Ο
Θεόφιλος Καΐρης εξαιτίας του έργου του «Θεοσέβεια», μιας θρησκευτικής
διδασκαλίας με αναφορές στην ισότητα και την ουσιαστική ελευθερία του ατόμου,
θεωρήθηκε αιρετικός και επικίνδυνος. Με την πίεση της Ιεράς Συνόδου υπέστη
πολλές διώξεις, ώσπου το 1852 το δικαστήριο της Σύρου τον καταδίκασε σε
φυλάκιση. Ο Καΐρης, ασθενής ήδη και σε προχωρημένη ηλικία, μεταφέρθηκε στις
φυλακές Σύρου, όπου λίγες μέρες αργότερα πέθανε. Ενταφιάστηκε σε χώρο του
λοιμοκαθαρτηρίου Ερμούπολης, αφού ο τοπικός ιερέας δεν παρείχε άδεια ταφής στο
κοιμητήριο, χωρίς νεκρώσιμη ακολουθία και υπό την επίβλεψη της αστυνομίας. Την
επομένη της ταφής του άγνωστοι άνοιξαν τον τάφο του, τεμάχισαν τη σορό του κι
έριξαν μέσα στα σωθικά του ασβέστη. Theophilos Kairis (1784–1853) by
George Frederic Watts, 1840–1850. Oil on canvas, 76.2
x 63.5 cm. Collection: National Galleries of Scotland.
Οκτώβρης
του 1839, κοντά στα πεντηκοστά πέμπτα γενέθλιά του, ο διδάσκαλος του γένους
Θεόφιλος Καΐρης καταδικάζεται από την ‘Ιερά Σύνοδο’ για τη “Θεοσέβεια”.
Η
ζωή του
Το
σπίτι του Καΐρη στην Άνδρο πριν την ανακαίνισή του.
Ο
Θεόφιλος Καΐρης, γόνος διακεκριμένης οικογένειας, γεννήθηκε το 1784 στην Άνδρο.
Μυήθηκε αρχικά στη σύγχρονη επιστήμη κοντά στον Βενιαμίν Λέσβιο στη σχολή των
Κυδωνιών στη Μικρά Ασία. Μετά την αποφοίτηση του κατέφυγε στο μοναστήρι της
Πάτμου όπου φοίτησε στην εκεί σχολή και ύστερα πήγε στη Χίο και παρακολούθησε
τις διδασκαλίες του Αθανάσιου του Πάριου και του Δωρόθεου του Πρωΐου. Το 1801 σε ηλικία δεκαοκτώ ετών ο Καΐρης έγινε
μοναχός και συγχρόνως χειροτονήθηκε διάκονος. Αργότερα με την οικονομική
βοήθεια των Κυδωνιέων και του θείου του Σοφρωνίου σπούδασε επί τέσσερα χρόνια
μαθηματικά, φιλοσοφία και φυσικές επιστήμες στην Πίζα και ύστερα πήγε στο
Παρίσι όπου εκτέθηκε στις ιδέες του ευρωπαϊκού διαφωτισμού και συνδέθηκε με τον
Κοραή ο οποίος επηρέασε την πνευματική του εξέλιξη. Μιλούσε πολλές γλώσσες
(αρχαία Ελληνικά, Λατινικά, Ιταλικά, Γαλλικά, Γερμανικά και Αγγλικά).
Ενδιαφέρθηκε για την αρχαιολογία, και οι έρευνές του οδήγησαν σε σημαντικές
ανακαλύψεις στην γενέτειρά του. Ασχολήθηκε με τη βοτανολογία και καταχώρησε σε
καταλόγους πολλά από τα φυτά του τόπου του καταγράφοντας συγχρόνως τις
φαρμακευτικές τους ιδιότητες. Από το 1811 διεύθυνε ελληνόφωνα σχολεία στη Μικρά
Ασία.
Με
τη βοήθεια του Κοραή θα φροντίσει ώστε η Ακαδημία των Κυδωνιών να αποκτήσει
πλούσια βιβλιοθήκη με ελληνικά και ξένα συγγράμματα, αλλά και όργανα χημείας,
φυσικής, αστρονομίας και γεωγραφίας. Μάλιστα το 1819 ίδρυσε ακόμα και
τυπογραφείο. Στην αυγή της Επανάστασης θα επιστρέψει στην Άνδρο, όπου και θα
υψώσει αυτός πρώτος το λάβαρο της Επανάστασης.
Στα
χρόνια της Επανάστασης
Theophilos Kairis
from a copper engraving (nineteenth century).
