Η σχέση των αρχαίων Ελλήνων με τον θάνατο. Death in Ancient Greece

Winged youth with a sword, probably Thanatos, personification of death. Detail of a sculptured marble column drum from the Temple of Artemis at Ephesos, ca. 325-300 BC. Found at the south-west corner of the temple. Jeune homme ailé portant une épée, probablement Thanatos, personnification de la mort. Détail d'un tambour de chapiteau en marbre sculpté provenant du temple d'Artémis à Éphèse, vers 325-300 av. J.-C. Découvert dans le coin sud-ouest du temple.

«Ο θάνατος τυγχάνει ων, ως εμοί δοκεί, ουδέν άλλο ή δυοίν πραγμάτοιν διάλυσις, της ψυχής και του σώματος απ' αλλήλου.»

Ο θάνατος δεν είναι τίποτε άλλο, παρά ο διαχωρισμός δύο πραγμάτων, του ενός απ' το άλλο, δηλαδή της ψυχής απ' το σώμα.

ΠΛΑΤΩΝΑΣ (Γοργίας, 524Β)

Grave marker of Lysistrate. Greek work of the Late Classical period. Stèle funéraire de Lysistrate. Œuvre grecque du second classicisme. Date between circa 350 and circa 325 B.C.

«Επιόντος άρα θανάτου επί τον άνθρωπον, το μεν θνητόν, ως έοικεν, αυτού αποθνήσκει, το δ' αθάνατον, σώον και αδιάφθορον, οίχεται απιόν.»

Όταν επέρχεται ο θάνατος στον άνθρωπο, το μεν θνητό μέρος αυτού, καθώς φαίνεται, πεθαίνει, το δε αθάνατο, η ψυχή, σηκώνεται και φεύγει σώο και άφθαρτο.

ΠΛΑΤΩΝΑΣ (Φαίδων, 10Ε) 

The lying in state of a body (prothesis) attended by family members, with the women ritually tearing their hair, depicted on a terracotta pinax by the Gela Painter, latter 6th century BC.

«Η καλόν εκ μακάρων μυστήριον, ου μόνον είναι τον θάνατον θνητοίς ου κακόν, αλλ' αγαθόν.»

Ωραία πραγματικά απόκρυφη διδασκαλία μας δόθηκε απ' τους θεούς, ότι δηλαδή ο θάνατος, όχι μόνο δεν είναι κακό (επιζήμιο) για τους ανθρώπους, αλλ' αντίθετα είναι ωφέλιμο πράγμα.

Επιτάφιο επίγραμμα ιεροφάντη (Εφημερίδα Αρχαιολόγων 1883, σελ.81)

Relief (30 cm height Grave Stele) around 450 BC showing a young girl with doves wearing a Peplos. There are similar images of young girls with doves. This piece of Art was found in 1775 on the Greek island of Paros, a Cycladic Island. Now at the Metropolitan Museum in New York, US.

«Έξω του κόσμου το αποθανόν ου πίπτει.»

Ό, τι πεθαίνει δε χάνεται, αλλά μένει μέσα στη φύση.

ΜΑΡΚΟΥ ΑΥΡΗΛΙΟΥ (Τα εις Εαυτόν, Η, ιη)

Woman decking a gravestone with garlands. Attic white-ground lekythos. Femme ornant une tombe de guirlandes. Lécythe attique à fond blanc. (420–410 BC)

«Ουδέν έφη τον θάνατον διαφέρειν του ζην.»

Τίποτα δε διαφέρει ο θάνατος απ' τη ζωή.

ΘΑΛΗΣ (Διογ. Λαερτ. Βιοι Φιλοσ. Ι, 35)

Ilissos Stele from the bed of the Ilissos River in Athens, c. 340 BC, National Museum, Athens. The young boy maybe represents one of the children of the dead. A grave stele which I find also funny because of the dog that smells the foot of the old man.

«Θάνατος τότ' έσσεται οπότε κεν δη Μοίραι επικλώσωσι.»

