Θεόφιλος Βέικος, Οι Προσωκρατικοί

«Το άλμα, από τον θρησκευτικό φόβο στο ελεύθερο και καθαρό πνεύμα, είναι το σημαντικότερο στην ιστορία της επιστήμης και δεν έχει προηγούμενο σε κανένα άλλο πολιτισμό. Σε ολόκληρη την ιστορία, τίποτε δεν είναι πιο εκπληκτικό ή τόσο δύσκολο να περιγραφεί όσο η αιφνίδια άνοδος του πολιτισμού στη Ελλάδα. Πολλά απ’ όσα δημιουργούν τον πολιτισμό υπήρχαν ήδη επί χιλιάδες χρόνια στην Αίγυπτο και στη Μεσοποταμία, και είχαν απλωθεί από εκεί στις γειτονικές χώρες. Αλλά ορισμένα στοιχεία έλειπαν, ωσότου τα προμήθευσαν οι Έλληνες. Το τι απετέλεσαν στην τέχνη και τη λογοτεχνία είναι γνωστό στον καθένα, αλλά ό,τι έχουν πραγματοποιήσει στον καθαρά διανοητικό τομέα είναι ακόμη εξαιρετικότερο.» (Bertrand Russel, «Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας»)

Η φιλοσοφία, σαν εκδήλωση του ανθρώπινου πνεύματος, δεν υπήρξε ποτέ αυτονόητη. Αντίθετα, αυτή απαιτούσε από την αρχή και απαιτεί πάντοτε εξήγηση της γέννησής της, της ανάπτυξής της και της όλης σταδιοδρομίας της διαμέσου της ιστορίας.

Η φιλοσοφία, όπως παρουσιάζεται στην ιστορία του ελληνικού και του δυτικού πολιτισμού, δεν ήρθε στον κόσμο σαν ένα ξαφνικό ξέσπασμα της ανθρώπινης  σκέψης, σαν μια επαναστατική καινοτομία, ριζοσπαστική και ξαφνική αλλαγή, παρά σαν αποτέλεσμα μιας βαθμιαίας ανάπτυξης, που άρχισε από παλιά. Είναι σαν να προηγήθηκε μια περίοδος κύησης και κάποτε γεννήθηκε η φιλοσοφία σαν ένας καινούριος ζωντανός οργανισμός γεμάτος δίψα για ζωή και ανάπτυξη.

Zeno shows the Doors to Truth and Falsity (Veritas et Falsitas). Fresco in the Library of El Escorial, Madrid.

Οι Έλληνες δεν επέβλεπαν απλά και μόνο σε πρακτικούς σκοπούς, όπως π.χ. οι βαβυλώνιοι, αλλά επιζητούσαν γνώση ορθολογικά και συστηματικά οργανωμένη, πράγμα, που εξηγεί γιατί στην Ελλάδα καλλιεργήθηκε βαθμιαία επιστημονική γνώση και δεν συσσωρεύτηκε (όπως π.χ. στους βαβυλώνιους και τους αιγύπτιους) ασυστηματοποίητη τεχνική και πρακτική γνώση. Έτσι, στην Ελλάδα η ανάπτυξη της φιλοσοφίας συνυφάνθηκε με την ανάπτυξη της επιστήμης, γιατί ακριβώς υπήρξε μεγάλο ενδιαφέρον για όσο γίνεται θεμελιωμένη, ακριβολογικά και συστηματικά οργανωμένη γνώση. 

Όσο μοναδικά σημαντικό είναι να γνωρίσουμε την αρχή της φιλοσοφίας, τόσο εξαιρετικά δύσκολο είναι να πετύχουμε μια ικανοποιητική προσέγγισή της. Δεν έχουμε από τα έργα των προσωκρατικών και των σοφιστών ολοκληρωμένα κείμενα. Και τα ελάχιστα αποσπάσματα, που σώζονται, αντανακλούν τα ενδιαφέροντα μερικών μετασωκρατικών συγγραφέων. Ο Αριστοτέλης μάλιστα, αναφέρθηκε στη σκέψη των πρώτων στοχαστών θεωρώντας τη σαν προανάκρουσμα της δικής του φιλοσοφίας. Και ο μαθητής του Θεόφραστος, έγραψε το βιβλίο του «Φυσικών Δόξαι», βασική πηγή της αρχαίας δοξογραφίας, παρωθημένος από περιπατητικά ενδιαφέροντα.

Γενικά, τα αποσπάσματα των προσωκρατικών σώζονται μέσα σε συμφραζόμενα, που αλλοιώνουν το νόημα της σκέψης τους, μιας και φέρονται με πλατωνικό, περιπατητικό, σκεπτικιστικό, στωικό, χριστιανικό κ.λ.π. ένδυμα. Αν και είναι αδύνατο να τα δούμε σήμερα γυμνά, μπορούμε ωστόσο να τα δούμε πιο διακριτικά και κριτικά.

Το βιβλίο αυτό περιέχει αναλύσεις κειμένων, που αποσκοπούν να δώσουν μια συνεκτική και εύλογη εικόνα του στοχασμού, που αναπτύχθηκε στην Ελλάδα κυρίως από τους μιλήσιους, τον Ξενοφάνη, τον Ηράκλειτο, τον Πυθαγόρα και τους πρώτους πυθαγόρειους, τον Παρμενίδη και τους ελεάτες, τον Εμπεδοκλή, τον Αναξαγόρα και τους ατομικούς. 

Χωρίς να φιλοδοξεί να δώσει μια πλήρη εικόνα αυτού του στοχασμού, θέλει να εισδύσει κριτικά στα κύρια προβλήματα, που αντιμετώπισαν οι πρώτοι στοχαστές, στις μεθόδους, με τις οποίες τα αντιμετώπισαν και στα κύρια αποτελέσματα τής δραστηριότητάς τους. (Από τον πρόλογο του βιβλίου).

Κατεβάστε δωρεάν ολόκληρο το βιβλίο κάνοντας κλικ εδώ. (253 σελίδες, αρχείο μορφής pdf, 7,95 MB)

Ο Θεόφιλος Βέικος (1936-1995) υπήρξε καθηγητής της ιστορίας της φιλοσοφίας στα Πανεπιστήμια Ιωαννίνων και Αθηνών.