Η Αστροφυσική πρέπει να διδάσκεται στα σχολεία. Astrophysics should be taught in schools

Ο Γαλαξίας NGC 4725, στον αστερισμό "Κόμη της Βερενίκης". This peculiar galaxy is thought to have only one spiral arm. Most spiral galaxies have two or more arms. Astronomers refer to NGC 4725 as a ringed barred spiral galaxy because a prominent ring of stars encircles a bar of stars at its centre (the bar is seen here as a horizontal ridge with faint red features). Our own Milky Way galaxy has multiple arms and a proportionally smaller bar and ring.  In this false-colour image, the galaxy's arm is highlighted in red, while its centre and outlying halo are blue.  Red represents warm dust clouds illuminated by newborn stars, while blue indicates older, cooler stellar populations. The red spokes seen projecting outward from the arm are clumps of stellar matter that may have been pushed together by unstable magnetic fields. NGC 4725 is located 41 million light-years away in the constellation of Coma Berenices.

«Από τα Φιλιατρά στο Χάρβαρντ. Μακρύς ο δρόμος, μοιάζει «γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις». Με αφετηρία τη μικρή αλλά δυναμική μεσσηνιακή επαρχιακή πόλη, άφιξη στη Βοστόνη έπειτα από μια τετραετή στάση στη Θεσσαλονίκη και άλλη μια πενταετή στάση στο Σικάγο.

“Με ενοχλεί η απαξίωση του ελληνικού ονόματος εντός αλλά και εκτός της Ελλάδας”. ΚΑΝΑΡΗΣ ΤΣΙΓΚΑΝΟΣ (καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών, διευθυντής Αστεροσκοπείου)

Στη συνέχεια, από το αρχαιότερο αμερικανικό πανεπιστήμιο που ίδρυσε ο Τζον Χάρβαρντ το 1636, στο Εθνικό Αστεροσκοπείο, το αρχαιότερο ελληνικό ερευνητικό κέντρο, που ίδρυσε ο Γεώργιος Σίνας το 1842, με μια ενδιάμεση στάση 17 ετών στο νεότερο ελληνικό πανεπιστήμιο (1981), στο Ηράκλειο Κρήτης. Ακολουθώντας την προτροπή του μεγάλου μας Αλεξανδρινού ποιητή: "Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη, να εύχεσαι να 'ναι μακρύς ο δρόμος"». Μιλάμε με τον Κανάρη Τσίγκανο, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, διευθυντή του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών και πρόεδρο του Διοικητικού Συμβουλίου του.

Η απόφαση

NGC 4414, a typical spiral galaxy in the constellation Coma Berenices, is about 56,000 light-years in diameter and approximately 60 million light-years distant. «Ο ουρανός έχει ελληνικά ονόματα, ωστόσο η Αστροφυσική δεν διδάσκεται στα σχολεία μας»…

* Πώς ασχοληθήκατε με την Αστροφυσική;

- Κατ' αρχάς με ενδιέφερε η Φιλοσοφία. Όμως, στο Λύκειο ένας καθηγητής με συμβούλευσε ότι καλύτερα θα 'ταν να σπουδάσω Φυσική, που σου παρέχει μοναδικά εργαλεία προσέγγισης της φύσης και της αλήθειας. Στη συνέχεια, όντας στη Φυσική, δεν μπόρεσα να αντισταθώ στην ακατανίκητη έλξη της Αστροφυσικής για τη μελέτη του Σύμπαντος.

* Ήρθατε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών ως καθηγητής με την τιμητική διαδικασία της μετάκλησης;

- Ως γνωστόν, όταν διακονείς την επιστήμη, δεν υπάρχει βασιλική οδός και οι υλικές αποδοχές είναι δυσανάλογες της εργασίας. Όμως, στην επιστήμη είναι οι ηθικές ανταμοιβές που κάνουν τη διαφορά. Μία από αυτές είναι και η διαδικασία της μετάκλησης σε καθηγητική θέση ενός ιστορικού -αν και ταλαιπωρημένου εσχάτως- πανεπιστημίου, όπως το ΕΚΠΑ.

