Χέρμπερτ Μαρκούζε: “Η δυνατότητα να εκλέγεις ελεύθερα αφέντες, δεν εξαλείφει ούτε τους αφέντες, ούτε τους δούλους”. Herbert Marcuse: “Free election of masters does not abolish the masters or the slaves”

“Για κάθε απελευθέρωση χρειάζεται πρώτα η συνειδητοποίηση της σκλαβιάς”. Χέρμπερτ Μαρκούζε, Ο Μονοδιάστατος άνθρωπος. When the student generation took off in the 1960s across Europe, in Germany at least it was Herbert Marcuse who had the greatest influence. This is because whereas Adorno, with his highly pessimistic philosophical statements about historical development, could talk about a negative progression of humanity from the "slingshot to the megaton bomb", Marcuse continued to maintain a more optimistic view of what could be achieved. Indeed, when 1968 happened, Marcuse said that he was happy to say that all of their theories had been proved completely wrong. Also, Marcuse wrote in a far more accessible way about the ways in which philosophy and politics were intertwined.

Ο Χέρμπερτ Μαρκούζε, γερμανός φιλόσοφος και κοινωνιολόγος, γεννήθηκε το 1898 στο Βερολίνο. Αφού σπούδασε στα Πανεπιστήμια του Βερολίνου και Φράιμπουργκ συνεργάστηκε με το Ινστιτούτο Κοινωνικών Ερευνών της Φραγκφούρτης μέχρι το 1933.

Μέλος της Σχολής της Φραγκφούρτης. Μετανάστευσε στις Η.Π.Α. και δίδαξε στα Πανεπιστήμια Κολούμπια, Χάρβαρντ, Μπράντεϊς και Καλιφόρνια.

Οι φιλοσοφικές του απόψεις επηρεάστηκαν από τους Χέγκελ, Φρόυντ, Χάιντεγκερ και από την μαρξιστική θεωρία. Προσπάθησε να συνδυάσει μαρξισμό και φροϋδισμό. Επηρέασε βαθιά το φοιτητικό κίνημα της δεκαετίας του 1960. Σπουδαιότερα έργα του: "Ο μονοδιάστατος άνθρωπος", "Έρως και πολιτισμός", "Λογική και επανάσταση". Πέθανε στις Η.Π.Α. το 1979.

Ο Χ. Μαρκούζε παρέμεινε στις ΗΠΑ μετά την επιστροφή των υπόλοιπων εξόριστων μελών της Σχολής της Φρανκφούρτης στη Γερμανία και αναδείχθηκε σε ιδεολογικό γκουρού των φοιτητικών κινημάτων της Βόρειας Αμερικής στη δεκαετία του ’60 των αντιπολεμικών και αντιρατσιστικών κινητοποιήσεων.

'How was it, Marcuse asked, that the totalising administered state, which he saw at work in western societies, got away with it?' Marcuse linked economic exploitation and the commodification of human labour with a wider concern about the ways in which generalised commodity production (Marx's basic description of a capitalist society) was at one and the same time creating a massive surplus of wealth through economic and technological development and an acceleration of the process of reducing humanity down to the level of a mere cog in the machine of that production. Photograph: Associated Press

Με το πρώτο βιβλίο του εισήγαγε στις ΗΠΑ τη συζήτηση για τον Hegel προσπαθώντας να αναθεωρήσει τις παραδοσιακές οπτικές για τη μεθοδολογία του. Επανεισάγει τη διαλεκτική σε μια πανεπιστημιακή κοινωνία που κυριαρχείται από το μεθοδολογικό εμπειρισμό.

Μελετά και το είναι και το δέον των πραγμάτων προσπαθώντας να εξηγήσει τις εντάσεις ανάμεσα στο δεδομένο και στο δυνατό, ανάμεσα στο άμεσο φαινόμενο και στην τελική πραγματικότητα. Αρνείται να προσδώσει κύρος και αυθεντία στο υπάρχον δείχνοντας ότι έχει τη δυνατότητα να αλλαχθεί. Κάθε υπάρχον εμπεριέχει και την άρνησή του. Η «άρνηση της άρνησης» είναι το στοιχείο εκείνο που συγκροτεί την «κριτική θεωρία».

