε ένα τσόφλι.

Η συνήθεια να βάφονται αυγά χαρακτηρίζει τα έθιμα του Πάσχα και μας είναι γνωστή από την εποχή του Βυζαντίου. Ωστόσο, το αυγό απαντάται και σε αρχαιότερες θρησκείες ως σημαντικό κοσμογονικό σύμβολο. Οι Ορφικοί πίστευαν ότι η αρχή των πραγμάτων, η αρχή του κόσμου βρίσκεται σε ένα αυγό. Σύμφωνα με μια εκδοχή η Νύχτα ήταν αυτή που γέννησε το κοσμογονικό αυγό. Σύμφωνα με μια άλλη, γεννήτορας ήταν ο Χρόνος. Ήταν το αυγό που έφερε στον κόσμο τον Έρωτα… Κι αν ανατρέξουμε στην ελληνική μυθολογία θα δούμε την Ελένη, αιώνιο σύμβολο της ομορφιάς, να γεννιέται κι εκείνη από ένα αυγό. Στην αιγυπτιακή θεογονία ένα άλλο αυγό καθορίζει την αρχή μιας από τις πιο σημαντικές θεϊκές μορφές. Το γέννησε η Νουτ και ο Σηθ. Κι απ’ αυτό προήλθε ο Ρα.

Οι άνθρωποι ήξεραν πως μέσα στο σκληρό περίβλημα είναι κλεισμένη μια ζωή. Συνήθιζαν από τότε να το βάζουν στους τάφους των αγαπημένων τους προσώπων πιστεύοντας ότι συμβολίζει την ελπίδα της Ανάστασης. Ίσως όπως συμβαίνει και σήμερα στην Ελλάδα. Όπου κι αν πάει κανείς, από την Κρήτη μέχρι την Ήπειρο, είναι πιθανόν να δει ένα ή περισσότερα κόκκινα αυγά δίπλα στο καντήλι των ελληνικών τάφων. Αλλού είναι λευκό, αλλού κόκκινο, αλλού μπλε. Και στα Γρεβενά είναι πάντα στολισμένο με αυτά τα αφαιρετικά σχήματα που θυμίζουν λουλούδια. Ωστόσο, στα Γρεβενά όσες οικογένειες έχουν πένθος δεν βάφουν τα αυγά με κόκκινο χρώμα. Μια παλιά συνήθεια επιβάλλει να βάφονται σκούρα μπλε.

Άγιος Δημήτριος - Αμυγδαλιές Γρεβενών

Εκτός από την περίοδο του Πάσχα στα Γρεβενά συνηθίζουν να βάφουν αυγά και τις Απόκριες, κατά την εβδομάδα της Τυρινής. Τότε, όμως, δεν χρησιμοποιούν καθόλου μπογιά, μόνο σκούρα κρεμμυδόφυλλα. Τα αυγά παίρνουν ένα ελαφρύ κεραμιδί χρώμα. Είναι αυτά με τα οποία θα κλείσει η περίοδος κατά την οποία καταναλώνονται τροφές ζωικής προέλευσης και θα αρχίσει η Σαρακοστή. Όπως συμβαίνει και σε πολλές άλλες περιοχές, στα χωριά των Γρεβενών διατηρείται ακόμη το έθιμο του «χάσκα». Η μητέρα δένει το αυγό σε μια κλωστή και το περιφέρει γύρω από τα στόματα των παιδιών. Όποιο παιδί καταφέρει να το δαγκώσει θεωρείται πιο τυχερό. Είναι ένα διασκεδαστικό παιγνίδι που οι μεγάλοι το θυμούνται με συγκίνηση.

