Αριστοτέλης: Ο πρώτος επιστήμονας βιολόγος. Aristotle: The first scientist

Η πρόεδρος του Διεπιστημονικού Κέντρου Αριστοτελικών Μελετών μας παίρνει από το χέρι και μας καθοδηγεί στα μονοπάτια της σκέψης του Σταγειρίτη που τον κατέστησαν πατέρα της Βιολογίας. Aristotle is considered by many to be the first scientist, although the term postdates him by more than two millennia. In Greece in the fourth century BC, he pioneered the techniques of logic, observation, inquiry and demonstration. These would shape Western philosophical and scientific culture through the Middle Ages and the early modern era, and would influence some aspects of the natural sciences even up to the eighteenth century. Aristotle (384–322 BC) was inspired by observation of the natural world on the Greek island of Lesvos. Credit: DeAgostini/Getty

Ο Αριστοτέλης, ο μακεδόνας φιλόσοφος από τα Στάγειρα της Χαλκιδικής (384-322), ασκεί επί 2.400 χρόνια μια μοναδική επίδραση στην ιστορία του ανθρώπινου πνεύματος.

Με το έργο του έχει βάλει τη σφραγίδα του στον ελληνιστικό και ελληνορωμαϊκό κόσμο, στη βυζαντινή λόγια παράδοση, στους Άραβες, στη διανόηση της μεσαιωνικής Ευρώπης, και η επίδρασή του συνεχίζεται στην πνευματική ζωή του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού.

Οι πραγματείες του απλώνονται σε ένα εκπληκτικό εύρος θεμάτων, που καλύπτει όλους τους κλάδους της Φιλοσοφίας και επεκτείνεται με έναν τρόπο εντυπωσιακό και σε όλους τους βασικούς τομείς των επιστημών.

Ρωμαλέα θέση μέσα στο σύνολο του επιστημονικού του έργου κατέχει η συστηματική και συγκροτημένη ενασχόληση με τον κόσμο των έμβιων όντων, η οποία τον καθιστά τον «πρώτο επιστήμονα βιολόγο», όπως δίκαια τον χαρακτήρισε ο καθηγητής Εξελικτικής Βιολογίας στο Imperial College του Λονδίνου Armand Marie Leroi (The Lagoon: How Aristotle Invented Science, 2014).

Γήινος φιλόσοφος

The Greeks cast their science from first principles, without troubling to examine the natural world. Aristotle changed everything. A Lesbos nightingale. Lesbos was to Aristotle what the Galápagos were to Darwin. Photograph: Alamy

Ας δούμε, λοιπόν, ποια είναι τα βασικά στοιχεία που συνθέτουν την επιστήμη της Βιολογίας όπως τη συγκρότησε ο σταγειρίτης φιλόσοφος. Θα πρέπει να πούμε από την αρχή ότι ο Αριστοτέλης είναι ο γήινος φιλόσοφος – σε αντίθεση προς τον δάσκαλό του Πλάτωνα -, ο οποίος έστρεψε το βλέμμα του στον άνθρωπο και στη φύση. Είδε το σύνολο του φυσικού κόσμου ως ένα δυναμικό όλον, το οποίο δεν μένει στατικό και ακίνητο, αλλά βρίσκεται σε μια διαρκή κίνηση, μεταβολή, ανάπτυξη, γένεση και φθορά. Επιδόθηκε λοιπόν με απίστευτο πάθος και αγάπη στην παρατήρηση του κόσμου, στην αναζήτηση αιτίων και βρήκε ομορφιά όχι μόνο στα ανώτερα ανεπτυγμένα έμβια όντα, αλλά ακόμη και στα πιο ταπεινά και, πιθανόν για τους πολλούς, άσχημα ή ακόμη και αποκρουστικά. Αυτό το δηλώνει με έναν θαυμάσιο τρόπο στην πραγματεία του, Περί Ζώων μορίων (Ι, 5; 644b21-645a 37).

Ας πάρουμε όμως τώρα τα πράγματα από την αρχή. Όπως προκύπτει από τη διαίρεση των επιστημών, ο Αριστοτέλης διαιρεί το σύμπαν σε δύο κόσμους, τον ουράνιο, ή υπερσελήνιο, κόσμο της τελειότητας και αιωνιότητας, όπου όλα τα πράγματα διατηρούνται άφθαρτα και κυριαρχεί η αιωνιότητα των κινήσεων, και τον υποσελήνιο κόσμο, τον κόσμο της ύλης, της αλλαγής, της μεταβολής, «της γενέσεως και φθοράς, του διαρκούς γίγνεσθαι». Ό,τι υπάρχει σε αυτόν τον κόσμο δεν μπορεί να είναι αιώνιο. Όλα τα πράγματα γεννιούνται και πεθαίνουν. Το μόνο που μπορεί να εξασφαλισθεί είναι η αιωνιότητα μέσω της διαιώνισης των ειδών (Περί Ζώων γενέσεως 731b32-732a1).

A 1597 map of Lesbos / Mytilene, Greece by Giacomo Franco. (Flickr / Creative Commons)

Το πλήθος και το είδος των ερευνών που έκανε ο ίδιος ο Αριστοτέλης στην περίοδο της παραμονής του στην Άσσο της Μικράς Ασίας, στη Λέσβο και στη Μακεδονία το διάστημα 347-335 π.Χ., κυρίως όμως οι συστηματικές παρατηρήσεις του και η θεωρητική επεξεργασία των δεδομένων που συνέλεξε με τη βοήθεια άλλων, τον καθιστούν έναν πρωτοπόρο για την εποχή του. Θα πρέπει, ωστόσο, να παρατηρήσουμε ότι ο Αριστοτέλης κέρδισε τη φήμη του ως ερευνητού-επιστήμονα κυρίως χάρη στο έργο του στον χώρο της Ζωολογίας και της Βιολογίας. Κανείς δεν αμφισβητεί το γεγονός ότι οι μελέτες του πάνω στα έμβια όντα έθεσαν τα θεμέλια των βιολογικών επιστημών και γι’ αυτόν, άλλωστε, τον λόγο έχει χαρακτηριστεί ως ο πατέρας της Βιολογίας και ως ο σημαντικότερος βιολόγος της αρχαιότητας. 

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Δαρβίνος, ο οποίος διάβασε την αριστοτελική πραγματεία Περί Ζώων μορίων στα 1882 – δηλαδή πολύ αργότερα από την πρώτη δημοσίευση του βιβλίου του On the Origin of the Species στα 1859 -, έγραψε σε μια επιστολή του στον φιλόλογο και φυσιοδίφη William Ogle, ο οποίος έκανε τη μετάφραση της αριστοτελικής πραγματείας και την έστειλε στον Δαρβίνο, ότι δεν είχε καταλάβει ποτέ πριν διαβάσει το βιβλίο αυτό την τεράστια συμβολή του Αριστοτέλη στην επιστημονική και φιλοσοφική σκέψη. Συμπλήρωσε μάλιστα ότι αν επιχειρούσαμε να συγκρίνουμε τον Αριστοτέλη με τον Λινναίο και τον Cuvier, οι τελευταίοι θα έμοιαζαν μαθητές του.

Ανατομία και ταξινομική

Many animals in Aristotle's prose, like the cuttlefish, live in the sea. Credit: A 19th-century lithograph, from "The Lagoon".

Στις σωζόμενες βιολογικές του πραγματείες ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε μια τεράστια ποικιλία Ζώων· καταγράφονται περίπου πεντακόσια διαφορετικά είδη θηλαστικών. Αναφέρονται επίσης πτηνά, αλλά και ερπετά, χελώνες, σαύρες, κροκόδειλοι και οχιές. Μιλάει ακόμη ο Σταγειρίτης για διάφορες ποικιλίες εντόμων, αλλά και για πολλά είδη ψαριών και άλλων θαλάσσιων εμβίων. Γι’ αυτόν τον τεράστιο πλούτο πληροφοριών που συνέλεξε ο Αριστοτέλης, εκτός από την πρωτότυπη έρευνα που έκανε ο ίδιος, συμβουλευόταν επίσης και γραπτές πηγές, όπως λ.χ. ιατρικά συγγράμματα για θέματα ανατομίας. Γενικά, ασχολούνταν ιδιαίτερα με τη μελέτη των θεωριών των προγενεστέρων του και για τον λόγο αυτόν είχε στο σπίτι του μια πλουσιότατη βιβλιοθήκη. Επίσης θα πρέπει να σημειώσουμε, κάτι το οποίο δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό, ότι έκανε ακόμη και πειράματα, για να μελετήσει την ανατομία των ζώων. Όπως υποστηρίζει ο Thomas East Lones, ο Αριστοτέλης είχε ανατάμει κατά προσέγγιση πενήντα είδη ζώων. Το ενδιαφέρον του αυτό για τη χειρουργική, καθώς και για τη Βιολογία εν γένει θα πρέπει μάλλον να το αποδώσουμε στο γεγονός ότι ο πατέρας του Νικόμαχος ήταν γιατρός και καταγόταν μάλιστα από το γένος των Ασκληπιαδών, οι οποίοι όπως είναι γνωστό είχαν παράδοση να διδάσκουν ανατομία στους γιους τους.