Ο Μονοδιάστατος άνθρωπος

 One-Dimensional Man published in 1964.       

Στο έργο του για το «μονοδιάστατο άνθρωπο» θεωρητικοποίησε την παρακμή των επαναστατικών δυνατοτήτων στις καπιταλιστικές κοινωνίες αποδίδοντάς την στη ανάπτυξη των νέων μορφών κοινωνικού ελέγχου.

Paul Cadmus. Bar Italia, 1953.

Η «αναπτυγμένη βιομηχανική κοινωνία» δημιουργεί ψευδείς ανάγκες που δένουν το άτομο με την υπάρχουσα οργάνωση της παραγωγής και κατανάλωσης την οποία αναπαράγουν με τη διαρκή παρέμβασή τους η κουλτούρα των ΜΜΕ, η διαφήμιση, η βιομηχανική διαχείριση και ο φιλελεύθερος λόγος με την συνεχή προσπάθεια εξάλειψης της κριτικής και της ριζικής αντιπολίτευσης.

Το αποτέλεσμα είναι η επικράτηση ενός «μονοδιάστατου» τρόπου σκέψης και συμπεριφοράς. Έτσι, ο Μαρκούζε έθεσε υπό ριζική αμφισβήτηση δύο βασικές θέσεις του παραδοσιακού Μαρξισμού. Κατά πρώτον, την ιδέα του προλεταριάτου ως αξιόπιστου φορέα επαναστατικής αντιπολίτευσης και, κατά δεύτερον, την ιδέα της αναπόφευκτης κατάρρευσης του καπιταλιστικού συστήματος.

Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου του Ο μονοδιάστατος άνθρωπος, το οποίο, όπως προαναφέρθηκε, έχει τον τίτλο «η μονοδιάστατη κοινωνία», εξετάζει κυρίως δύο θέματα, αφ’ ενός μεν τις «πλαστές» ανάγκες που προβάλλει η σύγχρονη κοινωνία στον άνθρωπο και τον πιέζει να τις αποδεχτεί, αφ’ ετέρου δε στην απόκτηση της ελευθερίας. Μπορεί και τα δύο αυτά να συνοψισθούν σε ένα, που είναι η απελευθέρωση από την δουλεία των «ψευδών» αναγκών.

Paul Cadmus. Aspects of Suburban Life, 1935.

Μιλώντας για «ψευδείς» ανάγκες, εννοεί αυτές πού καθορίζονται «από δυνάμεις εξωτερικές» που ο άνθρωπος δεν μπορεί να ελέγξει, γιατί «έχουν ετερόνομη ανάπτυξη και ικανοποίηση». Τέτοιες «ψευδείς» ανάγκες δημιουργούν μια «ευφορία μέσα στην δυστυχία».

Γράφει ο Μαρκούζε: «Να αναπαύεσαι, να διασκεδάζεις, να δρας και να καταναλώνεις όπως όλοι οι άλλοι, να αγαπάς και να μισείς ό,τι αγαπούν και μισούν οι άλλοι, αυτό στο μεγαλύτερό τους μέρος είναι ανάγκες πλαστές».

Émile Bernard. Autoportrait symbolique, 1891.

Σε μια τέτοια «μονοδιάστατη κοινωνία» που ζει ο άνθρωπος, ο ίδιος πρέπει να δώσει λύσεις, να καθορίσει «κριτήρια προτεραιότητας» και να διακρίνει την «αλήθεια» από την «πλαστικότητα», τις «αληθινές» από τις «πλαστικές» ανάγκες. Ο άνθρωπος σήμερα δεν πρέπει να είναι «ετερόφωτο κι ετεροκαθοριζόμενο» όν, γι’ αυτό «θα πρέπει να αμφισβητήσει τις ανάγκες και τις ικανοποιήσεις τού κατεστημένου, με τούς όρους τού αληθινού και πλαστού». Αυτό θα πρέπει να γίνεται με προσωπική ελευθερία και όχι με την δυνατότητα επιλογής, η οποία μας επιβάλλεται έξωθεν, γιατί «η δυνατότητα να εκλέγεις ελεύθερα αφέντες δεν εξαλείφει ούτε τους αφέντες ούτε τους δούλους».