Από την Καθαρή Δευτέρα το αυγό εξαφανίζεται από το παραδοσιακό ελληνικό τραπέζι. Επανέρχεται μόνο το βράδυ της Ανάστασης. Η κ. Σβολιαντοπούλου θυμάται τις γεμάτες εκκλησίες των παιδικών της χρόνων. Όλοι είναι εκεί για να ακούσουν το Χριστός Ανέστη. Ωστόσο, υπάρχουν και οι βιαστικοί…

Βιάζονται να γιορτάσουν την Ανάσταση και το τσουγκρίζουν μόλις τελειώσει η νηστεία της Σαρακοστής».

Τα θάβουν στον κήπο

Μετά την Ακολουθία της Αγάπης (Δεύτερη Ανάσταση), στο προαύλιο της εκκλησίας όλες οι γυναίκες του χωριού πιάνονταν χέρι – χέρι, ανάλογα με τη χρονική σειρά του γάμου τους, και χόρευαν και τραγουδούσαν Πασχαλιάτικα τραγούδια. Μόλις τέλειωναν οι χοροί και τα τραγούδια όλοι πήγαιναν στην πλατεία του χωριού όπου και στήνονταν μεγάλος χορός. Στην πλατεία τις περισσότερες φορές υπήρχαν και «όργανα» (ορχήστρα). Μάλιστα δεν ήταν λίγες οι φορές που έπαιζαν και δυο και τρεις ορχήστρες μαζί. Αμυγδαλιές Γρεβενών.

Οι “Περδίκες”, τα μοναδικά κεντημένα πασχαλινά αυγά των Γρεβενών αποτελούν μικρά έργα τέχνης της λαϊκής παράδοσης. Η τεχνική και τα σχέδια μεταφέρονται από γενιά σε γενιά. Βασικό συστατικό για να γίνουν τα σχέδια είναι το μελισσοκέρι. Οι “Περδίκες” είναι Πασχαλιάτικα κόκκινα αυγά της περιοχής των Γρεβενών, τα οποία πριν βαφτούν έχουν περάσει από τη διαδικασία ζωγραφίσματος (κεντήματος ή στολίσματος) από μελισσοκέρι με το ειδικό εργαλείο “το κοντύλι”. Πρόκειται για μια λαϊκή τέχνη που οι δημιουργοί (νοικοκυρές) “κεντούν” τα αυγά εμπνευσμένες κυρίως από τη φύση, (συνήθως την παραμονή της Μεγάλης Πέμπτης) δημιουργώντας σχέδια συμμετρικά, γεωμετρικά και όχι μόνο, όπου το μεράκι και η φαντασία της κάθε μιας νοικοκυράς αποτυπώνεται και παράγει κάθε φορά ένα όμορφο και ξεχωριστό δημιούργημα. Το έθιμο αυτό και η ανάδειξη της τεχνικής του στολίσματος της Γρεβενιώτικης περδίκας αποτελεί προτεραιότητα μιας και έχει να κάνει με την πολιτισμική κληρονομιά της περιοχής, ώστε το μοναδικό αυτό έθιμο να διατηρηθεί και μείνει στις επόμενες γενιές.

Στη Δυτική Μακεδονία το αυγό δεν είναι απλά ένα διατροφικό είδος ή μια πρόχειρη τροφή που συμβάλλει στην κάλυψη βασικών διατροφικών αναγκών. Είναι σύμβολο που μεταφέρει μέσα στους αιώνες τις αξίες των κοινωνιών και τις αγωνίες των ανθρώπων. Στο πολύ πρόσφατο παρελθόν οι ζευγάδες φρόντιζαν να έχουν μαζί τους το πρώτο κόκκινο αυγό που είχε βαφτεί τα ξημερώματα της Μεγάλης Πέμπτης και το έθαβαν στην πρώτη αυλακιά όταν άρχιζαν να σπέρνουν τα στάρια τους. Πίστευαν πως το κόκκινο αυγό χαρίζει γονιμότητα στη γη και πλούσια καρποφορία.