Το έργο του Σταγειρίτη δεν έχει αξία μόνο για τις λεπτομερέστατες περιγραφές όλου του φυσικού και βιολογικού βασιλείου που μας άφησε, αλλά κυρίως για τις ταξινομήσεις στις οποίες προχώρησε και οι οποίες απετέλεσαν τη βάση για την επιστήμη της ταξινόμησης. Το χαρακτηριστικό της ταξινόμησης αυτής, η οποία συνέχισε να ισχύει έως τον 18ο αιώνα, είναι ότι στηρίζεται σε μια ιεραρχική κατάταξη των μορφών με τις οποίες εμφανίζονται τα έμβια όντα, όπου ξεκινάμε από τις κατώτερες μορφές των φυτών και φθάνουμε στο ανώτερο είδος, που είναι ο άνθρωπος, ο οποίος θεωρείται από τον Αριστοτέλη ένα ξεχωριστό είδος έναιμου όντος (βλ. Περί τα Ζώα ιστορίαι, 490b 16-20). Στην ταξινόμηση αυτή των έμβιων όντων, η οποία δεν δίνεται σε ένα οριζόντιο αλλά σε ένα κάθετο σχήμα, είναι σαν να αναβαίνουμε τα σκαλοπάτια μιας κλίμακας καθώς προχωρούμε από τα απλούστερα στα συνθετότερα είδη. Για τον λόγο αυτό είναι γνωστή ως φυσική κλίμακα (scala naturae), η οποία όμως θα πρέπει να προσέξουμε ότι δεν συνοδεύεται από μια εξελικτική θεωρία – εφόσον τα είδη για τον Αριστοτέλη είναι σταθερά. Όπως είναι γνωστό, η έννοια της εξέλιξης εισήχθη στον 18ο αιώνα με τη θεωρία του Lamarck (προδρόμου του Δαρβίνου) και στον επόμενο αιώνα από τον Δαρβίνο με την έκδοση του βιβλίου του, On the Origin of the Species.

Για την ψυχή

Everything Aristotle wrote, whether about natural history or poetry or politics, formed part of a grand, interlocking, philosophical scheme. Much of it seems ridiculous by modern standards. He held that matter was continuous, that life was a balance of four elements; that the heavens revolved around the Earth in ethereal spheres; and that plants, animals and humans did things for a reason, in order that the whole scheme could remain eternally in balance. Creatures were animated by souls of greater or lesser degree – that, and a magical entity called pneuma. ILLUSTRATION BY UNIVERSAL HISTORY ARCHIVE/GETTY IMAGES

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόπος που συνδέει ο Αριστοτέλης την έννοια της ζωής με αυτήν της ψυχής στο πεδίο της Βιολογίας, όπου επιχειρεί ο φιλόσοφος να δώσει μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα – ανεξάρτητα από το κατά πόσο ορθή ή εσφαλμένη είναι με τα σημερινά δεδομένα – εξήγηση για τον τρόπο με τον οποίο συντελείται η αναπαραγωγή.

Ας δούμε, λοιπόν, τι λέει ο Σταγειρίτης. Το θήλυ είναι αυτό που προσφέρει την ύλη μέσω του ωαρίου για τη δημιουργία του εμβρύου· το άρρεν όμως παίζει τον κυρίαρχο ρόλο, διότι είναι αυτό που με το σπέρμα λειτουργεί κατ’ αρχήν ως ποιητικό αίτιο, εφόσον θέτει σε κίνηση την όλη διαδικασία ανάπτυξης του εμβρύου. Ταυτόχρονα όμως παίζει και τον ρόλο του «μορφικού/ειδικού αιτίου», όπως τονίζει επανειλημμένα ο φιλόσοφος στο Περί Ζώων γενέσεως: «…το μεν άρρεν παρέχεται το τε είδος και την αρχήν της κινήσεως, το δε θήλυ το σώμα και την ύλην» / «…αυτό το οποίο παρέχει το άρρεν στη γένεση είναι η μορφή και το ποιητικό αίτιο, ενώ το θήλυ παρέχει το σώμα και την ύλη» (Περί Ζώων γενέσεως, 729a 9-11).

Έχουμε εδώ ένα σημείο εξαιρετικής σημασίας: η κίνηση που προσδίδει το σπερματικό υλικό με την ιδιότητα της μορφής/είδους (μορφικό αίτιο) είναι μια κίνηση εσωτερική (735a4). Έτσι, όταν αρχίσει η διαδικασία σχηματισμού του εμβρύου δημιουργείται μια νέα ατομική ουσία με τη δική της πλέον εσωτερική αρχή της κίνησης και της μεταβολής: (Περί Ζώων γενέσεως, 740a 6-8).

Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να θυμόμαστε ότι για τον Αριστοτέλη η μορφή/είδος των έμβιων όντων είναι η ψυχή. Και το σώμα είναι μια σύνθετη ουσία από σώμα και ψυχή (DA.II,1,412a15-6). Σύμφωνα με τον περίφημο ορισμό του Περί ψυχής, η ψυχή για τον Αριστοτέλη είναι «η εντελέχεια σώματος φυσικού δυνάμει Ζωήν έχοντος», δηλαδή η εντελέχεια όχι ενός τεχνητού σώματος αλλά, ακριβώς, ενός φυσικού σώματος, το οποίο, χάρη σε αυτό, είναι ικανό να ζει.

Έτσι, η μορφή/το είδος προσφέρει την αρχή για να μπορεί να οργανώνει και να τακτοποιεί από μόνο του το έμβρυο το σώμα του και τις λειτουργίες του· αν δεν υπήρχε η μορφή/είδος, θα ήταν ένα αδρανές κομμάτι ύλης, την οποία προσφέρει το ωάριο. Επίσης, η αρχή αυτή θα πρέπει να βρίσκεται ήδη μέσα στην ύλη του εμβρύου, όχι βέβαια σε μία εν ενεργεία, αλλά σε μία εν δυνάμει κατάσταση που κλείνει μέσα της όλα τα μελλοντικά στάδια ανάπτυξης του ατομικού όντος. Να, λοιπόν, ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον σημείο που θα μας επέτρεπε να βρούμε το ανάλογο της αριστοτελικής μορφής (είδους) στο DNA των βιολογικών οργανισμών, όπως το έφεραν στο φως οι έρευνες του 20ού αιώνα.

Max Delbrück (1906-1981) was a biophysicist and Nobel laureate who made seminal discoveries in the DNA-based replication of viruses. He was a pioneer in molecular genetics, and, unlike so many scientists of today, he had a profound understanding of the philosophical underpinnings of modern biology. He was a life-long student of Aristotle, and in his Nobel acceptance speech he credited the Stagirite with remarkable prescience of molecular genetics. In a paper written shortly after his Nobel lecture, Delbrück endorsed Aristotle’s anti-reductionism and noted the “essential beauty” of a living organism, understood as a complete individual. Photo: Max Delbrück, by Dr. Ernst Peter Fischer via Wikicommons.

Με άλλα λόγια, θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτό που κλείνει μέσα του το σπέρμα ως το αριστοτελικό είδος είναι κάτι ανάλογο με τον γενετικό κώδικα, που κλείνει μέσα του εν δυνάμει όλες τις πληροφορίες που απαιτούνται για την ανάπτυξη του έμβιου όντος σε όλα τα μεταγενέστερα στάδια ανάπτυξής του. Μια τέτοιου είδους εντυπωσιακή προσέγγιση έχουμε από τον φυσικό και βιολόγο Max Delbruck (1906-1981), ο οποίος με τη σειρά του κέρδισε το βραβείο Νομπέλ Ιατρικής το 1969 για την έρευνά του για  τους βακτηριοφάγους. Σε ένα άρθρο του αφιερωμένο στον Αριστοτέλη με τον τίτλο «Aristotle-totle-totle» (printed from «Of Microbes and Life,» J. Monod and E. Borek, eds. Columbia University Press, N.Y. 1971), o νομπελίστας επιστήμονας υποστήριξε ότι, εάν ήταν δυνατόν να δοθεί ένα βραβείο Νομπέλ στη μνήμη κάποιου, θα έπρεπε να δοθεί στον Αριστοτέλη για την ανακάλυψη της αρχής που υπονοείται στο DNA.

Η εξέλιξη και η συνέχεια των έμβιων όντων

The ancient Greek philosopher Aristotle was also a scientist, and could be considered the world's first natural historian. Both Plato and Aristotle taught at an academy in Piraeus, the port area of Athens. PHOTOGRAPH BY LEEMAGE/UIG VIA GETTY IMAGES

Η κλασική αντίληψη για το αριστοτελικό έργο είναι ότι ο σταγειρίτης φιλόσοφος δεν αφήνει κανένα περιθώριο για την έννοια της εξέλιξης – άλλωστε ο ίδιος απέρριψε την εξελικτική θεωρία του Εμπεδοκλή του Ακραγαντίνου, η οποία αποτελεί την πρώτη εξελικτική θεωρία της αρχαιότητας (5ος αιώνας π.Χ.) -, εν τούτοις δεν πρέπει να παραβλέψουμε το γεγονός ότι στην αριστοτελική φυσική κλίμακα υπάρχει ήδη όλο το υλικό για μια εξελικτική θεωρία. Είναι δηλαδή σαν να ετοίμασε ο Αριστοτέλης τη σκάλα και απλώς χρειαζόταν να έρθει κάποιος, ο Lamarck ή ο Δαρβίνος, για να πατήσει το κουμπί και να αρχίσει η σκάλα να κινείται, να αρχίσει δηλαδή να λειτουργεί η ιδέα της εξέλιξης. Άλλωστε, στην αριστοτελική θεωρία για τα έμβια όντα υπάρχει μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ιδέα, αυτή της συνέχειας, η οποία κατέχει κεντρική θέση σε όλο το έργο του Σταγειρίτη. Όπως δηλαδή υποστηρίζει ο Δαρβίνος ότι δεν υπάρχει καμία σαφής διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην εξέλιξη του ανθρώπου και αυτήν των άλλων έμβιων όντων, ώστε να γίνεται χωρίς κενά ή άλματα η μετάβαση από το ένα είδος στο άλλο, έτσι και ο Αριστοτέλης κάνει την εξής εκπληκτική παρατήρηση στο Βιβλίο VIII.1 της πραγματείας του Περί τα Ζώα ιστορίαι: «Η φύση μεταβαίνει από τα άψυχα στα ζώα με τέτοια μικρά βήματα, ώστε λόγω της συνέχειας δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε ποιο είναι το όριο ανάμεσά τους και ποιο το μέσο τους. Διότι ύστερα από το γένος των αψύχων έρχεται πρώτο το γένος των φυτών. Και από αυτά το ένα [φυτό] διαφέρει από το άλλο ως προς το πόσο περισσότερο φαίνεται να μετέχει στη ζωή, ενώ όλο το γένος [των φυτών] σε σχέση προς τα άλλα σώματα φαίνεται σχεδόν σαν άψυχο, ενώ σε σχέση προς το γένος των ζώων φαίνεται σαν έμψυχο. Και η μετάβαση από αυτά [τα φυτά] προς τα Ζώα είναι συνεχής, όπως είπαμε προηγουμένως» (Περί τα Ζώα ιστορίαι, 588b 4-15).

