Τρίκαλα-Λάρισα: μια διαδρομή-περιήγηση στον πολιτισμό του τόπου. Trikala- Larissa: a path-tour in the local culture

Νόμισμα της αρχαίας πόλης της Τρίκκης. THESSALY, Trikka. Circa 450-400 BC. AR Hemidrachm (15mm, 2.64 g, 10h). Youth, with petasos tied at neck, wrestling forepart of bull right / Forepart of horse right. Ομήρου Ιλιάδα Β, 729: «οι δ’ είχον Τρίκκην και Ιθώμην κλωμακόεσσαν, οι τ’ έχον Οιχαλίην, πόλιν Ευρύτου Οιχαλιήος, των αυθ’ ηγείσθην Ασκληπιού δύο παίδες, ιητήρ αγαθώ, Ποδαλείριος ηδέ Μαχάων, τοις δε τριήκοντα γλαφυραί νέες εστεχόωντο», μετάφρ. Ιακ. Πολυλά: «και όσοι της Τρίκκης κάτοικοι και της τραχιάς Ιθώμης κι όσοι της χώρας κάτοικοι του Ευρύτου Οιχαλίας, είχαν τριάντα βαθουλά καράβια κι οι αρχηγοί τους, ήσαν ο Ποδαλείριος κι ο αδελφός Μαχάων, ιατροί καλοί του Ασκπληπιού δύο τέκνα δοξασμένα».

Η συγκεκριμένη διαδρομή είναι μία από τις εννέα που είχε προτείνει η πρώην νομαρχιακή αυτοδιοίκηση Τρικάλων σε συνεργασία με την 19η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων για κάθε επισκέπτη, προκειμένου να γνωρίσει την ιστορία και τον πολιτισμό του τόπου.

Εντυπωσιακή επιτύμβια στήλη κλασικής εποχής, που σώζεται τμηματικά. Είναι σπασμένη λοξά στο κατώτερο μέρος, περίπου στο ύψος των γονάτων της μορφής, ενώ λείπει και ολόκληρη η επίστεψη. Στην μπροστινή της επιφάνεια έχει ανάγλυφη παράσταση κρανοφόρου πολεμιστή, στραμμένου προς τα αριστερά. Η μορφή πατάει σταθερά με το δεξί πόδι, ενώ με το αριστερό, το άνετο σκέλος, κάνει μία κίνηση προς τα εμπρός. Φοράει χειριδωτό χιτωνίσκο και πάνω από αυτόν χλαμύδα, που δένει στο δεξιό ώμο με πόρπη. Στο κεφάλι φοράει θεσσαλικό κράνος, που συγκρατείται με λεπτό ιμάντα και περνάει κάτω από το πηγούνι. Στο αριστερό χέρι κρατάει δόρυ και στρογγυλή ασπίδα, ενώ στο υψωμένο δεξί ένα δεύτερο δόρυ, που ετοιμάζεται να ρίξει. Η στήλη φέρει στη δεξιά στενή πλευρά τετράστιχη έμμετρη επιγραφή, η οποία μας πληροφορεί για το όνομα του νεκρού: Θεότιμος Μενύλλου. Από την επιγραφή συμπεραίνεται ότι ο νεκρός πολεμιστής είχε λάβει μέρος στη μάχη της Τανάγρας το 457 π.Χ., όπου και σκοτώθηκε. Επιγραφή: ΑΝΔΡ(Α)ΣΙΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΕΝ ΤΑΝΑΓΡΑΣ ΠΕΔΙΩΙ ΤΕΥΧΩΝ, Ω ΘΕΟΤΙΜΕ ΜΕΝΥΛΛΟΥ ΠΑΙ. ΣΥΝ ΑΡΙΣΤΟ(Ι)Σ ΑΤΡΑΓΟΣ ΕΥΡΥΧΩΡΟΥ ΘΕΣΣΑΛΙΑΙ ΣΤΕΦΑΝΟΝ ΟΥΤΙ ΚΑΤΑΙΣΧΥΙΝΑΣ ΠΟΛΕΩΣ ΚΛΕΟΣ ΕΝΘ[ΑΔΕ] ΚΟΙΤΕΣΑΙ. Μόνιμη έκθεση Αρχαιολογικού Μουσείου Λάρισας.