Ο θάνατος τότε θα έλθει, όποτε οι Μοίρες ορίσουν.

ΚΑΛΛΙΝΟΣ (Ανθολ. Στοβαίου ΝΑ, 19)

Hermes (Psychopompos) in the Middle with the twin brothers Thanatos and Hypnos (Death and Sleep) moving Sarpedon the son of Zeus to Hades the world of the dead. Calyx-krater, ca. 515 BC; Archaic; red-figure, Metropolitan Museum of Art Signed by Euxitheos, as potter; Signed by Euphronios, as painter, Greek, Attic.

«Ύπνω και θανάτω διδυμάοσιν.»

Ο ύπνος και ο θάνατος είναι δίδυμα αδέλφια.

ΟΜΗΡΟΣ (Ιλιάς, Π, 672)

Picture XXXIV from the Ambrosian Iliad, The Capture of Dolon. Scanned from Late Antique and Early Christian Book Illumination by Kurt Weitzmann.

«οἵη περ φύλλων γενεὴ τοίη δὲ καὶ ἀνδρῶν.

φύλλα τὰ μέν τ' ἄνεμος χαμάδις χέει, ἄλλα δέ θ' ὕλη

τηλεθόωσα φύει, ἔαρος δ' ἐπιγίγνεται ὥρη•

ὣς ἀνδρῶν γενεὴ ἣ μὲν φύει ἣ δ' ἀπολήγει.»

Ξέρεις των φύλλων τη γενιά; και των θνητών την ξέρεις.»

Άλλα απ' τα φύλλα κατά γης σκορπάει τ' αγέρι, κι' άλλα»

προβάλλουν με την άνοιξη στα φουντωμένα δάση•»

έτσι κι' οι άντρες άλλοι παν και ξαναβγαίνουν άλλοι.

ΟΜΗΡΟΣ (Ιλιάς, Ζ, 146-9)

Stele of Dermys and Kitylos, dedicated by Amphalkes to Dermys and Kitylos from Kokali necropolis in Tanagra, early 6th century BC, National Archaeological Museum Athens.

«Κοινωνία γαρ ψυχή και σώματι διαλύσεως ουκ έστιν η κρείττον.»

Η ένωση της ψυχής με το σώμα δεν είναι με κανένα τρόπο ανώτερη απ' το χωρισμό τους.

ΠΛΑΤΩΝΑΣ (Νόμοι, 828D).

The pentelic marble grave stele found in Aegina or Salamis (height: 1.05, width 0.85) dates back to 430-420 BC. It is attributed to Agorakritos or to a sculptor from his workshop, who must have probably worked on the Parthenon frieze. A deceased young man, a teenager, is depicted. His head is in profile looking at a cage on his left, while his body is in frontal pose. He raises his right arm towards the hanging cage. In his left hand he holds a small bird and he is about to put it in the cage. Just under the cage, next to the youth, a young servant leans against a stele. The servant looks sad because of the death of his master. On the top of the stele, just under the cage, a cat crouches. On the top of the funerary stele there is a relief band of palmettes and lotus flowers.

«Όστις δε θνητών θάνατον ορρωδεί λίαν, μωρός πέφυκε• τη τύχη μέλει τάδε• όταν δ' ο καιρός του θανείν ελθών τύχη, ουδ' αν προς αυλάς Ζηνός εκφύγει μολών.»

Όποιος απ' τους ανθρώπους φοβάται πολύ το θάνατο, γεννήθηκε μωρός. Η έννοια του θανάτου, ανήκει στη Μοίρα. Όταν έλθει ο καιρός, ακόμα και στ' ανάκτορα του Δία αν καταφύγεις, είναι αδύνατο να τον αποφύγεις.

ΣΟΦΟΚΛΗΣ (Ανθολ.Στοβ. ΡΙΗ, 12)

Seated woman leaving her newborn child to the nurse, funerary stele. Marble, made in Athens, ca. 425–400 BC. From Athens. Femme assise laissant son nouveau-né à une nourrice, stèle funéraire. Marbre, production athénienne, vers 425-400 av. J.-C. Provenance : Athènes.