Το παλαιό αυτό έθιμο διατηρείται ακόμη αλλά με διαφορετική μορφή. Ακούμε την κυρία Σβολιαντοπούλου να μας ξεναγεί στον γεμάτο συμβολισμούς κόσμο των τοπικών λατρευτικών εθίμων:

Τα υπόλοιπα αυγά θα στολίσουν το τραπέζι της Λαμπρής. Όχι όλα όμως. Οι Γρεβενιώτισσες φροντίζουν να επισκεφθούν τους τάφους των νεκρών συγγενών τους την Τρίτη του Πάσχα κρατώντας στα χέρια τους πασχαλινά αυγά. Όσοι είναι οι νεκροί, τόσα είναι και τα αυγά που τοποθετούνται δίπλα στο καντήλι του κάθε τάφου. Οι άνθρωποι ερμηνεύουν την πράξη τους σαν μια προσπάθεια των ζωντανών να μεταφέρουν το μήνυμα της ζωής και της ανάστασης σε όσους έχουν πεθάνει. Με πιο απλά λόγια, φροντίζουν να μεταφέρουν το μήνυμα της ελπίδας για την οριστική νίκη της ζωής και την ήττα του θανάτου. Το έθιμο αυτό είναι πανελλήνιο. Σε πολλές περιοχές της χώρας διατηρείται ακόμη η συνήθεια να μεταβαίνουν οι άνθρωποι ομαδικά στα νεκροταφεία, να βάζουν κόκκινα αυγά και πασχαλινά φαγητά πάνω στους τάφους και να τρώνε εκεί.

Φεύγω από τα Γρεβενά κρατώντας μαζί μου μερικά καλοπλουμισμένα πασχαλινά αυγά, δώρο της κυρίας Μαρίας.

Πηγές: Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Explore Nature της εφημερίδας ΕΘΝΟΣ, τ. 12, Μάρτιος 2009 – https://pikrivenitsa.blogspot.com/

 

ΒΙΩΝ, «Ἐπιτάφιος Ἀδώνιδος» 1-37

Φωτογραφία: © Κωνσταντίνος Βακουφτσής

ΒΙΩΝ «Ἐπιτάφιος Ἀδώνιδος» 1-37

Η Αφροδίτη και ο Άδωνις. Αττική ερυθρόμορφη λήκυθος σε σχήμα αρυβάλλου από τον καλλιτέχνη Αίσονα, περ. 410 π.Χ., Μουσείο του Λούβρου. Aphrodite and Adonis, Attic red-figure aryballos by Aison, ca. 410 BC, Louvre.

Αἰάζω τὸν Ἄδωνιν, «ἀπώλετο καλὸς Ἄδωνις»·
«ὤλετο καλὸς Ἄδωνις», ἐπαιάζουσιν Ἔρωτες.
μηκέτι πορφυρέοις ἐνὶ φάρεσι Κύπρι κάθευδε·
ἔγρεο, δειλαία, κυανόστολα καὶ πλατάγησον
στήθεα καὶ λέγε πᾶσιν, «ἀπώλετο καλὸς Ἄδωνις».

αἰάζω τὸν Ἄδωνιν· ἐπαιάζουσιν Ἔρωτες.

κεῖται καλὸς Ἄδωνις ἐν ὤρεσι μηρὸν ὀδόντι,
λευκῷ λευκὸν ὀδόντι τυπείς, καὶ Κύπριν ἀνιῇ
λεπτὸν ἀποψύχων· τὸ δέ οἱ μέλαν εἴβεται αἷμα
χιονέας κατὰ σαρκός, ὑπ᾽ ὀφρύσι δ᾽ ὄμματα ναρκῇ,
καὶ τὸ ῥόδον φεύγει τῶ χείλεος· ἀμφὶ δὲ τήνῳ
θνᾴσκει καὶ τὸ φίλημα, τὸ μήποτε Κύπρις ἀποίσει.
Κύπριδι μὲν τὸ φίλημα καὶ οὐ ζώοντος ἀρέσκει,
ἀλλ᾽ οὐκ οἶδεν Ἄδωνις ὅ νιν θνᾴσκοντα φίλησεν.