Στο Δ.Δ. Πηνειάδος, όπως αναφέρουν ιστορικά στοιχεία, τοποθετείται η πόλη του Άτραγος, με ιστορία που βεβαιώνεται από τον 5ο αι. π.Χ. –εποχή που κόβει το πρώτο γνωστό νόμισμα– και συνεχίζεται μέχρι τα βυζαντινά χρόνια. Από την άλλοτε ακμάζουσα πόλη σώζονται σήμερα, σε πολύ καλή κατάσταση αρχαία και βυζαντινά τείχη, τα οποία με τη διάνοιξη κατάλληλης οδού μπορεί να γίνουν επισκέψιμα.

Το Ζάρκο όπως φαίνεται από τον λόφο του Προφήτη Ηλία, όπου βρίσκεται και το ομώνυμο εκκλησάκι. Τον Οκτώβριο του 1883 ο Γερμανός αρχαιολόγος G Lollingii, στη θέση Κρύα Βρύση, έφερε στο φως μαρμάρινη επιγραφή ύψους 0,72 μ, πάνω στην οποία είναι γραμμένο ένα ψήφισμα της πόλης των Φαϋττίων προς τον Γοργία τον Γυρτώνιο. Το ψήφισμα γράφτηκε το 48 πχ. Από τα υπόλοιπα ευρήματα αλλά και από τις αναφορές αρχαίων ιστορικών, οι αρχαιολόγοι κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι το σημερινό χωριό Ζάρκο είναι χτισμένο πάνω στην αρχαία πόλη Φαϋττός, την οποία αναφέρει ο Όμηρος στην Ιλιάδα, ως μια εκ των τεσσάρων μεγάλων πόλεων της Ιστιαιώτιδος που έστειλαν στρατό και συμμετείχαν στον Τρωϊκό πόλεμο.

Στην περιοχή του Ζάρκου, η ιστορία και ο πολιτισμός έχουν αφήσει έντονα τα σημάδια τους από τα αρχαία χρόνια έως και τα βυζαντινά. Στο Ζάρκο εντοπίζεται η αρχαία πόλις Φαϋττός, όπως μαρτυρεί μαρμάρινη επιγραφή που βρέθηκε στη θέση «Κρύα Βρύση». Η ανακάλυψη, επίσης, του σπουδαίου θησαυρού που θάφτηκε πιθανότατα το 264 π.Χ. και σήμερα φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου μαρτυρεί τη σχέση της πόλης με τους Μακεδόνες βασιλείς.

Ερείπια της παλαιοχριστιανικής βασιλικής στο Ζάρκο Τρικάλων. Ένα από τα αξιόλογα δείγματα που άφησε η παλαιοχριστιανική εποχή, είναι ο ναός που ήλθε στο φως από την ανασκαφική έρευνα που πραγματοποίησε το 1972, ο καθηγητής Ν. Νικονάνος. Πρόκειται για μικρή τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα και διαμερίσματα στη δυτική πλευρά. Επίσης, δυτικά του νάρθηκα, πάντα σύμφωνα με τον κ. Νικονάνο, αποκαλύφθηκε στενομήκης χώρος και βόρεια αυτού βαπτιστήριο. Στο βόρειο κλίτος εντοπίσθηκαν σπαράγματα ψηφιδωτού δαπέδου.

Επί της Εθνικής Οδού και στα αριστερά αυτής, αποκαλύφθηκαν τα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής – σπάνιο αρχαιολογικό εύρημα για την περιοχή των Τρικάλων. Συνδυαστικά, η επίσκεψη αυτή μπορεί να εμπλουτιστεί με μια επίσκεψη στα μεταβυζαντινά μνημεία του χωριού: ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο κέντρο και πρωτίστως η Μονή Αγ. Ιωάννου του Θεολόγου, από την οποία είναι ορατά τα ερείπια των φυλακίων που χρησιμοποιήθηκαν επί τουρκοκρατίας.