«‘Εξεστι γαρ την Αναξαγόρου διάθεσιν, αφ' ης επί τη τελευτή του παιδός ανεφώνησεν,  "Ήδειν θνητόν γεννήσας".»

Πρέπει ν' ακολουθήσουμε την άποψη του Αναξαγόρα, εξ' αιτίας της οποίας αναφώνησε,  όταν πέθανε το παιδί του: "Ήξερα ότι γέννησα θνητό".

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ (Ηθικά, 474D).

Prothesis scene: exposure of the dead and mourning. Detail from a krater, ca. 750 BC (Late Geometric). From the Dipylon Cemetary in Athens. Dipylon Painter, Louvre Museum, Paris, France.

«Πενθείν δε μετρίως τους προσήκοντας φίλους, ου γαρ τεθνάσιν, αλλά την αυτήν οδόν,  ην πάσιν ελθείν έστ' αναγκαίως έχον, προεληλύθασιν.»

Πένθησε με μέτρο τους γνωστούς σου. Γιατί δεν έχουν πεθάνει, αλλά τον ίδιο δρόμο που όλοι αναγκαστικά θα περάσουμε, αυτοί τον πήραν πρώτοι.

ΑΝΤΙΦΑΝΗΣ (Ανθολ. Στοβ. ΡΚΔ,27).

Grave stele in form of a small temple (naiskos), made of Hymettian and Pentelic marble (height 2.24 without the basement, width 2.25), found in 1861 at the cemetery of Keramikos, Athens, close to Dipylon Gate. It dates back to ca 330 BC. According to the inscription on the small temple, the stele belongs to the Procleides’ family, an evidently socially significant family. Three figures are depicted underling the family’s unity even after death: Prokleides (ΠΡΟΚΛΕΙΔΗΣ), his son, Procles (ΠΡΟΚΛΗΣ), and his wife Archippe (ΑΡΧΙΠΠΗ), from the deme of Aigilia (ΑΙΓΙΛΙΑ) in South Attica. Prokleides, the older man, in profile,  is seated on a chair on the right, bidding farewell to his son, Procles. Procles is depicted as a soldier holding a sword. He stands on the left opposite to his father, gazing at him. The two men, equally prominent in the composition, shake hands (dexiosis-δεξίωσις). Both of them bear clear personal face characteristics.  In the background Procles’ mother, looking at the viewer, stands between them.

«Αυτό μεν το αποθνήσκειν ουδείς φοβείται, όστις μη παντάπασιν αλόγιστός τε και άνανδρος εστί, το δε αδικείν φοβείται. πολλών γαρ αδικημάτων γέμοντα την ψυχήν εις Άιδου αφικέσθαι πάντων έσχατον κακών εστίν.»

Το θάνατο κανένας δε πρέπει να φοβάται, εκτός αν είναι εντελώς ανόητος και δειλός.  Την αδικία όμως πρέπει να φοβάται. Γιατί, αν η ψυχή φτάσει στον Άδη με το βάρος των χειροτέρων αδικημάτων, θα είναι γι' αυτήν η μεγαλύτερη απ' όλες τις συμφορές.

ΠΛΑΤΩΝΑΣ (Γοργίας, 522Ε).

Funerary stele of Plangon (inscription ΡΛΑΓΩΝ). The dead girl holds a puppet in the right hand and a little bird in the left one. A goose stand before her, and a bag with an uncertain object (toy?) are hanging at the wall. Athens, ca. 310 BC. Stèle funéraire de Plangon (inscription ΡΛΑΓΩΝ). La jeune fille morte tient une poupée dans la dextre et un petit oiseau dans la senestre. Devant elle une oie, et au mur sont accrochés un sac et un objet non identifié (jouet ?). Athènes, v. 310 av. J.-C.