Με βάση λοιπόν τα κείμενα αυτά προσφέρεται ένα πολύτιμο και εξαιρετικά ενδιαφέρον υλικό για να υποστηρίξουμε – όπως άλλωστε έχουν κάνει ήδη δύο σύγχρονοι αριστοτελιστές, ο Arthur O. Lovejoy και ο James G. Lennox – ότι στα ανωτέρω χωρία εκφράζεται όχι απλώς η ιδέα της ταξινόμησης, αλλά και η ιδέα της συνέχειας των διαφόρων μορφών και όντων που συναντούμε στη φύση. Εδώ έχουμε λοιπόν ακόμα ένα στοιχείο το οποίο, αν εξεταστεί σε βάθος, μας οδηγεί σε μια νέα ανάγνωση της αριστοτελικής Φυσικής Φιλοσοφίας, έξω από τα παραδοσιακά πλαίσια, και ενισχύει την εικόνα του δυναμικού μοντέλου της φύσης που αναδύεται μέσα από το αριστοτελικό έργο.

Δήμητρα Σφενδόνη-Μέντζου, ομότιμη καθηγήτρια Φιλοσοφίας της Επιστήμης, πρόεδρος του Διεπιστημονικού Κέντρου Αριστοτελικών Μελετών του ΑΠΘ.

Πηγές: https://www.theguardian.com/books/2014/oct/02/the-lagoon-armand-marie-leroi-aristotle-review - https://www.nationalgeographic.com/news/2014/11/141130-aristotle-natural-history-seashells-biology-philosophy/ - https://evolutionnews.org/2017/08/dna-information-and-aristotles-nobel-prize/ - https://www.tovima.gr/2019/12/25/science/aristotelis-o-protos-epistimonas-viologos/

Η Πυθία «διαβάζει» μισοκατεστραμμένες αρχαίες ελληνικές επιγραφές. New research uses deep learning to restore ancient Greek texts

Επιγραφή από την αρχαία Αθήνα, 485 π.Χ. Πηγή: Deep Mind – Wikimedia. Researchers at Oxford University and DeepMind Technologies, a UK-based Artificial Intelligence (AI) company owned by Alphabet Inc. – a conglomerate best known as the parent company of Google – have created “Pythia,” an ancient text restoration system that outperforms experts in guessing the missing text from partially destroyed Ancient Greek inscriptions. Damaged inscription: a decree of the Athenian Assembly relating to the management of the Acropolis, dating 485/4 BCE. Credit: WikiCommons

Ερευνητές της Deep Mind, της θυγατρικής εταιρείας τεχνητής νοημοσύνης της Google, με επικεφαλής έναν Έλληνα, δημιούργησαν την «Πυθία», ένα «έξυπνο» σύστημα που φαίνεται να τα καταφέρνει καλύτερα και από τους ανθρώπους ειδικούς στην ανάγνωση μισοκατεστραμμένων επιγραφών με αρχαία ελληνικά κείμενα.

Το πλήρως αυτοματοποιημένο σύστημα, το πρώτο του είδους του στον κόσμο, συμπληρώνει τις λέξεις που λείπουν, κάνοντας εναλλακτικές προτάσεις, πράγμα που μπορεί να βοηθήσει σημαντικά στο μέλλον τους επιστήμονες να διαβάσουν αρχαίες επιγραφές. Υπάρχουν χιλιάδες τέτοιες επιγραφές από διάφορα μέρη του κόσμου και κάθε χρόνο ανακαλύπτονται μερικές δεκάδες νέες. Δυστυχώς πολλές έχουν διαβρωθεί ή καταστραφεί με το πέρασμα των αιώνων, με αποτέλεσμα να είναι πια δυσανάγνωστες ή ένα μέρος του κειμένου τους να έχει χαθεί για πάντα. Η συμπλήρωση των κενών είναι δύσκολη δουλειά, που απαιτεί μεγάλες γνώσεις, σύγκριση με άλλα κείμενα, διαίσθηση κ.ά.

Οι ερευνητές, με επικεφαλής τον Έλληνα Γιάννη Ασσαέλ, εκπαίδευσαν ένα νευρωνικό δίκτυο (είδος αλγόριθμου τεχνητής νοημοσύνης) να μαντεύει τις λέξεις ή τα γράμματα της αρχαίας ελληνικής γλώσσας που λείπουν σε επιγραφές σε πέτρα, κεραμικά ή μέταλλο, ηλικίας 1.500 έως 2.600 ετών (7ος αι. π.Χ.-5ος αι. μ.Χ.). Η «Πυθία» έμαθε έτσι να αναγνωρίζει μοτίβα σε 35.000 επιγραφές που περιέχουν πάνω από τρία εκατομμύρια λέξεις.

Όταν βρεθεί μπροστά σε μια νέα ελλιπή επιγραφή, η «Πυθία» προτείνει έως 20 διαφορετικές λέξεις ή γράμματα και αφήνει τους ειδικούς να επιλέξουν αυτήν που θεωρούν καλύτερη λύση.

Artificial intelligence is learning to decipher damaged ancient Greek engravings. The AI seems to be better than humans at filling in missing words, but may be most useful as a collaborative tool, where researchers use it to narrow down the options. A Greek text inscription on a rock in Delphi. Teefa/Getty Images

Σε μια συγκριτική δοκιμή, όπου τόσο η «Πυθία» όσο και οι ειδικοί κλήθηκαν να καλύψουν τα κενά σε 2.949 επιγραφές, οι τελευταίοι είχαν ποσοστό σφαλμάτων 57,3%, ενώ η τεχνητή νοημοσύνη σχεδόν το μισό (30,1%). Επιπλέον, ενώ οι άνθρωποι χρειάστηκαν δύο ώρες για μόνο 50 επιγραφές, η «Πυθία» έκανε τις προτάσεις της για το σύνολο των επιγραφών μέσα σε μερικά δευτερόλεπτα.

Όπως είπε η Θία Σόμερσιλντ του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, μέλος της ερευνητικής ομάδας, αυτό δείχνει τις δυνατότητες της τεχνητής νοημοσύνης στο πεδίο της ψηφιακής επιγραφικής. Η Φιλίπα Στιλ του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ συμφώνησε ότι η «Πυθία» μπορεί να συμβάλει σημαντικά στην αποκατάσταση των επιγραφών, αν και οι άνθρωποι ειδικοί πάντα θα χρειάζονται. Η «Πυθία» θα μπορούσε να αξιοποιηθεί και σε συναφή πεδία, όπως η αρχαία γραμματεία, η παπυρολογία, η κωδικολογία κ.ά.

Ο Γιάννης Ασσαέλ αποφοίτησε το 2013 από το Τμήμα Εφαρμοσμένης Πληροφορικής του Πανεπιστημίου Μακεδονίας στη Θεσσαλονίκη και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στα βρετανικά πανεπιστήμια Imperial και Οξφόρδης, όπου και κάνει σήμερα το διδακτορικό του στο Τμήμα Επιστήμης των Υπολογιστών, με αντικείμενο τη μηχανική μάθηση. Παράλληλα, από το 2015 είναι ερευνητής της Deep Mind στο πεδίο της τεχνητής νοημοσύνης. Για να γνωρίσετε καλύτερα το νέο σύστημα «Πυθία» πατήστε εδώ.