Για την περιοχή της Φαρκαδόνας στην αρχαιότητα, μίλησε ο κ. Λεωνίδας Χατζηαγγελάκης Αρχαιολόγος, Επίτιμος Διευθυντής ΛΔ  Έ.Π.Κ.Α. ενημερώνοντας το κοινό για στοιχεία της ιστορίας της που ξεκινούν από την προϊστορία τονίζοντας μεταξύ άλλων: « Η ακρόπολη της Φαρκαδόνας βρίσκεται επάνω σε δίδυμο λόφο, από τα τείχη της οποίας διατηρούνται ορισμένα λείψανα στα ΝΔ . Την πόλη κατέλαβε το 353 π. Χ. ο Φίλιππος Β΄, επειδή ακολουθούσε μαζί με την Τρίκκη πολιτική φιλική προς τις Φερές, κατέστρεψε τα τείχη της, τα δημόσια κτίρια και εξόρισε τους κατοίκους της, ούτως ώστε έκτοτε η Φαρκαδόνα δεν ανέλαβε, οι κάτοικοι της ήταν οι μόνοι που δεν επέστρεψαν με την αμνηστία που δόθηκε το 319 π. Χ.  με το διάγραμμα του Πολυπέρχοντος, επιμελητή του Μακεδονικού θρόνου. Η αρχαία Φαρκαδόνα έκοψε δικά της νομίσματα, ήδη από τον 5ο  αι. π. Χ. Σε νομισματικές κοπές της Φαρκαδόνας υποδηλώνεται λατρεία της θεάς Αθηνάς».

Στην ομώνυμη πρωτεύουσα του Δήμου, στη Φαρκαδόνα, η αρχαία θέση της οποίας εντοπίζεται μεταξύ της σημερινής κωμόπολης και του Κλοκωτού, υφίστανται βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία, όπως και στο γειτονικό χωριό Παναγίτσα, όπου η Αγία Παρασκευή είναι από τα λίγα σωζόμενα παλαιοχριστιανικά μνημεία, ενώ η Μονή της Ζωοδόχου Πηγής, ανακαινισμένη τα τελευταία χρόνια, συγκεντρώνει πλήθος κόσμου.

To βυζαντινό κάστρο του Γριζάνου. Για το κάστρο του Γριζάνου, μίλησε η κ. Άννα Γιαλούρη, Αρχαιολόγος, Προϊσταμένη του Τμήματος Μουσείων της 7ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Λάρισας, αναφέροντας μεταξύ άλλων ότι: «Είναι ένα από τα μεγαλύτερα ως προς την έκταση και ένα από τα καλύτερα ως προς τη διατήρηση, κάστρα της Θεσσαλίας.Βρίσκεται σε βραχώδες ύψωμα (465μ.) στους νότιους πρόποδες του ορεινού όγκου των Αντιχασίων, B.A. του Γριζάνου. Η θέση του υψώματος πάνω στη συμβολή της οριζόντιας οδικής αρτηρίας Λάρισας - Τρικάλων με τις φυσικές διαβάσεις και περάσματα του Κάτω Ολύμπου που συνδέουν τη Δυτική Θεσσαλία με τη Μακεδονία, καθιστούν το ύψωμα οχυρή θέση στρατηγικής σημασίας που εξασφάλιζε τον έλεγχο κομβικών σημείων επικοινωνίας. Διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση και παρουσιάζει σε γενικές γραμμές ενιαία μορφή. Η συνολική περίμετρος της οχύρωσης υπολογίζεται κατά προσέγγιση σε 3.000 μ. περίπου. Καταφέραμε να εντοπίσουμε 31 πύργους, ασφαλώς θα ήταν πολύ περισσότεροι, εάν υπολογίσουμε τους πύργους του τείχους της ακρόπολης καθώς και αυτούς του δυτικού σκέλους της οχύρωσης. Πύλη μέχρι στιγμής δεν καταφέραμε να εντοπίσουμε. Από τα πρώτα στοιχεία της επιφανειακής έρευνας, όπως όστρακα αγγείων και κεραμίδια στέγης, προκύπτει ότι ο κύριος χώρος κατοικίας του οχυρωμένου οικισμού εκτεινόταν χαμηλά στις νότιες και δυτικές υπώρειες του λόφου και συγκεκριμένα στην περιοχή της μονής του Αγίου Δημητρίου.» (φωτ. grizano.gr).

Με τη διαδρομή αυτή μπορεί να συνδεθεί και η επίσκεψη στο βυζαντινό κάστρο του Γριζάνου, στο δε Αχλαδοχώρι θα συναντήσουμε τον ναό της Παναγίας με ένα σπάνιο για τον θεσσαλικό χώρο αρχιτεκτονικό τύπο.