«Ταράσσει τους ανθρώπους ου τα πράγματα, αλλά τα περί των πραγμάτων δόγματα, οίον ο θάνατος ουδέν δεινόν, επεί Σωκράτη αν εφαίνετο• αλλά το δόγμα το περί του θανάτου διότι δεινόν, εκείνο το δεινόν έστιν.»

Τους ανθρώπους ταράζουν όχι οι καταστάσεις που περνούν, αλλά οι ιδέες που έχουν γι' αυτές. Ο θάνατος δεν είναι κάτι φοβερό, γιατί τότε θα ήταν και για το Σωκράτη. Το θάνατο τον κάνει φοβερό η ιδέα ότι είναι φοβερός.

ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ (Εγχειρίδιο, V).

Winged Eros Thanatos, with reversed torch and crossed legs (3rd century BC, Stoa of Attalus, Athens).

«Μηδέποτε επί μηδενός είπεις ότι "Απώλεσα αυτό", αλλ' ότι "Απέδωκα". Το παιδίον απέθανεν; απεδόθη. Η γυνή απέθανεν; απεδόθη. Το χωρίον αφηρέθην; Ουκούν και τούτο απεδόθη... μέχρι δ' αν διδώ ως αλλοτρίου αυτού επιμελού, ως του πανδοχείου οι παριόντες.»

Να μη πεις για οποιοδήποτε πράγμα ότι το "έχασα", αλλά ότι, το "απέδωσα". Πέθανε το παιδί σου; Απεδόθη. Πέθανε η γυναίκα σου; Απεδόθη. Σου κλέψανε τη περιουσία σου; Μα κι' αυτή απεδόθη. Όσο σου δίνεται να το έχεις, φρόντιζέ το, ως κάτι ξένο, όπως οι περαστικοί το ξενοδοχείο.

ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ (Εγχειρίδιο, ΧΙ).

«I am not afraid of being dead, I just do not want to die.» Epicharmus of Cos

O φιλόσοφος Δημήτρης Λιαντίνης, μέσα από τα δύο σημαντικά έργα του “Έξυπνον Ενύπνιον” και “Τα Ελληνικά”, αναλύει τις θεωρίες και την φιλοσοφία που είχαν οι αρχαίοι Έλληνες γύρω από τον θάνατο. Σας παραθέτουμε τα σημαντικότερα αποσπάσματα από τα βιβλία του Δημήτρη Λιαντίνη.

“Λένε ότι κάποτε έγινε ένας αγώνας [Το γνωστό Certamen Homeri et Hesiodi] ανάμεσα στον Όμηρο και στον Ησίοδο για τα πρωτεία. Να κριθεί δηλ. στους Έλληνες ποιος από τους δυο μεγαλύτερους είναι ο πιο μεγάλος.

Η επιτροπή κρίσης, εκεί κάπου στην Αυλίδα ή στις Θήβες, κάθισε με σεβασμό τους δυο σοφούς στο θρονί τους, και άρχισε να τους ρωτά. Ήθελαν λέει να μάθουν ποιος είναι ποιο φρόνιμος σε ζητήματα μεγάλης σημασίας.

Hesiod, engraving by C Warren, from a drawing by E Bird. Image: Hulton Archive/Getty

Ρωτήσανε τον Ησίοδο και τον Όμηρο τις ίδιες ερωτήσεις. Ο πρώτος έδωσε απαντήσεις που φανέρωσαν τον άνθρωπο με την πλούσια πείρα που έζησε στον κόσμο ζωντανός και έκαμε και έπαθε και έμαθε.

The old man honored by a laurel wreath is Homer, the greatest poet of antiquity, identified by the inscription on the sheet of paper with the names of the cities that claimed Homer as a native. This imaginary portrait (no one knows what he looked like) is not so much a celebration of the author of the early Greek epic poems- The Iliad and The Odyssey- but of the fame that a poet could achieve. This splendid painting is dated but not signed. The forceful modeling suggests a Flemish painter influenced by Caravaggio (Italian, 1571-1610).