αἰάζω τὸν Ἄδωνιν· ἐπαιάζουσιν Ἔρωτες.

ἄγριον ἄγριον ἕλκος ἔχει κατὰ μηρὸν Ἄδωνις,
μεῖζον δ᾽ ἁ Κυθέρεια φέρει ποτικάρδιον ἕλκος.
τῆνον μὲν περὶ παῖδα φίλοι κύνες ὠρύονται
καὶ Νύμφαι κλαίουσιν Ὀρειάδες· ἁ δ᾽ Ἀφροδίτα
λυσαμένα πλοκαμῖδας ἀνὰ δρυμὼς ἀλάληται
πενθαλέα νήπλεκτος ἀσάνδαλος, αἱ δὲ βάτοι νιν
ἐρχομέναν κείροντι καὶ ἱερὸν αἷμα δρέπονται·
ὀξὺ δὲ κωκύοισα δι᾽ ἄγκεα μακρὰ φορεῖται
Ἀσσύριον βοόωσα πόσιν, καὶ παῖδα καλεῦσα.
ἀμφὶ δέ νιν μέλαν αἷμα παρ᾽ ὀμφαλὸν ᾀωρεῖτο,
στήθεα δ᾽ ἐκ μηρῶν φοινίσσετο, τοὶ δ᾽ ὑπὸ μαζοὶ
χιόνεοι τὸ πάροιθεν Ἀδώνιδι πορφύροντο.

«αἰαῖ τὰν Κυθέρειαν», ἐπαιάζουσιν Ἔρωτες.

ὤλεσε τὸν καλὸν ἄνδρα, σὺν ὤλεσεν ἱερὸν εἶδος.
Κύπριδι μὲν καλὸν εἶδος ὅτε ζώεσκεν Ἄδωνις,
κάτθανε δ᾽ ἁ μορφὰ σὺν Ἀδώνιδι. «τὰν Κύπριν αἰαῖ».
ὤρεα πάντα λέγοντι, καὶ αἱ δρύες «αἴ τὸν Ἄδωνιν»·
καὶ ποταμοὶ κλαίοντι τὰ πένθεα τᾶς Ἀφροδίτας,
καὶ παγαὶ τὸν Ἄδωνιν ἐν ὤρεσι δακρύοντι,
ἄνθεα δ᾽ ἐξ ὀδύνας ἐρυθαίνεται, ἁ δὲ Κυθήρα
πάντας ἀνὰ κναμώς, ἀνὰ πᾶν νάπος οἰκτρὸν ἀείδει,

«αἰαῖ τὰν Κυθέρειαν· ἀπώλετο καλὸς Ἄδωνις»·

Τον Άδωνη θρηνολογώ, τον όμορφο που εχάθη,

«πάει, χάθηκεν ο Άδωνης» οι Έρωτες θρηνούνε.

Στα πορφυρά σου Κύπριδα να μην ξαναπλαγιάσεις,

βάλε τα μαύρα σου, πικρή, και να στηθοκοπιέσαι,

σύρε φωνή, ο Άδωνης χάθηκεν, ο καλός σου.5

Τον Άδωνη θρηνολογώ κι οι Έρωτες θρηνούνε.

Στα όρη κείτετ᾽ ο καλός, στο πόδι λαβωμένος,

πληγή στον άσπρο του μηρό από το άσπρο δόντι·1

κι ως ξεψυχάει, την Κύπριδα φαρμάκι την ποτίζει·

στάζει το αίμα ολόμαυρο στη σάρκα τη χιονάτη,10

τα μάτια σβήνουν, φεύγουνε τα ρόδα των χειλιών του,

σβήνει μαζί του το φιλί κι η Κύπριδα το χάνει.