Στην Ακρόπολη της αρχαίας πόλης Ιθώμης διατηρείται σε αρκετά καλή κατάσταση αυτόνομος πύργος, που είναι ορατός από την πεδιάδα και επιβλητικά προβάλλει στον ορίζοντα. Ο πύργος έχει διαστάσεις 7,90 μ. στη δυτική και 10 μ. στη βόρεια πλευρά. Σώζεται σε ύψος 4,70 μ. στο ψηλότερο σημείο. Είναι κατασκευασμένος από πλίνθους ντόπιου ασβεστόλιθου μεγάλων διαστάσεων -1,80 μ. μήκος, 0,75μ. πλάτος, 0,63μ. ύψος- κατά το ισοδομικό σύστημα και διατηρείται σε 7 δόμους. Ο πύργος έχει σχέση με την πορεία της αρχαίας Ιθώμης στα ιστορικά χρόνια, καθώς η πόλη συνοικίζεται στο τέλος του 3ου με αρχές του 2ου αι. π.Χ. στην αρχή με τους Γόμφους και κατόπιν με τη Μητρόπολη. Τη μαρτυρία αυτή τη βρίσκουμε στις φιλολογικές πηγές (Στράβωνας Θ, 5,17) αλλά και σε αρχαιολογικά τεκμήρια και ειδικότερα σε τμήμα ενεπίγραφης στήλης από το ιερό της Φίλιας. Στην ίδια στήλη υπάρχει η μαρτυρία για την «εγκατάσταση κοινών φυλακίων» για την εξυπηρέτηση στρατιωτικών αναγκών, πεζικού και ιππικού. Φαίνεται πως ο συγκεκριμένος πύργος οικοδομήθηκε για να καλύψει τέτοιες ανάγκες. Στράβων Θεσσαλικά C-437: «χωρίον ερυμνόν τω όντι κλωμακόεν, ιδρυμένον μεταξύ τεττάρων φρουρίων, ώσπερ τετραπλεύρω κειμένων Τρίκκης τε και Μητροπόλεως και Πελινναίου και Γόμφων», μετάφρ. Κ. Αραπόπουλου: «είναι τοποθεσία οχυρωτάτη, αληθής βράχος, υψούμενος εις το μέσον τετραπλεύρου σχηματιζομένου από τάς τέσσαρας οχυράς θέσεις της Τρίκκης, της Μητροπόλεως, του Πελινναίου και των Γόμφων».

Η περιοχή της Οιχαλίας οφείλει το όνομά της στην αρχαία Οιχαλία, για την οποία αναφέρει ο Όμηρος ότι συμμετείχε στον Τρωικό πόλεμο και όπου μπορεί κανείς να διαπιστώσει το έντονο κύμα της μετανάστευσης των κατοίκων και την οικονομική ανάπτυξη της περιοχής. Η Μονή Ορφανού, κτισμένη σε μια βουνοκορφή ύψους 700 μ., αποτελεί σήμα κατατεθέν για την Οιχαλία, ενώ στη γειτονική Κρήνη οι λιθόκτιστες βρύσες και ο ναός του Αγ. Νικολάου που χρονολογείται στα τέλη του 12ου αι.-αρχές 13ου αι., αποτελούν αξιόλογους χώρους επίσκεψης

Ο ναός των Αγίων Αποστόλων Κλοκωτού (φωτ. ΥΠΠΟΑ).

Στον Κλοκωτό και στα ΝΑ αυτού, η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως τα τελευταία χρόνια ναό των πρώτων βυζαντινών χρόνων, ενώ μεταβυζαντινοί ναοί, όπως ο ναός των Αγίων Αποστόλων, έχουν εντοπιστεί και μέσα στο χωριό. Η αρχαιολογική και ιστορική διαδρομή συνδυάζεται άριστα με τη μελέτη και παρακολούθηση της βιομηχανικής ανάπτυξης στην περιοχή του Πετρωτού με τα πολλά λατομεία σε ένα βουνό που προσφέρει άπλετα την πέτρα και το μάρμαρό του.

Πέλιννα. Άποψη του τείχους και πύργου από Βορρά.