Ρωτήσανε μετά και τον Όμηρο. Ο αοιδός με τα άδεια όμματα τους άκουσε μειλίχια να τον ρωτάνε : “πες μας”, τον ρώτησαν, “ποιο είναι το μεγαλύτερο στον άνθρωπο καλό

– ειπάγε μοι πάμπρωτα τι φέρτατόν εστι βροτοίσιν;“.

Σε τούτο το άλυτο αίνιγμα, στο ερώτημα των ερωτημάτων, ο Όμηρος, ο υιός του Μέλητου με την θεϊκή καταγωγή και την θεϊκή γνώση αποκρίθηκε (υἱὲ Μέλητος Ὅμηρε , θεῶν ἄπο μήδεα εἰδώς) : “αρχήν μεν μη φύναι επιχθονίοισιν άριστον, φύντα δ όμως ώκιστα πύλας Αιδαο περήσαι” δηλαδή “Άριστο σε όλους και σε όλες”, αποκρίθηκε ο Όμηρος, “είναι ο άνθρωπος ποτέ να μην γεννιέται!“.

Η επιτροπή σύγκορμη πάγωσε ! Δικαίωμα για τέτοια γνώμη – κρίση αλλά κυρίως απάντηση είχε μόνον ο πρώτος πλάστης του ολυμπιακού κόσμου των Ελλήνων. Και η απάντηση αυτή ως κρίση – γνώμη, έως και γνώση, έχει το νόημα μίας “αποκεκαλυμμένης παλινωδίας” του Ομήρου στο ερώτημα περί του όντος, μία παλινωδία που άφησε αυτόν τυφλό αλλά που άνοιξε τα δικά μας όμματα.

Hypnos and Thanatos carrying the body of Sarpedon from the battlefield of Troy. Detail from an Attic white-ground lekythos, ca. 440 BC. Hypnos et Thanatos emportant le corps de Sarpédon du champ de bataille à Troie. Détail d'un lécythe attique à fond blanc, vers 440 av. J.-C.

Με τον Όμηρο γνωρίσαμε ότι από την ύπαρξη πολυτιμότερη είναι η ανυπαρξία.

Ένας όμως πονηρός ανάμεσα στην επιτροπή, ένας μικρός Οδυσσέας στο νου, σκόρπισε δίχως δεύτερη σκέψη την ταραχή που γέννησε η απάντηση του Ομήρου με μία δεύτερη ερώτηση.

- Κανένας, του λέει του Ομήρου, δεν μας ζήτησε όμως γνώμη, αν θέλουμε δηλαδή να μας γεννήσει ή όχι. Να μας ειπείς το λοιπόν, ποιο είναι το δεύτερο στον άνθρωπο καλό, που το κρατά και στο χέρι ο άνθρωπος. “το πάντων αιρετώτατον”. Εκείνο δηλαδή που να μπορούμε να το διαλέγουμε κιόλας.

- “Το δεύτερο στον άνθρωπο καλό”, είπε ο Όμηρος, “είναι όταν γεννηθεί ο άνθρωπος, αμέσως να πεθάνει !!“. » [Homeri opera, υπό T.W. Allen. Εκδ. Οξφόρδης, τόμος V, σ. 288: "αρχήν μεν μη φύναι επιχθονίοισιν άριστον, φύντα δ όμως ώκιστα πύλας Αιδαο περήσαι"]. 

Hegeso (the daughter of Proxenos) Stele, c. 400 BC, National Archaeological Museum of Athens, Pentelic marble Stele for a woman called Hegeso inscribed on the stele. One of the most famous and beautiful pieces of sculpture, located in the Kerameikos Cemetery in Athens. Hegeso seating on a Klysmos chair with her servant facing her offering to her a jewelry box. (Color reconstruction from a lectures Art website, probably the painted jewelry that Hegeso had in her hand missing).