Τι κι αν νεκρός, η Κύπριδα το φίλημα το θέλει,

μα δεν το νιώθει το φιλί ο Άδωνης που σβήνει.

Τον Άδωνη θρηνολογώ κι οι Έρωτες θρηνούνε.15

Βαθιά πληγή έχει ο Άδωνης απάνω στο μερί του,

βαθύτερη μες στην καρδιά η έρμη Αφροδίτη.

Και τα καλά του τα σκυλιά ουρλιάζουν γύρωθέ του,

κλαίνε οι Νύμφες των Βουνών·2 ξυπόλυτ᾽ η Κυθέρεια,3

με τα μαλλιά της ξέπλοκα πλανιέτ᾽ αλαλιασμένη,20

σέρνει το μαύρο πένθος της στα δάση, στα ρουμάνια,

το αίμα της το ιερό τ᾽ αγκάθια το συνάζουν·

στις λαγκαδιές γυροβολά, θρηνολογεί και σκούζει,

τον άντρα τον Ασσύριο4 καλεί, το παλικάρι.

Ολόμαυρο το αίμα του στάζει στον αφαλό του,25

βάφονται κατακόκκινα του Άδωνη τα στήθη,

το στέρνο το χιονόλευκο κι εκείνο πορφυραίνει.

«Αλί της της Κυθέρειας», οι Έρωτες θρηνούνε.

Όσον εζούσε ο Άδωνης, όμορφ᾽ η Αφροδίτη,30

πέθαν᾽ εκείνος κι έδυσε το κάλλος της μαζί του.

«Αλί της» λένε τα βουνά, «αλί του» λεν τα δέντρα,

για το δικό της τον καημό και τα ποτάμια κλαίνε,

δακρύζουν για τον Άδωνη στα όρη οι νερομάνες.

Και τα λουλούδια άλικα βάφοντ᾽ από τον πόνο·35

μες στα φαράγγια η θεά σέρνει πικρό τραγούδι:

«Αλί της της Κυθέρειας, ο Άδωνης εχάθη».

Ο θάνατος του Άδωνη (Μουσεία Βατικανού). The Death of Adonis - Museo Gregoriano Etrusco (Vatican).

(μετάφραση Παντελής Μπουκάλας)

1 Ο Άδωνης παρουσιάζεται στο ποίημα άλλοτε να πεθαίνει και άλλοτε να είναι ήδη πεθαμένος. Επειδή ο θάνατος δεν είναι ακαριαίος, η περιγραφή του Άδωνη που ψυχορραγεί επιτρέπει και τις δύο διατυπώσεις.

2 Σύμφωνα με μια εκδοχή του μύθου, ο Άδωνης είχε ανατραφεί από τις (προστάτιδες του κυνηγιού) Νύμφες των Βουνών (Ὀρειάδες Νύμφαι) της Κύπρου.

3 Επίθετο της Αφροδίτης που συνδέεται με τη λατρεία της στα Κύθηρα.

4 Αναφορά στην καταγωγή του Άδωνη (της λατρείας του πιο συγκεκριμένα) από τη Μεσοποταμία.