Στη διαδρομή προς την πρωτεύουσα του Νομού συναντά κανείς την περιοχή των Πελλινναίων, με πλούσια ιστορία κυρίως στα αρχαία χρόνια. Ήταν μία από τις πιο σημαντικότερες πόλεις της Θεσσαλίας, καθώς έκοβε δικά της νομίσματα και παρουσίαζε έντονη αθλητική δραστηριότητα. Στον Πετρόπορο, υπάρχει η Αγ. Παρασκευή, τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα και καλή τοιχοποιία, που παλιότερα διέθετε και τοιχογραφίες, σε δύο στρώματα, το αρχικό του 14ου αι. και το δεύτερο στον 17ο αι. Ο ναός αυτός, σήμερα, έχει δεχτεί πολλές νεότερες επεμβάσεις, που αλλοίωσαν τελείως την αρχική του μορφή, από την οποία απέμεινε μόνο η κόγχη της ανατολικής πλευράς.

Το φαινόμενο των Δολινών-η Δολίνη Πετροπόρου (αρχαίο Πελινναίο) με τους θρύλους και τις παραδόσεις της. Οι Δολίνες που συναντούμε στις Ελληνικές οροσειρές, όπως στις άλλες των άλλων χωρών, είναι κλειστές μικρές λεκάνες-χοάνες, που σχηματίστηκαν (και εξακολουθούν να σχηματίζονται περιορισμένα τώρα) σε ασβεστολιθικά πετρώματα, όταν κάτω από αυτά ενυπάρχουν σπήλαια, που ακουμπούν σε πηγαία ή λιμνάζοντα νερά. Αυτά τα σπήλαια-κάτω από τη φθοροποιό δύναμη των υδρατμών και της υγρασίας-αρχίζουν να “τρώγονται” στα τοιχώματά τους και την οροφή, οπότε έχουμε κατακρήμνιση ολόκληρου του σπηλαίου και αφανισμού αυτού μέσα στο βάθος του νερού.

Η περιοχή, σύμφωνα με περιηγητές, ονομαζόταν και Ζούρπαπα (τρελός παπάς) εξαιτίας ενός τραγικού μύθου-θρύλου: «Κάποτε, το Γαρδίκι ήταν μια σημαντική πόλη και επισκοπή. Στο σημείο, όπου σήμερα ανοίγεται το βάραθρο πλησίον του ναού, βρισκόταν η δημόσια πλατεία. Μια μέρα μεγάλης γιορτής, όλος ο πληθυσμός είχε συγκεντρωθεί εκεί. Οι γυναίκες χόρευαν, σχηματίζοντας έναν μεγάλο κύκλο, σύμφωνα με την τοπική συνήθεια. Ένας παπάς είχε μια εξαιρετικά όμορφη κόρη· την είδε στον χορό και του καλοάρεσε. Τότε ο παπάς πάει, παίρνει την κόρη του από τον χορό, την απαγάγει και ικανοποιεί την ανήθικη επιθυμία του. Την ίδια στιγμή, η πλατεία του χωριού με τους χορευτές και όλη η πόλη εξαφανίζονται με μια ξαφνική καθίζηση. Μόνο η εκκλησία μένει όρθια στην άκρη του ανοίγματος της αβύσσου».

Πέλιννα, αναθηματική στήλη. Στο δυτικό τμήμα της αρχαίας πόλης οι ανασκαφικές δραστηριότητες αποκαλύπτουν αρχιτεκτονικά λείψανα ενός κτηρίου μεγάλου, πιθανότατα δημόσιου χαρακτήρα. Στο χώρο αυτό εντοπίστηκαν ειδώλια από τον κύκλο του Διονύσου, καθώς και ένα αναθηματικό ανάγλυφο που έχει σχέση με τον Ασκληπιό.

Τα τελευταία χρόνια αποκαλύφθηκε στο χωριό Πετρόπορος κτιστός τάφος στο πρότυπο των μακεδονικών και βεβαίως η περιοχή δεν υστερεί σε μνημεία των μεταβυζαντινών χρόνων (Ταξιάρχες, Νομή κ.λπ.).

Πηγή: Τρίκαλα-Λάρισα: μια διαδρομή-περιήγηση στον πολιτισμό του τόπου