Αυτή η απόκριση κρύβει τη βία της ανάγκης και την αλυπησιά του χάρου. Και κάνει τον Όμηρο να γίνεται ο πρώτος τιμητής του Θεού.

Όσο και να εξερευνά κανείς στη χώρα του θρήνου, δεν θα βρει πικρότερη θέση. Όπως δεν πρόκειται να βρει γυναίκα πιο ωραία από την ωραία Ελένη, που και κείνη την έπλασε ο Όμηρος.

Πίσω από την απόκριση του Ομήρου όμως δεν βρίσκεται ένα πρόσωπο μονάχα, αλλά το συλλογικό πνεύμα ενός λαού μοναδικού, που επάνω σε ένα ερώτημα αγωνίζεται να κλίσει όλα τα ανθρώπινα υπάρχοντα.

Bust from a Herm, carved in Parian marble, dated to the 2nd or 3rd century AD. Bust shows an unknown philosopher . It has been suggested that it is a portrait of Plutarch, Plotinus, or a philosopher of the Neoplatonist school, but not enough clues are available for identification. It is displayed in room XIV of the Archaeological Museum of Delphi. A present day copy is identified as "Plutarch" at Chaeronia.

Στα ίδια πατήματα βρίσκεται και η ιστορία που σώθηκε στα αποσπάσματα του Αριστοτέλη και σε ένα κείμενο του Πλουτάρχου. Είναι μάλιστα σημαδιακό, που η ιδέα αρχίζει με τον Όμηρο, την εκκίνηση, περνάει από τον Αριστοτέλη, το τέρμα της κλασικής Ελλάδος, και τελειώνει στον Πλούταρχο, την κατακλείδα του Ελληνικού κόσμου.

Και μην λησμονούμε ότι ο Πλούταρχος είναι μία επιβλητική μορφή στην Ελλάδα. Ρουσσώ, Γκαίτε και Ναπολέων τον είχαν ολοζωής στο μαξιλάρι. Τον δε Όμηρο στο προσκέφαλο του ο μακεδόνας μέγας στρατηλάτης, ο Αλέξανδρος του Φιλίππου.

Κυνηγούσε, λέει λοιπόν ο μύθος [Rose V., Aristotelis qui ferebantur Librorum Fragmenta, Lipsiae 1886, 40, 1481b], ο βασιλιάς Μίδας αγρίμια στα όρη της Μακεδονίας. Εκεί, αποσταμένος, έγειρε στην ρίζα ενός δρυ να ξεκουραστεί. Τότες ήτο που είδε δίπλα του τον Σιληνό να κοιμάται.

Έχω την ευκαιρία σκέφτηκε ο πονηρός βασιλιάς. Και πιάνει τον Δαίμονα (Σιληνό), και τον δένει με το σκοινί, για να μην του φύγει και του λέει :

- Εγώ θα σε ελευθερώσω, αλλά πρώτα να μου πεις.

- Πες το μου, του λέγει ο Σιληνός, και θα στο πω, και άσε με να φύγω. Κι ούτε χρειαζόταν να με δέσεις, για να σου ειπώ.

Midas and a henchman (or two henchmen of King Midas) lying in wait for Silenos, side A from an Attic black-figure panel amphora. Midas et un comparse (ou deux comparses du roi Midas) tendant une embuscade à Silène, face A d'une amphore attique à figures noires. Circa 510 BC.

- Εξήγα μου του λέγει, ο Μίδας, εσύ που κρέμεσαι ανάμεσα ουρανού και γης, και γνωρίζεις πράγματα που δεν τα φτάνει ανθρώπου νους. Εξήγα μου γιατί θα σκάσω, “τι ποτέ εστι το βέλτιστον τοις ανθρώποις και τι το πάντων αιρετώτατον,” δηλαδή ποιο είναι το μεγαλύτερο στον άνθρωπο καλό;”

Ο Δαίμονας αλαφιάστηκε, τον συνεπήρε το ξάφνιασμα και ιδιοτρόπησε.