Πηγές: https://arxiv.org/abs/1910.06262 - http://www.cs.ox.ac.uk/news/1741-full.html - https://www.archaiologia.gr/blog/2019/10/22/

Τιμ Γουίτμαρς: Οι αρχαίοι Έλληνες εφηύραν τη λέξη «αθεΐα». Battling the Gods: Atheism in the Ancient World review – disbelief has been around for 2,500 years

Ο καθηγητής του Πανεπιστήμιου Κέιμπριτζ, Τιμ Γουίτμαρς συνοψίζει τα συμπεράσματα της εμβριθούς μελέτης του για τον σκεπτικισμό σε σχέση με τη θρησκεία στις αρχαίες κοινωνίες. Doubt about religious faith is as old as religion itself – Tim Whitmarsh’s brilliant book carefully explores literary and philosophical sources to make the case for a questioning of the gods in Greek and Roman times. The Death of Socrates by Jacques-Louis David. Socrates was sentenced to death for ‘not believing in the gods of the city’. Photograph: Francis G Mayer/Corbis

Πόσο αρχαία είναι η έννοια της αθεΐας; Πόσο ανεκτικοί με τους άθεους ήταν οι αρχαίοι Έλληνες; Ποιος πολιτικοποίησε πρώτη φορά τη «θρησκεία» και γιατί; Γιατί σήμερα γνωρίζουμε λιγότερα για την αρχαία αθεΐα από ό,τι τους προηγούμενους αιώνες;

Η παρούσα μελέτη συνιστά ένα είδος αρχαιολογίας του σκεπτικισμού απέναντι στη θρησκεία. Αποτελεί εν μέρει μια προσπάθεια ανασκαφής που αναζητά την αρχαία αθεΐα κάτω από τα ερείπια που σώριασαν πάνω της χιλιετίες χριστιανικής κατακραυγής. Αλλά αυτή η έρευνα θα ασχοληθεί και με την επιφάνεια, η οποία θέτει προβλήματα διαφορετικού είδους. Στην Ευρώπη του 18ου και του 19ου αιώνα, κατά τη διάρκεια της περιόδου διαμόρφωσης της νεότερης αθεΐας, η κλασική παιδεία ήταν πανταχού παρούσα (τουλάχιστον στους κύκλους των μορφωμένων). Την εποχή αυτή, όσοι διακήρυτταν έναν κόσμο χωρίς θεούς μπορούσαν να επικαλούνται την αυθεντία του Επίκουρου και του Λουκρήτιου ή να αναφέρονται στον Διαγόρα της Μήλου και στον Θεόδωρο της Κυρήνης, όντας βέβαιοι ότι θα γίνουν κατανοητοί. Ωστόσο από τις αρχές του 20ού αιώνα και εξής, η γνώση της κλασικής παιδείας συρρικνώθηκε με ανησυχητική ταχύτητα. Ένα μεγάλο μέρος της ευθύνης για τη συλλογική μας άγνοια της μακράς ιστορίας της αθεΐας μπορεί να αποδοθεί σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα που αδυνατεί να αναγνωρίσει τον κρίσιμο ρόλο της ελληνορωμαϊκής σκέψης στη διαμόρφωση της δυτικής κοσμικής νεωτερικότητας. Αυτή η λήθη της κλασικής κληρονομιάς επέτρεψε την εδραίωση της «νεωτερικής μυθολογίας». Η ιδέα ότι οι Ευρωπαίοι του 18ου αιώνα ήταν οι πρώτοι που εναντιώθηκαν στους θεούς οφείλεται αποκλειστικά στη βαθιά άγνοια της κλασικής παράδοσης.

Το βιβλίο «Θεομαχία. Η αθεΐα στον αρχαίο κόσμο», του Τιμ Γουίτμαρς, καθηγητή στην Έδρα Ελληνικού Πολιτισμού Α.Γ. Λεβέντη στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, το οποίο κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις Polaris (σε μετάφραση Γιώργου Καζαντζίδη), απαντά σε πολύ περισσότερα από τα παραπάνω ερωτήματα. Κυρίως, όμως, μας εισάγει σε έναν κόσμο ο οποίος, όπως υποστηρίζει ο συγγραφέας του, τείνει να ξεχαστεί.

O Τιμ Γουίτμαρς είναι καθηγητής στην Έδρα Ελληνικού Πολιτισμού Α. Γ. Λεβέντη στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ. Υπήρξε καθηγητής στα πανεπιστήμια της Οξφόρδης και του Έξετερ και επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου. Αντικείμενο της έρευνάς του αποτελεί η αρχαιοελληνική γραμματεία, κυρίως της ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου και έχει δημοσιεύσει σειρά βιβλίων πάνω σε αυτά τα στα θέματα, όπως τα: «Ancient Greek literature, Cultural History of Literature series» (Polity Press, 2004), «Narrative and identity in the ancient Greek novel: returning romance» (Cambridge: Cambridge University Press, 2011), «Dirty love: the genealogy of the ancient Greek novel» (New York: Oxford University Press, 2018) κ.ά. Αρθρογραφεί σε εφημερίδες και περιοδικά όπως τα: Times Literary Supplement, London Review of Books, Τhe Guardian, Τhe Observer, Huffington Post ενώ έχει εμφανιστεί στην τηλεόραση και το ραδιόφωνο του BBC. (φωτ.: ΑΠΕ-ΜΠΕ)

H Ελένη Μάρκου από το Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων συνομίλησε με τον Τιμ Γουίτμαρς για το βιβλίο που μας ταξιδεύει στο παρελθόν, υπενθυμίζοντάς μας ότι η αθεΐα δεν πρωτοεμφανίστηκε στην εποχή του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, αλλά έχει τις ρίζες της στην αρχαία Ελλάδα.

Ε.: Τι σας οδήγησε να γράψετε ένα βιβλίο για τη Θεομαχία, την ιστορία της αθεΐας στον αρχαίο κόσμο;

Α.: Είχα απογοητευτεί από τη συζήτηση γύρω από τους αποκαλούμενους «νέους αθεϊστές» (Ρίτσαρντ Ντόκινς, Κρίστοφερ Χίτσενς κ.ά.). Μου φαινόταν ότι αν οι δυο πλευρές (θεϊστές και άθεοι) κάνουν σαν η θρησκεία να μην αμφισβητήθηκε ποτέ πριν από τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, τότε στην πραγματικότητα δεν μπορείς να έχεις σκεπτικισμό πριν από τη σύγχρονη επιστήμη ή αυτός ίσχυε οπουδήποτε αλλού εκτός από τη Δυτική Ευρώπη. Αυτό δεν συμφωνούσε με την εμπειρία μου ούτε ως ιστορικού της αρχαιότητας ούτε ως κάποιου που μιλά με ανθρώπους από όλο τον κόσμο.

Ε.: Πόσο διαφορετική ήταν η έννοια της αθεΐας ανά τους αιώνες;

The main aim of Whitmarsh’s book is to uncover the history of atheism from Homer until the rise of Christianity in the 4th century CE. His reader has a learned guide in full command of all the material relevant to the subject. As a result, this  book will now stand as the most accessible English-language source book for the varieties of disbelief in antiquity.

Α.: Αυτό είναι το κρίσιμο ερώτημα. Κάποιοι θα έλεγαν ότι ήταν τόσο διαφορετική στην ελληνική αρχαιότητα, που δεν θα ταίριαζε καθόλου να χαρακτηριστεί η έννοια ως «αθεΐα». Σε αυτούς θα απαντούσα ότι οι αρχαίοι Έλληνες εφηύραν τη λέξη, συνεπώς δεν έχουμε κανένα δικαίωμα να τους την αρνηθούμε! Με απλά λόγια, η κύρια διαφορά έγκειται μεταξύ μονοθεϊσμού και αθεϊσμού. Αν ζεις σε μονοθεϊστικό κόσμο, είναι σχετικά εύκολο (διανοητικά, μιλώντας) να είσαι άθεος: Είναι σαν να γυρνάς έναν διακόπτη και να σβήνεις το φως. Αλλά αν ζεις σε έναν κόσμο με χιλιάδες διαφορετικούς θεούς, διαφόρων τύπων (που κυμαίνονται από αφηρημένες θεότητες, όπως η Νίκη και η Τύχη, έως θεοποιημένους ανθρώπους, όπως ο Μέγας Αλέξανδρος), τότε το ερώτημα ως προς το τι ακριβώς δυσπιστείς γίνεται πιο περίπλοκο. Υπήρχαν σίγουρα άνθρωποι στην αρχαιότητα που δεν πίστευαν σε κανένα είδος υπερφυσικών ή αιώνιων δυνάμεων. Αλλά πολλοί από τους ανθρώπους που στην αρχαιότητα είχαν χαρακτηριστεί ως άθεοι, σήμερα θα καλούνταν θεϊστές, σκεπτικοί ή αγνωστικιστές. Αλλά αυτό το θέμα ως προς την ορολογία είναι κάτι που αντιμετωπίζουν πολλοί ιστορικοί της αρχαιότητας: Σύγχρονοι όροι δεν ταιριάζουν πάντα και επακριβώς με προ-νεωτερικές κοινωνίες. Άνθρωποι έχουν παρόμοια προβλήματα με την «οικονομία», τη «σεξουαλικότητα», την «τέχνη», την «τεχνολογία», την «ιατρική» κ.λπ.

Ε.: Πόσο ανεκτικοί με τους «άθεους» ήταν οι αρχαίοι Έλληνες; Σε ποια περίοδο η ανοχή ήταν μεγαλύτερη και σε ποια λιγότερο;

A 19th century Greek vase illustration of Zeus abducting Leda in the form of a swan. Photograph: Stapleton Collection/Corbis

Α.: Στα αγγλικά, η λέξη «ανοχή» (δηλαδή «tolerance») ακούγεται σαν να ανέχεσαι κάτι δυσάρεστο. Υποθέτω ότι και η ελληνική λέξη έχει την ίδια χροιά. Δεν νομίζω ότι οι αρχαίοι αντιμετώπιζαν την αθεΐα με τον ίδιο τρόπο. Η λέξη «άθεος» ήταν συνήθως αρνητική, όπως όλες οι λέξεις που έχουν το στερητικό α, αλλά για το μεγαλύτερο μέρος της αρχαιότητας η δυσπιστία στους θεούς δεν ήταν παράνομη ούτε ιδιαίτερα προβληματική. Οι αρχαίοι Έλληνες δεν είχαν ούτε Βίβλο ούτε συστηματική θεολογία. Δεν υπήρχε κανένας προκαθορισμένος τρόπος του πώς να φαντάζεται κανείς τους θεούς, άρα δεν υπήρχε πραγματικό πρόβλημα με το να τους φαντάζεται ότι δεν υπήρχαν. Η μεγάλη εξαίρεση ήταν η Αθήνα στο τελευταίο τέταρτο του 5ου αι. π.Χ., όταν νομοθεσία κατά της αθεΐας φαίνεται ότι εισήχθη για πολιτικούς λόγους (δηλαδή, με σκοπό να στραφεί κατά του κύκλου διανοητών που περιστοίχιζε τον Περικλή, συνεπώς κατά του ίδιου του Περικλή).