Μέσα από αυτήν την προοπτική οριοθετεί και την ελευθερία. Τελικά, η ελευθερία δεν μπορεί να τεθεί στο πλαίσιο μιας απλής επιλογής, την οποία μάς θέτει η κατεστημένη εξουσία στην κοινωνία, γιατί αυτό είναι περιορισμός της ελευθερίας. Γι’ αυτό «δεν μπορούμε να ορίσουμε μια αληθινά ελεύθερη κοινωνία χρησιμοποιώντας τούς παραδοσιακούς όρους της οικονομικής, πολιτικής και πνευματικής ελευθερίας».

Το νόημα της ελευθερίας

Dorothea Tanning. A Very Happy Picture, 1947.

Προσδιορίζοντας ο Μαρκούζε το νόημα της ελευθερίας, γράφει ότι η απόκτηση της πραγματικής ελευθερίας πρέπει σήμερα να εκφραστεί με «αρνητικούς όρους», ακριβώς επειδή ζούμε σε μια κοινωνία μονοδιάστατη, καταναγκαστική, που περιορίζει την ελευθερία σε μια δυνατότητα επιλογής μεταξύ δύο πραγμάτων, τα οποία οι κοινωνικοί μηχανισμοί μας έχουν προσδιορίσει. Είναι χαρακτηριστικές οι σκέψεις του πάνω στο θέμα αυτό.

Γράφει:

Εδουάρδος Σακαγιάν. «Λουόμενοι και οθόνες», 2005.

«Οικονομική ελευθερία θα πρέπει να σημαίνει απελευθέρωση από την οικονομία, απ’ τον καταναγκασμό που ασκείται με τις οικονομικές σχέσεις και δυνάμεις, απελευθέρωση απ’ την καθημερινή πάλη για την ύπαρξη, απαλλαγή απ’ την ανάγκη να κερδίζουμε τη ζωή μας. Πολιτική ελευθερία θα πρέπει να σημαίνει απελευθέρωση απ’ την πολιτική αυτή που πάνω της τα άτομα δεν μπορούν να ασκήσουν ουσιαστικό έλεγχο. Πνευματική ελευθερία θα πρέπει να σημαίνει αποκατάσταση της ατομικής σκέψης, πνιγμένης σήμερα από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας και θύμα της διαπαιδαγώγησης, κι ακόμη θα πρέπει να σημαίνει ότι θα πάψουν να υπάρχουν κατασκευαστές της "κοινής γνώμης" κι ακόμη και κοινή γνώμη».

Lyonel Feininger. Uprising. 1910.

Αντί να αναζητά την αποκλειστικότητα της επανάστασης στην εργατική τάξη, τόνισε ότι εν δυνάμει επαναστατικοί φορείς ήταν οι μη ενσωματωμένες στο σύστημα μειονότητες, οι παρείσακτοι και η ριζοσπαστική διανόηση μέσω της διαμόρφωσης της «μεγάλης άρνησης».

Απέναντι στο δογματικό σοβιετικό Μαρξισμό και τη δικτατορία του κόμματος ο Μαρκούζε ενέπνευσε τις δυνάμεις μιας Νέας Αριστεράς που συνδύασε με κριτικό τρόπο το Μαρξισμό και τις ιδέες της συμμετοχικής δημοκρατίας και του ανοίγματος σε μια σειρά πλουραλιστικών συμμαχιών, που περιλαμβάνουν κοινωνικά κινήματα και ομάδες σχετικά με θέματα όπως το κοινωνικό φύλο, η φυλή, η σεξουαλικότητα, η ειρήνη και το περιβάλλον.

Ο Μαρκούζε συνέχισε ακατάπαυστα να ασκεί σκληρή κριτική στην αναπτυγμένη καπιταλιστική βιομηχανική κοινωνία, εκτός των άλλων και για το μιλιταρισμό, το ρατσισμό, το σεξισμό, τον ιμπεριαλισμό και την βίαιη αποικιακού χαρακτήρα παρέμβασή της στις αναπτυσσόμενες χώρες του λεγόμενου «Τρίτου Κόσμου».

Διαβάστε το έργο του Μαρκούζε εδώ: Ο μονοδιάστατος άνθρωπος.