* Μετανιώσατε που αφήσατε τη σίγουρη καριέρα στο εξωτερικό;

- Καθόλου. Βέβαια, αν γνώριζα ότι ερχόμενος στο ελληνικό Πανεπιστήμιο -όπου παρ' ότι έχει θεσπισθεί το ιερό αρχαιοελληνικό άσυλο και η ελεύθερη διακίνηση ιδεών- θα υπήρχαν άτομα που θα μου απαγόρευαν για 2-3 μήνες να προσεγγίσω το γραφείο μου για να δω τους φοιτητές μου και να ασχοληθώ με την έρευνά μου, ίσως να είχα πάρει άλλη απόφαση...

* Σε ένα φοιτητή σας που ακολουθεί την επιστήμη σας τι θα συνιστούσατε;

- Ότι αξίζει να σπουδάσει φυσικές επιστήμες, όχι τόσο για την καριέρα που θα του δώσουν, όσο γιατί θα μάθει ένα μοναδικό τρόπο σκέψης για τη λύση κάθε προβλήματος. Ιδιαίτερα η Αστροφυσική, σου ξεδιπλώνει τις πτυχές της δημιουργίας του υλικού κόσμου μας και αποκαλύπτει τη σκέψη του δημιουργού μας.

* Παρατηρώντας το Σύμπαν κοιτάζουμε πίσω στο χρόνο. Η Αστρονομία είναι η Αρχαιολογία του Σύμπαντος;

Καλλιτεχνική απεικόνιση του zb_GND_5296, του πιο μακρινού γαλαξία που βρίσκεται σε απόσταση 30 δισεκατομμυρίων ετών φωτός από τη Γη. (Πηγή: V. Tilvi, S.L. Finkelstein, C. Papovich, NASA, ESA, A. Aloisi, The Hubble Heritage, HST, STScI, και AURA)

- Επειδή το φως ταξιδεύει με πεπερασμένη ταχύτητα, ό,τι βλέπουμε σήμερα αφορά την κατάσταση της πηγής του φωτός στο παρελθόν, όταν εξέπεμψε το φωτεινό σήμα. Για παράδειγμα, βλέπουμε τη Σελήνη όπως ήταν 1,3 δευτερόλεπτα πριν το παρόν, τον Ήλιο όπως ήταν πριν από 8 λεπτά, το λαμπρό Βέγα στον αστερισμό της Λύρας όπως ήταν πριν από 25 χρόνια, το μεγάλο σφαιρωτό σμήνος στον αστερισμό του Ηρακλή όπως ήταν πριν από 25.000 έτη και το μακρινότερο γαλαξία zb_GND_5296 όπως ήταν πριν από 13 δισεκατομμύρια έτη, δηλαδή μόλις 700 εκατομμύρια έτη μετά την πύρινη δημιουργία του Σύμπαντος πριν από 13,7 δισεκατομμύρια έτη.

* Κάτοικοι ενός ασήμαντου πλανήτη σε ένα αχανές Σύμπαν;

- Μελετώντας το φυσικό μας Σύμπαν είναι δυνατό να αποκτήσουμε μια βαθύτερη αντίληψη για τη θέση μας μέσα στο μέγα σχήμα του υλικού κόσμου. Έτσι έχουμε συνειδητοποιήσει πως είμαστε εφήμερα νοήμονα πλάσματα που κατοικούμε ένα μικροσκοπικό πλανήτη, που αενάως περιστρέφεται γύρω από τον ζωοδότη Ήλιο, ένα από τα εκατοντάδες δισεκατομμύρια παρόμοια άστρα τα οποία περιστρέφονται περί το κέντρο του Γαλαξία μας, μια τυπική νησίδα του Σύμπαντος, η οποία με τη σειρά της είναι ένα απλό μέλος κάποιου από τα αναρίθμητα παρόμοια σμήνη και υπερσμήνη γαλαξιών που πλημμυρίζουν τον ασύλληπτο αλλά πεπερασμένο κοσμικό χωρόχρονο. Όμως, τα ανθρώπινα πλάσματα δεν είμαστε απλά συνδυασμοί μορίων και ατόμων με δεσμούς σε μακρινούς κόσμους και εποχές. Σε αντίθεση με την ύλη, τα ανθρώπινα πλάσματα διαθέτουμε κάτι που ίσως είναι μοναδικό στις αχανείς εκτάσεις της ορατής κοσμικής ύλης: μιαν αθέατη εσωτερική σπίθα, η οποία μας ωθεί συνεχώς να θρώσκομε προς τα άνω (άνθρωποι).