Cornelis Holsteyn, Venus and Cupid lamenting the dead Adonis, 1656

Ο Ἐπιτάφιος Ἀδώνιδος του Βίωνα από τη Σμύρνη, του τρίτου -μετά τον Θεόκριτο και τον Μόσχο- σημαντικότερου βουκολικού ποιητή, είναι ένα σύντομο ποίημα (98 εξάμετροι στίχοι) που έχει χαρακτήρα θρήνου. Αναφέρεται στον θάνατο του ωραίου Άδωνη, ερωμένου της Αφροδίτης, ο οποίος, σύμφωνα με την πιο διαδεδομένη εκδοχή του μύθου, είχε σκοτωθεί κατά τη διάρκεια ενός κυνηγιού, όταν ένα αγριογούρουνο τον τραυμάτισε θανάσιμα στον μηρό. Η Αφροδίτη, απαρηγόρητη για τον χαμό του, παρακάλεσε την Περσεφόνη και πέτυχε να περνάει ο Άδωνης έξι μήνες το χρόνο πάνω στη γη. Με τον θάνατό του συνδεόταν η γονιμική τελετή των Αδωνίων, που γιορταζόταν μια φορά κάθε χρόνο σε πολλές ελληνικές πόλεις: γυναίκες -γιατί μόνον αυτές συμμετείχαν-τοποθετούσαν το ομοίωμα του Άδωνη σε φέρετρο, έκαιγαν θυμιάματα, ενώ σε πήλινα αγγεία φύτευαν σπόρους που βλάσταιναν και, όπως ήταν σύντομη η ζωή του Άδωνη, "πέθαιναν" γρήγορα (Ἀδώνιδος κῆποι)· αφού θρηνούσαν μια μέρα, έριχναν το ομοίωμα και τους "κήπους" στη θάλασσα. Το ποίημα πρέπει να φανταστεί κανείς ότι λέγεται κατά τη διάρκεια του θρήνου των Αδωνίων (ίσως λίγο πριν να ριχτεί το ομοίωμα στη θάλασσα) από γυναίκα που συμμετέχει στην τελετή. Οι εναλλασσόμενες εικόνες (η προτροπή στην Άρτεμη να ξυπνήσει, ο Άδωνης στα όρη, το πένθος της Αφροδίτης κ.o.κ.) θυμίζουν κάπως, όπως έχει παρατηρηθεί, τον αντιφωνικό και διαλογικό χαρακτήρα των μοιρολογιών. Το εφύμνιο, που χαρακτηρίζεται από ποικιλία, αφού άλλοτε αναφέρεται στον Άδωνη άλλοτε στην Αφροδίτη, αντιστοιχεί επίσης στα επιφωνήματα με τα οποία εκφράζεται ο πόνος στα μοιρολόγια.

Ένα ανατριχιαστικό ηπειρώτικο μοιρολόι από ηχογράφηση της Ολλανδικής Ραδιοφωνίας VPRO το 1991. Παίζουν ο Πετρολούκας, ο Αχιλλέας Χαλκιάς και πολυφωνικό συγκρότημα με τον Αντώνη Κυρίτση.

" ... Στης Ελένης το κρεβάτι

γύρω γύρω ήταν γιατροί

γαλλικά τα κουβεντιάζαν

πως δεν έχει πιά ζωή ...

μπράτσα που δεν τά' δε ο ήλιος

της τα είδαν οι γιατροί ... "

τρία σημεία με ενδιαφέρον:

1. οι γιατροί τα κουβεντιάζαν γαλλικά ...

διότι στην Ήπειρο του 19ου αιώνα, οι γιατροί ήταν κυρίως Γάλλοι ή Έλληνες που είχαν σπουδάσει στην Γαλλία ... (Μονπελιέ)

2. τα μπράτσα της Ελένης που "δεν της τα είχε δει ο ήλιος" είναι το δείγμα της αγνότητας της ...

3. το μοιρολόι γίνεται χορός ... όπως ακριβώς στην Ιλιάδα ....

Στείλτε το όνομα σας και ένα ποίημα στον Άρη. Go to Mars with MAVEN! Submit your name and a message to be sent into Mars orbit on the MAVEN spacecraft.

Το σκάφος της αποστολής θα μεταφέρει στον Άρη και ένα DVD με τα ονόματα και τα ποιήματα των φίλων του Διαστήματος. This artist's concept shows the MAVEN spacecraft orbiting Mars. Credit: NASA/Goddard Space Flight Center

Μια πολύ ενδιαφέρουσα ανακοίνωση έκανε η NASA σχετικά με την αποστολή MAVEN που είναι προγραμματισμένη να ξεκινήσει στα τέλη του 2013 και έχει ως στόχο τη μελέτη της ατμοσφαιρικής εξέλιξης του Άρη. Η NASA αποφάσισε το ερευνητικό σκάφος να μεταφέρει μαζί του και ένα DVD στο οποίο θα καταγράφονται τα ονόματα όσων φίλων του Διαστήματος το επιθυμούν καθώς επίσης και ποιήματα που εκείνοι θα στείλουν. 