Ε.: Πιστεύετε ότι υπάρχει μια φυσική δυσπιστία του ανθρώπου προς το θείο, αντίστοιχη με τη φυσική ροπή προς την πίστη;

Α.: Πιστεύω ότι υπάρχουν διαφορετικοί τύποι ανθρώπων. Για κάποιους, η πίστη στους θεούς είναι προφανής και μη προβληματική. Άλλοι απαιτούν αποδείξεις και αδυνατούν να πιστέψουν σε αόρατες δυνάμεις χωρίς αυτές. Γνωσιακοί θεωρητικοί υποστηρίζουν ότι έχουμε στους εγκεφάλους μας (για κάποιους εξαφανισμένους σήμερα εξελικτικούς λόγους) έναν υπερευαίσθητο μηχανισμό ανίχνευσης κίνησης. Αυτό είναι πολύ χρήσιμο για να αντιληφθούμε ότι ο θάμνος μπροστά μας θροΐζει επειδή ένα επικίνδυνο ζώο ίσως κρύβεται πίσω από αυτό, αλλά μπορεί και να μας κάνει να σκεφτούμε ότι κάποιο φάντασμα κινεί τα έπιπλα τριγύρω! Δεν είμαι επιστήμονας, αλλά μου φαίνεται πιθανό το μυαλό των ανθρώπων να είναι συνδεδεμένο με διαφορετικούς τρόπους στον καθένα.

Ε.: Το βιβλίο σας αναφέρεται, μεταξύ άλλων, στην πολιτικοποίηση της «θρησκείας» στην αρχαιότητα. Το πρώτο γνωστό στην ιστορία τέτοιο παράδειγμα είναι το ψήφισμα (νόμος) του Διοπείθη, μάντη του 5ου αι. π.Χ., που οδήγησε στη δίωξη πολλών φιλοσόφων, όπως του Αναξαγόρα (επιστήθιου φίλου του Περικλή) και του Σωκράτη, δασκάλου, μεταξύ άλλων, του Κριτία (ενός από τους Τριάκοντα Τυράννους της Αθήνας και πιθανόν ενός από τους αρχαίους «άθεους»). Πόσο διαχρονικό είναι το φαινόμενο και ποιες ομοιότητες ή διαφορές με το σήμερα πιστεύετε ότι αξίζουν να αναφερθούν;

Α.: Πρόκειται για το συμβάν που προανέφερα και το οποίο οδήγησε στην καταστολή του αθεϊσμού. Από όσο γνωρίζω είναι το πρώτο παράδειγμα στην καταγεγραμμένη ιστορία της νομοθεσίας που στρέφεται κατά της δυσπιστίας στους θεούς. Παραδόξως οδήγησε επίσης, κατά την άποψή μου, στη δημιουργία του αθεϊσμού ως κοινωνικά αναγνωρισμένης κατηγορίας. Ο νόμος αναφερόταν σε «όσους δεν πίστευαν στους θεούς» («οἱ μὴ νομίζοντες τοὺς θεούς», το ακριβές νόημα είναι πολύ συζητήσιμο). Είμαι σίγουρος ότι πάντα υπήρχαν άνθρωποι που δεν πίστευαν στους θεούς, αλλά με τον νόμο του Διοπείθη αναγνωρίστηκαν δημοσίως. Αμέσως μετά ακολούθησε ένα τεράστιο κύμα ενδιαφέροντος για την αντι-θεϊστική σκέψη. Οι άνθρωποι είναι διεστραμμένοι: Όταν τους λες να μην κάνουν κάτι, πάντα το κάνουν! Υπάρχει ένα φρικτό σύγχρονο παράλληλο όταν το 1998 ο Μπιλ Κλίντον διέταξε το βομβαρδισμό του χημικού εργοστασίου Ελ Σίφα στο Σουδάν, ισχυριζόμενος ψευδώς ότι ήταν βάση της Αλ-Κάιντα για να δικαιολογήσει το βομβαρδισμό ως αντιτρομοκρατικό μέτρο: Το αντίκτυπο ήταν να μετατρέψουν μια χαλαρή συμμαχία σε μια τρομοκρατική μηχανή.

Diagoras de Mélos (au centre) dans l'École d'Athènes de Raphaël.

Ε.: Ο Έλληνας ποιητής και φιλόσοφος Διαγόρας ο Μήλιος, που έζησε τον 5ο αι. π.Χ., είναι από τους πιο γνωστούς άθεους –ως τέτοιος αναφέρεται ήδη από την αρχαιότητα– κι ένα από τα «θύματα» του νόμου του Διοπείθη. Παροιμιώδης είναι η απάντηση που έδωσε, σύμφωνα με την παράδοση, σε φίλο του που προσπάθησε να τον πείσει για την ύπαρξη των θεών. Όταν του υπέδειξε πόσες ιερές εικόνες αναφέρονται σε ανθρώπους οι οποίοι σώθηκαν από φουρτούνες με τη δύναμη των επικλήσεών τους στους θεούς, ο Διαγόρας του απάντησε: Δεν υπάρχουν όμως πουθενά εικόνες ανθρώπων που ναυάγησαν και πνίγηκαν στη θάλασσα. Πόσο αξιόπιστες είναι οι πηγές, συνήθως μεταγενέστερες, που μεταφέρουν τέτοια περιστατικά της αρχαιότητας; Τι μπορεί να συμβολίζουν οι απηχήσεις τους στο σήμερα; (Το χιούμορ του Διαγόρα πάντως φαντάζει πολύ σύγχρονο…).

Α.: Είναι όντως ένα πολύ καλό αστείο! Το σκεπτικό του ήταν ότι οι άνθρωποι προσεύχονται σε περιόδους κινδύνου και τιμούν τους θεούς μόνο μετά τη διάσωσή τους. Σε άλλη πηγή μαθαίνουμε ότι ο Διαγόρας έγινε άθεος αφού καταράστηκε έναν άλλον ποιητή επειδή έκλεψε τους στίχους του και στη συνέχεια θύμωσε που οι θεοί δεν τον τιμώρησαν. Ίσως η γενική άποψη του Διαγόρα να ήταν ότι οι θεοί δεν παρεμβαίνουν στον κόσμο μας όταν προσευχόμαστε σε αυτούς. Ωστόσο, γνωρίζουμε ελάχιστα πράγματα γι’ αυτόν και σχεδόν όλα είναι απλώς ανέκδοτα που προέρχονται από πηγές εκατοντάδες χρόνια μετά.

Ε.: Ποιο φιλοσοφικό ή άλλο κίνημα της αρχαιότητας θεωρείτε το πιο άθεο και γιατί;

Α.: Ήταν οι Επικούρειοι που αποκαλούνταν συνήθως «άθεοι». Ο Επίκουρος ίδρυσε τον περίφημο Κήπο του στην Αθήνα στα τέλη του 4ου αι. π.Χ., ίσως στο σημείο όπου η Οδός Πλαταιών διασχίζει από κάτω τη Λεωφόρο Αθηνών. Δίδασκε ότι όλα είναι φτιαγμένα από άτομα και κενό, πως δεν υπάρχει «πνεύμα» στον κόσμο. Επίσης, ότι τίποτα δεν διαρκεί για πάντα και δεν υπάρχει ζωή μετά το θάνατο. Παραδόξως, επέμενε ότι υπάρχουν θεοί στον κόσμο, αλλά πουθενά σε κανένα σωζόμενο επικούρειο κείμενο δεν λέει πώς υποτίθεται ότι συμβαίνει αυτό όταν οι θεοί είναι φτιαγμένοι από φθαρτό υλικό. Σώζεται ένα μεγάλο ποίημα του Λουκρήτιου για το επικούρειο δόγμα, αλλά παρόλο που υπόσχεται να μας πει τι σκεφτόταν ο Επίκουρος για τους θεούς, δεν το κάνει ποτέ. Πιστεύω ότι ο Επίκουρος και οι Επικούρειοι είχαν διαμάχες ως προς το θέμα των θεών. Γνώριζαν ότι ήταν επικίνδυνο στην κλασική Αθήνα να παίζεις τον άθεο (μην ξεχνάμε, ήταν η αντι-αθεϊστική νομοθεσία που σκότωσε τον Σωκράτη), αλλά δεν είχαν έναν εύκολο τρόπο να προσαρμόσουν τους θεούς στο σύστημά τους (εκτός ως ιδανικά παραδείγματα αρετής). Πιθανώς η πιο σημαντική θεϊστική φιλοσοφία ήταν ο Πλατωνισμός –σημαντική εξαιτίας της επιρροής της στον Χριστιανισμό. Ο Τίμαιος του Πλάτωνα είναι το μόνο έργο της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας που διαβάζεται συνεχώς από την εποχή που γράφτηκε.