* Ωρίωνας, Λύρα, Κόμη Βερενίκης, Ανδρομέδα, Κηφέας, Κασσιόπη... ο μυθολογικός μας ουρανός;

Ο αστερισμός του Ωρίωνα κατέχει πολύ περισσότερο από τρία αστέρια στη σειρά. Μια βαθιά έκθεση δείχνει τα πάντα, από το σκοτεινό νεφέλωμα μέχρι τα αστρικά σμήνη, όλα ενσωματωμένα σε μια εκτεταμένη φωτογραφία των αέριων δεσμών στο ευρύτερο Μοριακό Σύμπλεγμα Νεφών του Ωρίωνα. Τα φωτεινότερα τρία αστέρια στην άκρη αριστερά είναι πράγματι τα περίφημα τρία αστέρια που απαρτίζουν τη ζώνη του Ωρίωνα. Ακριβώς κάτω από τον Alnitak, το χαμηλότερο από τα τρία αστέρια της ζώνης, είναι το Νεφέλωμα Φλόγα, λάμπει από το διεγερμένο αέριο υδρογόνο και βυθίζεται σε νήματα από σκούρα καφέ σκόνη. Κάτω από το κέντρο του πλαισίου και ακριβώς στα δεξιά του Alnitak βρίσκεται το Νεφέλωμα του Αλόγου, μια σκοτεινή εσοχή της πυκνής σκόνης που έχει ίσως την πιο αναγνωρίσιμη μορφή νεφελώματος στον ουρανό. Επάνω δεξιά βρίσκεται το M42, το Νεφέλωμα του Ωρίωνα, ένα ενεργειακό καζάνι ταραχώδους αερίου, ορατό με γυμνό μάτι, που δίνει τη γέννηση σε μια νέα ανοικτή συστάδα αστεριών. Αμέσως στα αριστερά του M42 είναι ένα εξέχων γαλαζωπό νεφέλωμα ανάκλασης που ονομάζεται μερικές φορές Running Man και στεγάζει πολλά φωτεινά μπλε αστέρια. Η παραπάνω εικόνα, ένα σύνθετο ψηφιακά ραμμένο πανόραμα χρειάστηκε αρκετές νύχτες για να γίνει, καλύπτει μια έκταση με τα αντικείμενα του που είναι περίπου 1.500 έτη φωτός μακριά και εκτείνεται σε περίπου 75 έτη φωτός. The constellation of Orion holds much more than three stars in a row. A deep exposure shows everything from dark nebula to star clusters, all imbedded in an extended patch of gaseous wisps in the greater Orion Molecular Cloud Complex. The brightest three stars on the far left are indeed the famous three stars that make up the belt of Orion. Just below Alnitak, the lowest of the three belt stars, is the Flame Nebula, glowing with excited hydrogen gas and immersed in filaments of dark brown dust. Below the frame center and just to the right of Alnitak lies the Horsehead Nebula, a dark indentation of dense dust that has perhaps the most recognized nebular shapes on the sky. On the upper right lies M42, the Orion Nebula, an energetic caldron of tumultuous gas, visible to the unaided eye, that is giving birth to a new open cluster of stars. Immediately to the left of M42 is a prominent bluish reflection nebula sometimes called the Running Man that houses many bright blue stars. The above image, a digitally stitched composite taken over several nights, covers an area with objects that are roughly 1,500 light years away and spans about 75 light years. Credit & Copyright: Rogelio Bernal Andreo (Deep Sky Colors)

- Είναι οι ίδιοι αστερισμοί που κατά τον Όμηρο κατηύθυναν τον Οδυσσέα στο τελικό τμήμα του ταξιδιού του στην «Οδύσσεια». Με απόφαση της Διεθνούς Αστρονομικής Ενώσεως, η επιφάνεια της ουράνιας σφαίρας είναι χωρισμένη σε 88 περιοχές -τους αστερισμούς- καθεμιά από τις οποίες φέρει ονόματα κυρίως από την ελληνική μυθολογία. Ειδικά στη ναυσιπλοΐα, ήταν μεγάλη η σημασία τους πριν από την εφεύρεση της πυξίδας, αφού οι ναυτικοί βασίζονταν στην παρατήρηση των αστερισμών για να μπορέσουν να προσανατολιστούν το βράδυ.