Η αποστολή

Artist's conception of the MAVEN Mars orbiter. (Courtesy NASA/Goddard Space Flight Center)

Όπως φαίνεται, ο Άρης δεν μπόρεσε να κρατήσει την ατμόσφαιρά του η οποία προοδευτικά «διέρρευσε» στο Διάστημα. Σύμφωνα με τα τελευταία δεδομένα τα οποία έστειλε ο ρομποτικός εξερευνητής Curiosity που βρίσκεται στον Αρη, το 90% της ατμόσφαιρας του Κόκκινου Πλανήτη χάθηκε και παραμένει ένα λεπτό στρώμα αέρα που είναι όμως ικανό να παράγει διάφορα φαινόμενα. Η αποστολή Maven θα προσπαθήσει να βρει στοιχεία που να συνθέτουν την ατμοσφαιρική ιστορία του Άρη. Στοιχεία που πιθανώς θα φωτίσουν ορισμένες πτυχές της γεωλογικής εξέλιξης του Άρη όπως π.χ αυτή που αφορά την ύπαρξη νερού (και πιθανώς ζωής) στην επιφάνεια του πλανήτη.

MAVEN is scheduled for launch on November 18, 2013, and arrival at Mars on September 22, 2014. (Courtesy MAVEN)

Η NASA αποφάσισε να δημιουργήσει μια ιστοσελίδα: http://lasp.colorado.edu/home/missions-projects/quick-facts-maven/ στην οποία μπορεί, όποιος το επιθυμεί, να καταχωρίσει το όνομά του. Όλα τα ονόματα θα εισαχθούν σε ένα αρχείο το οποίο θα αποθηκευθεί σε DVD που θα τοποθετηθεί μέσα στο ερευνητικό σκάφος. Επίσης, όποιος θέλει, μπορεί να γράψει ένα μικρό ποίημα, ένα χαϊκού. Το χαϊκού είναι μια ιαπωνική ποιητική φόρμα. Παραδοσιακά αποτελείται από τρεις ομάδες των 5, 7, 5 συλλαβών, οι οποίες τοποθετούνται σε τρεις στίχους για έμφαση ή σε έναν, χωρισμένο με κενά. Το χαϊκού είναι η πιο σύντομη μορφή ποίησης στον κόσμο.

Planetary scientist Bruce Jakosky is the principal investigator for the MAVEN mission. (Courtesy Casey A. Cass, University of Colorado)

Η ιστοσελίδα θα δέχεται ονόματα και χαϊκού μέχρι την 1η Ιουλίου. Όλα τα ονόματα θα τοποθετηθούν στο DVD αλλά δεν θα συμβεί το ίδιο και με τα χαϊκού. Τα χαΐκού που έχουν στείλει οι συμμετέχοντες θα είναι διαθέσιμα στους χρήστες του Διαδικτύου και στις 15 Ιουλίου θα ξεκινήσει μια online ψηφοφορία. Τα τρία χαϊκού που θα συγκεντρώσουν τις περισσότερες ψήφους θα είναι και αυτά που θα τοποθετηθούν στο DVD. 

Όσοι αποφασίσουν να στείλουν το όνομα τους στον Άρη θα λάβουν και ένα πιστοποιητικό της συμμετοχής τους στην αποστολή. Στην τελική φάση κατασκευής βρίσκεται το σκάφος της αποστολής MAVEN στο οποίο θα υπάρχει και ένα DVD με τα ονόματα και τα ποιήματα των φίλων του Διαστήματος.