Ε.: Πώς, με λίγα λόγια, τα φιλοσοφικά κινήματα του Πλατωνισμού και του Στωικισμού επηρέασαν τον Χριστιανισμό;

Α.: Με λίγα λόγια! Πιστεύω το κρίσιμο σημείο ήταν ότι έως τον 3ο αιώνα μ.Χ. οι Χριστιανοί είχαν συνειδητοποιήσει ότι θα έπρεπε να προσηλυτίσουν την άρχουσα τάξη, αν ήθελαν η θρησκεία τους να έχει οποιαδήποτε πιθανότητα επιτυχίας. Άρα ήταν πολύ σημαντικό να γίνει συμβατή με τις κυρίαρχες φιλοσοφικές πεποιθήσεις αυτών των τάξεων. Αυτή, βασικά, είναι και η προέλευση της θεολογίας: Μια προσπάθεια να συνδυαστεί η Ελληνο-ρωμαϊκή φιλοσοφία με τον Χριστιανισμό. Έτσι, για παράδειγμα, ο Στωικισμός ήταν μια «θεόσταλτη» φιλοσοφία: Θεωρούσαν (οι Στωικοί) ότι τα πράγματα γίνονταν για κάποια αιτία ως μέρος ενός γενικού σχεδίου. Ο Πλατωνισμός έκανε έναν σαφή διαχωρισμό μεταξύ του επίγειου κόσμου του σώματος και του ανώτερου μεγαλείου της ψυχής. Και οι δυο αυτές πεποιθήσεις ήταν συμβατές με τη βασική χριστιανική σκέψη και εδραιώθηκαν ακόμα περισσότερο ως αποτέλεσμα της θεολογίας.

Ε.: Σύμφωνα με το βιβλίο σας, από τις αρχές του 20ού αιώνα υπάρχει συλλογική άγνοια της μακράς ιστορίας της αθεΐας –κάτι που δεν ίσχυε ως τον 18ο-19ο αιώνα–, γεγονός που αποδίδετε, σε μεγάλο ποσοστό, στο εκπαιδευτικό σύστημα. Θέλετε να μας το αναλύσετε λίγο περισσότερο;

Lucretius, De rerum natura. Λουκρήτιος, Περί της φύσεως των πραγμάτων

Α.: Το 1737, ο Βολταίρος έστειλε στον Φρειδερίκο τον Μέγα μια γραμμή του Λουκρήτιου (σσ. Ρωμαίου ποιητή και φιλόσοφου του 1ου αι. π.Χ.): «Η θρησκεία έχει πείσει τους ανθρώπους σε τόσο κακό». Είναι από ένα απόσπασμα όπου ο Λουκρήτιος κριτικάρει το μύθο του Αγαμέμνονα, ο οποίος θυσίασε την κόρη του Ιφιγένεια για να κατευνάσει την Άρτεμη, ώστε να φυσήξουν οι άνεμοι και ο στόλος να φτάσει στην Τροία. Τι κακό, λέει ο Λουκρήτιος (και ο Βολταίρος συμφωνεί), να θυσιάζεις την ίδια την κόρη σου από άγνοια και δεισιδαιμονία! Ο λόγος που λέω αυτή την ιστορία είναι ότι τον 18ο αιώνα στην Ευρώπη η συζήτηση γύρω από την αθεΐα δεν ήταν απλώς θέμα επιστήμης και πίστης, αλλά ήταν επίσης θέμα ιστορίας και της μακράς ιστορίας των ιδεών. Πολύ λίγοι άνθρωποι διαβάζουν Λουκρήτιο αυτές τις ημέρες, αλλά ήταν μεγάλη είδηση στην εποχή του Βολταίρου. Δεν πιστεύω ότι η ιστορία δίνει απαντήσεις σε σύγχρονα ερωτήματα, αλλά μας επιτρέπει να δούμε αυτά τα ερωτήματα με πιο πλούσιο, σφαιρικό τρόπο και να κατανοούμε καλύτερα τους περιορισμούς των δικών μας προοπτικών.

Πηγές: ΑΠΕ-ΜΠΕ (Ελένη Μάρκου) - https://www.theguardian.com/books/2016/mar/09/battling-the-gods-atheism-ancient-world-review - http://www.efsyn.gr/diagonismos/dokimio-theomahia-i-atheia-ston-arhaio-kosmo

Φάνης Κακριδής, «Όπλα και εργαλεία»

Λευκή λήκυθος του “ζωγράφου του Αχιλλέα”: Αναχώρηση πολεμιστή, γύρω στο 440 π.Χ. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Μπροστά σε μια όμορφη νεαρή γυναίκα καθισμένη με άνεση σε έναν κλισμό (κάθισμα με ερεισίνωτο) και ντυμένη με χιτώνα και ιμάτιο (του οποίου έχει απολεπιστεί το χρώμα, αφήνοντας να διακρίνεται το περίγραμμα των σκελών) στέκεται ένας άνδρας με επιβλητική κορμοστασιά, που φοράει κοντό χιτωνίσκο και πρέπει να είναι ο νεκρός. Η ασπίδα και το δόρυ στο αριστερό χέρι, το ξίφος που κρέμεται από τον δεξιό ώμο και το κράνος που προτείνει με το δεξί προς το μέρος της γυναίκας δείχνουν ότι ο άνδρας είναι πολεμιστής. Τα γυμνά πόδια είναι ένα στοιχείο που τοποθετεί τη μορφή έξω από τον κόσμο των θνητών. Μπορούμε επομένως να πούμε ότι εικονίζεται ένας στρατιώτης που σκοτώθηκε στον πόλεμο να χαιρετάει για τελευταία φορά τη γυναίκα του. Η σκηνή τοποθετείται μέσα στο σπίτι και συγκεκριμένα στον γυναικωνίτη, όπως φαίνεται από τα αντικείμενα που κρέμονται στον τοίχο: μια λήκυθος, ένας καθρέφτης και μια υφασμάτινη θήκη.

Αν ήταν κι ένα μονάχα να ευχηθούν οι απλοί άνθρωποι στον σημερινό κόσμο, σίγουρα θα διάλεγαν ν’ απαγορευτεί η παραγωγή όπλων. Ίσως έτσι να σταματούσαν οι πόλεμοι, και τα εργοστάσια να κατασκεύαζαν μόνο τα χρειαζούμενα για μιαν ειρηνική ζωή. Το αίτημα δεν είναι καινούριο, και είναι ενδιαφέρον να παρακολουθήσουμε τις παραλλαγές του, πώς διατυπώθηκε σε διάφορες εποχές, λαούς και τόπους, ιδιαίτερα στη νεότερη Ελλάδα.

Έξω από το κεντρικό κτήριο της γενικής συνέλευσης του ΟΗΕ στη Ν. Υόρκη υπάρχει ένα γλυπτό που έχει φιλοτεχνήσει ο Evgeniy Vuchetich, και έχει τίτλο "Ας σφυρηλατήσουμε τα μαχαίρια διά υνία". Αποτελεί δωρεά προς τον ΟΗΕ από την τότε Σοβιετική Ένωση και πρωτοπαρουσιάστηκε στις 4 Δεκεμβρίου 1959. Το χάλκινο άγαλμα αντιπροσωπεύει την εικόνα ενός άνδρα ο οποίος κρατάει ένα σφυρί στο ένα χέρι, και στο άλλο ένα μαχαίρι που το μετατρέπει σε υνίο, συμβολίζοντας έτσι την επιθυμία για τερματισμό των πολέμων  και τη μετατροπή των όπλων σε δημιουργικά εργαλεία με σκοπό την ειρήνη ολόκληρης της ανθρωπότητας. Let Us Beat Swords into Plowshares, sculpture by Yevgeny Vuchetich - 1959 gift of the Soviet Union to the United Nations - garden of the United Nations Headquarters in New York City.

1. Στον δρόμο προς το κτίριο του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών οι επισκέπτες διαβάζουν χαραγμένο σε πλάκα ένα εδάφιο από το βιβλίο Ησαΐας της Παλαιάς Διαθήκης, όπου νόμος καὶ λόγος Κυρίου… κρινεῖ ἀνὰ μέσον τῶν ἐθνῶν καὶ ἐλέγξει λαὸν πολύν, καὶ συγκόψουσιν τὰς μαχαίρας αὐτῶν εἰς ἄροτρα καὶ τὰς ζιβύνας (τα δόρατα) αὐτῶν εἰς δρέπανα, καὶ οὐ λήμψεται ἔτι ἔθνος ἐπ’ ἔθνος μάχαιραν, καὶ οὐ μὴ μάθωσιν ἔτι πολεμεῖν (2,4). Αν, όπως είναι πολύ πιθανό, το χωρίο ανήκει στον αρχικό πυρήνα του βιβλίου, που ο προφήτης τον έγραψε με το χέρι του 700 και παραπάνω χρόνια πριν από τον Χριστό, τότε ο Ησαΐας ήταν ο πρώτος που διατύπωσε παραστατικά τον αιώνιο πόθο των λαών να ειρηνέψουν.

Ακρωτήρι Θήρας. Χάλκινα οδοντωτά δρεπάνια από το Συγκρότημα Δ. Πηγή: Α. Μουνδρέα- Αγραφιώτη, "Αγροτικές καλλιέργειες, μεταποίηση αγροτικών προιόντων και λίθινα εργαλεία στο Ακρωτήρι της Θήρας", 469-485, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία και Τεχνική, Πρακτικά Συνεδρίου, 2004.