- Λύσε με να πηγαίνω, του λέγει, και τράβα στο καλό σου. Ρωτάς πράγματα που δεν απαντιούνται.

Ο Μίδας, στάθηκε και του αποκρίθηκε :

- Αν δεν μου αποκριθείς σε αυτό που σε ρωτώ, δεν έχεις λευτεριά. Εδώ στο δένδρο θα μείνεις δεμένος. Όσο να σε λύσει ο λιμός και να σε καταλύσει ο λύκος.

Θύμωσε τότε ο Σιληνός. Τίναξε τα χέρια του ψηλά, πέσανε τα δεσμά. Έστρεψε το βλέμμα του και κοίταξε τον άνθρωπο βλοσυρά, κι όλα τα γύρω μύρισαν θειάφι. Το θείο συνεπήρε ολάκερο τον τόπο. Ο Μίδας, του πάρθηκε η ομιλία, κι έπεσε κατά γης. Και τότε ο Σιληνός, ο κορυφαίος στα όργια και ο πιστός σύντροφος του Διονύσου, τον επιτίμησε :

“δαίμονος επιπόνου και τύχης χαλεπής εφήμερον σπέρμα, τι με βιάζεσθε λέγειν α υμίν άρειον μη γνώναι;“

Με ερωτάς, συνεχίζει, “τί εστί το βέλτιστον τοις ανθρώποις και τι το πάντων αιρετώτατον“, μάθε λοιπόν και σκάσε :

“μετ' αγνοίας γαρ των οικείων κακών αλυπότατος ο βίος. ανθρώποις δε πάμπαν ουκ έστι γενέσθαι το πάντων άριστον ουδέ μετασχείν της του βελτίστου φύσεως (άριστον γαρ πάσι και πάσαις το μη γενέσθαι)• το μέντοι μετά τούτο και πρώτον των ανθρώπω ανυστών, δεύτερον δε, το γενομένους αποθανείν ως τάχιστα“

[Πλουτάρχου, Παραμυθητικός προς Απολλώνιον, 115 d].

Επιτύμβια σήματα Κεραμεικού. Funeral monuments from the Kerameikos cemetery at Athens.

Εντελώς ομοιότυπη για τον πεσιμισμό των Ελλήνων με τις δημοτικές μαρτυρίες του Ομήρου, του Αριστοτέλους και του Πλουτάρχου, είναι και η προσωπική κατάθεση του Σοφοκλή που γίνεται με το στόμα του χορού στο βασιλιά Οιδίποδα:

(Το πιο καλύτερο απ’ όλα θε νά ‘τανε

να μην είχε κανείς γεννηθεί,

ή, μια που ήρθε στο φως,

να γυρνά κείθ’ όπου ήρθε μια ώρα πιο μπρος.

[Σοφοκλέους, Οιδίπους επί Κολωνώ, 1224 - 1227. Μετάφρ. Γ. Γρυπάρη]

Dimitris Liantinis, Professor of Philosophy in University of Athens, gives a lecture at the Military School of Sanitary Practise about how we must face death (1997). Βio: http://www.liantinis.org/english/

Οι κρίσεις του Ομήρου και του Αριστοτέλη φέρνουν στο φως ακατέργαστο το δεύτερο πρόσωπο των Ελλήνων. Η γνώση τους αυτή εκπέμπει ακτινοβόλο θάνατο: ώκιστα πύλας Αιδαο περήσαι, το γενομένους αποθανείν ως τάχιστα.

Théophile Schuler, Le char de la mort, détail, 1848, huile sur toile, musée d'Unterlinden, Colmar

Το συμπέρασμα είναι όμως πως από όλη ετούτη την κοιλάδα των κλαυθμών οι δάσκαλοι και οι διδακτικοί δεν μας έδειξαν φύλλο. Αντίθετα, μας είπαν τα αντίθετα. Μιλούν για ήλιο τα μεσάνυχτα και για πανηγύρια στο καταχείμωνο“.