* Γιατί δεν διδάσκεται η Αστροφυσική στα σχολεία;

- Έχω και εγώ το ίδιο ερώτημα... Για την ώρα προτεραιότητα έχουν άλλα μαθήματα, όπως οι Αρχές Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων! Κρίμα, πάντως, γιατί διευρύνει τους ορίζοντες των μαθητών, θα 'λεγα τους κάνει καλύτερους αυριανούς πολίτες, «Αν δεν στηρίξεις το ένα σου πόδι έξω απ' τη Γη, ποτέ σου δεν θα μπορέσεις να σταθείς επάνω της» κατά τον Ελύτη.

* «Μουσικήν ποίει και εργάζου», το δόγμα σας;

Αρχαία τοιχογραφία, Μουσείο Εφέσου, 1ος-5ος αιώνας. Wall painting at a house depicting Socrates, 1st-5th century CE. Museum of Ephesus.

- Ναι, γιατί η εντολή αυτή που στο όνειρό του λαμβάνει ο Σωκράτης (Φαίδων 60γ - 62γ), αναδεικνύει τη σημασία της παιδείας στην ανθρώπινη ζωή, εφ' όσον η παιδεία έχει τελικό στόχο την ανύψωση του ανθρώπου από άτομο σε πρόσωπο με γνώση και ευαισθησία, με κρίση και ανθρωπιά, με εσωτερική καλλιέργεια και κοινωνική συνείδηση.

* Στο Αστεροσκοπείο τι ζητήματα αντιμετωπίζετε;

The Antikythera mechanism (Fragment A – front). For astronomy and calendar studies, the Metonic cycle or Enneadecaeteris (from Ancient Greek: ἐννεακαιδεκαετηρίς, "nineteen years") is a period of very close to 19 years that is remarkable for being nearly a common multiple of the solar year and the synodic (lunar) month. The Greek astronomer Meton of Athens (fifth century BC) observed that a period of 19 years is almost exactly equal to 235 synodic months and, rounded to full days, counts 6,940 days. The difference between the two periods (of 19 years and 235 synodic months) is only a few hours, depending on the definition of the year. A mechanical computation of the cycle is built into the Antikythera mechanism.

- Το Αστεροσκοπείο έχει μοναδική πορεία που ξεκινά τον 5ο αιώνα π.Χ., με τον Αθηναίο αστρονόμο Μέτωνα, ο οποίος είχε το ηλιοτρόπιό του πάνω στην Πνύκα. Δηλαδή, είναι το αρχαιότερο παγκοσμίως. Θα 'θελα να συμβάλω στο να μετατραπεί το Αστεροσκοπείο από το αρχαιότερο ελληνικό ερευνητικό κέντρο σε ένα από τα καλύτερα στον κόσμο. Η συγκυρία είναι δύσκολη, αλλά νομίζω πάμε πολύ καλά.

Χαμηλή χρηματοδότηση

* Διατελέσατε μέλος του Εθνικού Συμβουλίου Έρευνας και Τεχνολογίας; Τι διαπιστώσατε;

- Παρ' ότι στη χώρα μας έχουμε εξαιρετικούς και ευρηματικούς ερευνητές, η χρηματοδότηση της έρευνας είναι η χαμηλότερη σε όλη την Ευρώπη..

* Τι σας ενοχλεί στην Ελλάδα σήμερα;

- Η απαξίωση του ελληνικού ονόματος εντός και εκτός Ελλάδος.

* Θα τα καταφέρει η Ελλάδα να γίνει (οικονομικά) αυτόφωτη;

- Οι Έλληνες εκτός συνόρων διαπρέπουν (και οικονομικά). Γιατί όχι και στη χώρα τους; Προϋπόθεση ωστόσο είναι να αλλάξουμε ριζικά νοοτροπία.

Συνέντευξη στον ΓΙΩΡΓΟ ΚΙΟΥΣΗ

Πηγή: Ελευθεροτυπία