2. Είναι τόσο χαρακτηριστικά της αγροτικής ζωής το άροτρο και το δρεπάνι, τόσο συμβολικά του πολέμου τα κοντάρια και τα μαχαίρια, ώστε δεν απορούμε όταν τρεις αιώνες αργότερα, και σίγουρα ανεξάρτητα από την προφητεία του Ησαΐα, ο Αριστοφάνης, στην κωμωδία Ειρήνη (424 π.Χ.), χρησιμοποίησε την ίδια εικόνα, ζωντανεμένη και επαυξημένη θεατρικά. Ένας αμπελουργός, ο Τρυγαίος, καταφέρνει ν’ ανεβεί στον ουρανό, όπου οι θεοί κρατούν φυλακισμένη τη θεά Ειρήνη. Τη λευτερώνει με τη βοήθεια του Χορού των Πανελλήνων, την κατεβάζει στη γη, ο πόλεμος σταματά, και τότε στη σκηνή εμφανίζονται πρώτα ο Δρεπανουργός, χαρούμενος για τα κέρδη του, ύστερα, απελπισμένοι για τις ζημιές τους, οι τεχνίτες παραγωγοί όπλων: ο Λοφοποιός, ο Θωρακοπώλης, ο Σαλπιγγοποιός, ο Κρανοποιός και ο Δορυξός. Οι τελευταίοι φέρνουν μαζί τους να πουλήσουν, άχρηστα πια, πολεμικά σύνεργα, κοψοχρονιά, αλλά ο Τρυγαίος τούς αποδιώχνει άπρακτους, προτείνοντας, παράδειγμα, να δώσει τρία σύκα για να πάρει ένα λοφίο με φτερά να καθαρίζει το τραπέζι, ή μια δραχμή για εκατό δόρατα, να τα βάλει στηρίγματα στ’ αμπέλι.¹

Οι Σάτιρες του Γιουβενάλη, έκδοση 1535. Decimus Iunius Iuvenalis, Saturae, 1535.

3. Πολεμικός λαός οι Ρωμαίοι, και κοσμοκράτορες· όμως αυτό δεν εμπόδισε τον Γιουβενάλη (1^ος/2^ος μ.Χ. αι.), σατιρικό ποιητή, ν’ αντιδιαστείλει τους παλιούς ειρηνικούς καιρούς με την εποχή του:

Οι σιδεράδες κάποτε ήτανε μαθημένοι

δικέλλια να σφυρηλατούν, τσουγκράνες, σκαλιστήρια.

Δεν ήξεραν σπαθιά να τεχνουργούν, μόνο κοπιάζαν

υνιά να μαστορεύουνε. Μα τώρα είναι συνήθειο

σίδερα να σφυροκοπούν σε ξορκισμένο αμόνι, θανατερά…2

Image from the 1798 Goethe book Hermann und Dorothea

4. Θα μεσολαβήσουν αιώνες, όπου συχνά ειρηνικοί πληθυσμοί χρειάστηκε να πολεμήσουν ένοπλους εχθρούς με τα γεωργικά τους εργαλεία. Έτσι, παράδειγμα, στο Ερμάνος και Δωροθέα (1798), περιγράφοντας ένα επεισόδιο του Γαλλογερμανικού πολέμου που είχε προηγηθεί, ο Goethe έγραψε πως…

…τα ειρηνικά των ξωμάχων τα σύνεργα εγένονταν τώρα

άρματα κ’ αίματα εστάζαν τα δρέπανα και τα δικράνια.3

The Works of Lord Byron (ed. Coleridge, Prothero)

5. Στη χρονολογική μας ακολουθία, άροτρο και σπαθί ξανασυναντιούνται στο Τραγούδι για τους Σουλιώτες του Byron, γραμμένο στην πολιορκία του Μεσολογγίου. Το ποίημα ξεκινά με την κλασική πολεμική κραυγή Εμπρός παιδιά του Σουλίου,⁴ κι η τελευταία του στροφή έχει αφετηρία τη διαπίστωση: Υνί μας είναι το σπαθί.⁵

Ο Κωστής Παλαμάς στο Ημερολόγιον Σκόκου του 1889

6. Στην Ελλάδα του 20^ού αιώνα το διπολικό ζευγάρι όπλα-εργαλεία εμφανίζεται το 1910 στη Φλογέρα του βασιλιά του Κωστή Παλαμά.⁶ Ο ποιητής διεκτραγωδεί την κατάντια μετά τον άτυχο πόλεμο του 1897, τότε που ήταν Σβυσμένες όλες οι φωτιές οι πλάστρες μες στη χώρα, και συνεχίζει:

Τα χέρια είναι παράλυτα, και τα σφυριά παρμένα

Και δε σφυροκοπά κανείς τ’ άρματα και τ’ αλέτρια…

Οι στίχοι είναι από τον Πρόλογο, γραμμένο κιόλας το 1902, όπου τα όπλα και τ’ αλέτρια παρουσιάζονται ισότιμα, σε αντιθετική συζυγία· η ειρηνόφιλη διάθεση του Παλαμά θα εκδηλωθεί χρόνια αργότερα, στη συλλογή Περάσματα και χαιρετισμοί (1931), όπου στο «Ονειρεμένος ύμνος» διαβάζουμε:

Τα σπαθιά στην ποδιά Σου κλειδιά και άροτρα,

           Ειρήνη, Ειρήνη, Ειρήνη!

7. Δεν ξέρουμε πότε ήρθε, πότε παραφράστηκε και πότε πρωτοτραγουδήθηκε στην Ελλάδα το ακόλουθο, γνωστό ως αντάρτικο, της Αντίστασης, ή, πιο σωστά, ως προπολεμικό επαναστατικό τραγούδι:

Τί τα θέλουμε τα όπλα,                             Τί τα θέλουμε τα όπλα,

τα κανόνια τα σπαθιά;                              τα κανόνια τα βαριά;

Να τα κάνουμε αλέτρια,                           Να τα κάνουμ’ εργαλεία

να δουλεύει η αγροτιά.                              Να δουλεύει η εργατιά.

Stepan Razin on the Volga (by Boris Kustodiev, (1918) State Russian Museum in St Petersburg.)

Το τραγούδι κυκλοφορεί χωρίς ονόματα συνθέτη και ποιητή· ωστόσο, ορισμένες του στροφές, που σπάνια καταγράφονται, αφορούν τον Βόλγα, και φανερώνουν την καταγωγή του από τη ρωσική λαϊκή μπαλάντα για τις τύχες του κοζάκου επαναστάτη Stepan Razin (1630-1671) και τις νεότερες παραλλαγές της.⁷ Ελληνικές προσαρμογές υπάρχουν πολλές, ανάμεσά τους και μια δυσερμήνευτη: Τί τον θέλουν τον Αβέρωφ, / τί το θέλουν το Κιλκίς; / Να τα κάνουμε τραχτέρια, / να οργώνουμε τη γης. Είναι δύσκολο να πιστέψουμε ότι το τραγούδι ήταν ήδη γνωστό την περίοδο 1908-1914, τότε που αγοράστηκαν κι εντάχτηκαν στο πολεμικό ναυτικό τα θωρηκτά «Αβέρωφ» και «Κιλκίς», αλλά που τα τρακτέρ ήταν ακόμα άγνωστα!

8. Μας είναι αντίθετα εύκολο να βεβαιώσουμε ότι, αν όχι και το συγκεκριμένο τραγούδι, τουλάχιστο το θέμα «όπλα-εργαλεία» ήταν γνωστό στον Νίκο Καζαντζάκη, στη νασιοναλιστική – σοσιαλιστική του περίοδο, τότε που ζούσε στη Γερμανία και σχεδίαζε για την Παιδική Βιβλιοθήκη των εκδόσεων Δημητράκου μυθιστορήματα που ν’ αφορούν τον ελληνικό πολιτισμό από τη Μινωική εποχή ως το 1821.⁸ Τότε πιστεύουμε θα γράφτηκε το Στα παλάτια της Κνωσού, όπου μετά τη νίκη του Θησέα και την καταστροφή των ανακτόρων του Μίνωα, ο αθηναίος σιδεράς δηλώνει: Δε θα φκιάνω πια μαχαίρια και κοντάρια (…) θα φκιάνω σκαλίδες και τσάπες. Όπλα είναι κι αυτά, και πολεμούμε. Όλο το σίδερο που πήρα από την Κρήτη θα το κάμω εργαλεία για να δουλεύει ο άνθρωπος τη γη.⁹

9. Μια πρακτική εφαρμογή, όπου πραγματικά τα κανόνια μετατρέπονται σε εργαλεία, είναι μαρτυρημένη ως ιστορικό γεγονός στην Κρήτη: ο αγρότης Στέλιος Δασκαλάκης διηγείται για ένα κανόνι γερμανικό στην περιοχή Ηρακλείου, στη γωνιά τση Κατσακούδαινας…, και πήγανε μετά την Κατοχή με το οξυγόνο και το κόβανε οι τεχνίτες οι δικοί μας, οι τορναδόροι, το δουλέψανε και το κάμανε μέταλλο, δηλαδή εργαλεία.¹⁰

Άλμπρεχτ Ντύρερ, Ο Ιππότης, Θάνατος και Διάβολος, 1513

10. Δύο χρόνια αργότερα, ο Νίκος Γκάτσος, στο «Ο ιππότης και ο θάνατος», απευθύνεται στον αγέρωχο σιδερόφραχτο καβαλάρη που εικονίζεται στη χαλκογραφία Ιππότης, Θάνατος και Διάβολος (Ritter, Tod und Teufel, 1513) του Albrecht Dürer, για να του πει:

Ώσπου να γίνεις πάλι μια φωτιά μες στη μεγάλη Τύχη που σε γέννησε

Ώσπου και πάλι στις σπηλιές των ποταμιών ν’ αντηχήσουν

Βαριά σφυριά της υπομονής

Όχι για δαχτυλίδια και σπαθιά

Αλλά για κλαδευτήρια κι αλέτρια.

Αριστερά: Πορτρέτο του Ζολιό-Κιουρί από τον Πάμπλο Πικάσο (1959). Δεξιά: Ο Φρεντερίκ Ζολιό-Κιουρί στο εργαστήριό του.

11. Τον Νοέμβρη του 1950, εκτοπισμένος στον Άι Στράτη, ο Ρίτσος απευθύνει ένα ποιητικό «Γράμμα στο Ζολιό Κιουρί», τον αριστερό ειρηνιστή επιστήμονα, που το 1938 είχε πάρει το βραβείο Nobel Χημείας. Βρισκόμαστε εδώ πέρα κάπου τρεις χιλιάδες / άνθρωποι απλοί, δουλευτάδες, γραμματιζούμενοι, του γράφει,

και πού θα πάει, Ζολιό; – θα λιώσουμε μια μέρα τις οβίδες

να φτιάξουμε σφυριά κι αλέτρια και μπαλκόνια και φτερά

κ’ ένα άγαλμα Άφτερης Χαράς

Και πάλι στο τέλος:

Μάθαμε τώρα κάτι πράματα απλά (…)

πως δεν είναι δίκιο να φτιάχνουν κανόνια

και να λείπουν τ’ αλέτρια – απλά πράγματα.

12. Τελευταίος στη δελτιοθήκη μας, ο Νικηφόρος Βρεττάκος δημοσίεψε το 1978 το θεατρικό Προμηθέας, όπου ο Τιτάνας δίνει οδηγίες για τη χρήση της φωτιάς στους ανθρώπους, και τους ορίζει:

Να φτιάξετε αξίνες, αλλά

και μαχαίρια. Να φτιάξετε υνιά, αλλά

και πελέκια…

Και ήταν πραγματικά η χρήση της φωτιάς που άνοιξε το δρόμο για τη μεταλλουργία, για τα πολεμικά όπλα όσο και για τα ειρηνικά γεωργικά εργαλεία· άλλο αν ο πρότυπος θεατρικός Προμηθέας του Αισχύλου το λέει με υπερηφάνια πως…

Εργάτης καθαρίζει τις λεπίδες από μηχανή οργώματος. Πηγή: K.D. White,"A greek and Roman Technology",61,London 1984.

Έζεψα πρώτος στο ζυγό τα ζώα σκυμμένα

κάτω από ζεύγλες και σαμάρια, για να παίρνουν

τους πιο μεγάλους πάνω των κόπους του ανθρώπου…

αλλά το αποσιωπά πως η φωτιά βοηθά και να κατασκευαστούν μαχαίρια και πελέκια.

Λαβή ξίφους με κεφαλή αετού, από τη Δωδώνη, 300 π.Χ. Ιωάννινα, Αρχαιολογικό Μουσείο. Πηγή: Ιστορία Ελληνικού Έθνους, Κλασσικός Ελληνισμός(2) , 196, Τόμος Γ2, Εκδοτική Αθηνών 2000.

Από το προφητικό όραμα του Hσαΐα ως το γράμμα του Ρίτσου, το ένα ισότιμα δίπλα στ’ άλλο, όπως στον Παλαμά και τον Βρεττάκο, το ένα στη θέση του άλλου, όπως στον Goethe και τον Byron, αλλά το περισσότερο σε αντιθετική διάζευξη, τα όπλα (μαχαίρια, ακόντια, σπαθιά, κανόνια…) και τα εργαλεία (άροτρα, τσάπες, δρεπάνια…) δεν έπαψαν να συμβολίζουν διαχρονικά την ειρήνη και τον πόλεμο, ευλογία και κατάρα στη μοίρα των λαών και των ανθρώπων.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Το 1977, στην παράσταση της Ειρήνης, ο Κάρολος Κούν παρουσίασε αναχρονιστικά τους οπλοποιούς τεχνίτες ως πολεμοκάπηλους εργοστασιάρχες, με ρεντιγκότα και ψηλό καπέλο.
2. Σάτιρ. 15, 165-168. Με άλλη ευκαιρία ο Γιουβενάλης κατηγορεί τους συγκαιρινούς του ότι με τις τόσες χοντρές αλυσίδες που χρησιμοποιούν για τους κακοποιούς, φοβάται κανείς… μην και δε μείνει σίδερο γι’ αλέτρια και λισγάρια (3, 310κ.).
3. Κλειώ, έμμετρη μετάφραση Κωνσταντίνου Θεοτόκη, σε δακτυλικούς εξάμετρους, όπως το πρωτότυπο!
4. Up to the battle! Sons of Suli, απόηχος του Ὦ παῖδες Ἑλλήνων, ἴτε…, που κατά τον Αισχύλο παιάνισαν οι Έλληνες στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (Πέρσες,402). Η διατύπωση επηρέασε τον θούριο της Γαλλικής Επανάστασης: Allons enfants de la patrie! – σίγουρα και το τραγούδι των Μ. Τραϊφόρου και Μ. Σουγιούλ «Παιδιά, της Ελλάδος παιδιά…», που τραγούδησε η Σοφία Βέμπο το 1940, στο Αλβανικό.
5. As our ploughshare is the sabre…
6. Την ίδια χρονιά κυκλοφόρησε και Το παραμύθι χωρίς όνομα της Πηνελόπης Δέλτα, και είναι ενδιαφέρον το πόσο η περιγραφή του Παλαμά συμπίπτει με την αντίστοιχη αλληγορική περιγραφή της καταστροφής από τη Δέλτα.
7. Βόλγα, ρώσικο ποτάμι, / μην απλώνεις τα νερά / και μας πνίγεις παλικάρια, / μπολσεβίκικα παιδιά.
8. Βλ. Ν. Καζαντζάκη, Επιστολές προς τη Γαλάτεια, Αθήνα, Δίφρος, 1958, σ. 53.
9. Σελ. 445. Το χειρόγραφο έμεινε στο συρτάρι, και το μυθιστόρημα δεν δημοσιεύτηκε παρά μετά τον θάνατο του Καζαντζάκη, το 1981· βλ. Φ. Κακριδής, Η αρχαιότητα στα παιδικά μυθιστορήματα του Ν. Καζαντζάκη, στον τόμο Η πρόσληψη της αρχαιότητας στο βυζαντινό και νεοελληνικό μυθιστόρημα, Αθήνα, Στιγμή, 2005, 277-285, και Ε. Νικολουδάκη-Σουρή, Ν. Καζαντζάκη, Στα παλάτια της Κνωσού: ζητήματα ταυτότητας και ετερότητας, Διακείμενα 21 (2006) 1-15, όπου και βιβλιογραφία.
10. Βλ. Α. Σανουδάκης, Καλέσα Μαλεβιζίου, Αθήνα, Ταξιδευτής, 2010.

 Φάνης Ι. Κακριδής

Ο Φάνης Κακριδής κατά την περιήγηση σε σημεία αρχαιολογικού και τουριστικού ενδιαφέροντος στην Ικαρία την Κυριακή 17 Ιουλίου 2011. Η περιήγηση πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του Φεστιβάλ Ικαρίας και του 1ου Σεμιναρίου Μυθολογίας, όπου πέντε διακεκριμένοι επιστήμονες, οι Φάνης Κακριδής, Δήμητρα Μήττα, Pedro Olalla, Κώστας Σουέρεφ, Μενέλαος Χριστόπουλος, δίδαξαν 25 ώρες στους εγγραφέντες, σε βασικούς άξονες της Ελληνικής Μυθολογίας. © Κωνσταντίνος Ε. Βακουφτσής

Ο Φάνης Κακριδής (1933 – 2019) γεννήθηκε το 1933 στην Αθήνα. Προερχόταν από μία επιστημονική οικογένεια, φιλολογική για την ακρίβεια. Ο πατέρας του ήταν ο Ιωάννης Κακριδής, η μητέρα του Όλγα επίσης φιλόλογος, η αδελφή του Ελένη και ο παππούς του, Θεοφάνης Κακριδής επίσης, φιλόλογοι. Σπούδασε αρχικά στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, και εν συνεχεία στο Πανεπιστήμιο της Μαγεντίας και Τυβίγγης, όπου και υπηρέτησε ως λέκτορας για την αρχαία και νέα ελληνική γλώσσα (1959-1964).

Το 1964, εκλέχτηκε καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας στο νεοσύστατο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, όπου και υπηρέτησε ως το 1982, με μια διακοπή στα χρόνια της δικτατορίας, όταν απολύθηκε. Ακολουθούν θητείες στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης, στο Πανεπιστήμιο της Πάτρας, και τελικά πάλι στο Πανεπιστήμιο των Ιωαννίνων ως το 2000.

Επιστημονικά, ο Κακριδής ασχολήθηκε με την επική ποίηση, και με το Αττικό δράμα, λιγότερο με την Τραγωδία, περισσότερο με την Κωμωδία του Αριστοφάνη.

Ο Φάνης Κακριδής δεν περιορίστηκε στην ακαδημαϊκή διδασκαλία και έρευνα. Ενδιαφέρθηκε για θέματα εκπαιδευτικής πολιτικής, ιδιαίτερα για το πρόβλημα των αναλυτικών προγραμμάτων και της ειδικής διδακτικής του αρχαίου κόσμου. Πίστευε, ότι το χρέος του ακαδημαϊκού δασκάλου απέναντι στους φοιτητές του δεν τελειώνει την ημέρα που αποφοιτούν, αλλά συνεχίζεται και μετά το διορισμό τους. Έτσι, μεταφράζει ξένα βιβλία χρήσιμα στους εκπαιδευτικούς, κάνει ομιλίες και μαθήματα, και αρθρογραφεί.

Τελευταίο του έργο η Αρχαία Ελληνική Γραμματολογία, που προορίζεται για καθηγητές και μαθητές της Μέσης Εκπαίδευσης.

Πηγή: https://sarantakos.wordpress.com/2018/03/18/fkakridis/