Το
1819 μυείται στη Φιλική Εταιρεία και, μόλις ξεσπά η Επανάσταση, φεύγει από το
Αϊβαλί. Πήρε ενεργό μέρος στον εθνικό-απελευθερωτικό αγώνα του 1821 (1819-1826)
και μάλιστα στις 10 Μαΐου του 1821 κήρυξε την επανάσταση στην Άνδρο σηκώνοντας
την ελληνική σημαία στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Εγκαταλείποντας τα πάντα,
σχολή και μαθητές, πολέμησε σαν κοινός στρατιώτης (τραυματίστηκε μάλιστα τρεις
φορές) και έφτασε μέχρι τον Όλυμπο. Με τους φλογερούς του λόγους παρακινούσε
τους καραβοκύρηδες και τους εμπόρους να συνεισφέρουν με χρήματα και πλοία με
σκοπό τη δημιουργία ελληνικού πολεμικού ναυτικού. Ορίστηκε επανειλημμένα
πληρεξούσιος της Άνδρου στην εθνική συνέλευση, χρημάτισε πρόεδρος του
Βουλευτικού και εκλέχτηκε ομόφωνα να χαιρετίσει δια λόγου τον κυβερνήτη Ιωάννη
Καποδίστρια την 11η Ιανουαρίου 1828 κατά την τελετή της υποδοχής του. Ανέπτυξε
σημαντική φιλανθρωπική δράση και το 1836 ίδρυσε το Ορφανοτροφείο της Άνδρου.
Δεν
συμφιλιώθηκε ποτέ με την ιδέα της βασιλείας και μετά την εγκατάσταση του Όθωνα
από τις ευρωπαϊκές δυνάμεις (τον οποίο θεωρούσε περίπου ως εκπρόσωπο ή
αντιβασιλέα τους) δεν θέλησε να ενσωματωθεί στο σύστημα και αρνήθηκε εξ’ αιτίας
των πεποιθήσεών του όλες τις προτάσεις για απονομή διακρίσεων και διορισμών σε
τιμητικές θέσεις που του έγιναν. Ίσως να ίσχυε η άποψη του άλλοτε φίλου του και
μετέπειτα αδιάλλακτου πολέμιού του Κωνσταντίνου Οικονόμου, ότι δηλαδή «εφαίνετο
σφόδρα δημοκρατικός». Αυτό είναι πολύ πιθανό αφού έζησε στο μετεπαναστατικό
Παρίσι κατά τη διάρκεια των σπουδών του και συναναστράφηκε με πολλούς λόγιους
εμποτισμένους με φιλελεύθερες ιδέες.
Η
άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο, του Peter von Hess, 1835.
Το
1835 αρνήθηκε την παρασημοφόρησή του από το βασιλιά Όθωνα, ως διαμαρτυρία για
τη μη συνταγματική διακυβέρνηση της χώρας, ενώ δύο χρόνια αργότερα αρνήθηκε την
έδρα της φιλοσοφίας στο νεοσύστατο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ανέπτυξε σημαντική
φιλανθρωπική δράση και το 1836 ίδρυσε το Ορφανοτροφείο της Άνδρου.
Ο
Καΐρης συνέχισε να διδάσκει τις ριζοσπαστικές ιδέες του ευρωπαϊκού διαφωτισμού
πράγμα που τον οδήγησε σε αντιπαλότητα με τον βασιλιά και την εκκλησία που
θυμήθηκε την ιδιότητά του ως διακόνου, τον κατηγόρησε ότι είχε αιρετικές
απόψεις και το καλοκαίρι του 1839 τον κάλεσε σε απολογία. Όταν ο Καΐρης
αρνήθηκε ουσιαστικά να προχωρήσει σε «ομολογία της πίστης του» συνελήφθη και
παρά την έντονη αντίδραση των κατοίκων της Άνδρου μεταφέρθηκε με πολεμικό πλοίο
στις φυλακές της Αίγινας. Η δίκη του από την ιερά σύνοδο έγινε την 21 Οκτωβρίου
του 1839. Ο Καΐρης σύγκρινε την απαίτηση για έγγραφη ομολογία της πίστης του με
τις πρακτικές της ιεράς εξέτασης, επικαλέστηκε το δικαίωμα της ελευθερίας της
συνείδησης, αρνήθηκε την κατηγορία ότι δίδασκε εναντίον της χριστιανικής θρησκείας
αλλά τελικά καταδικάστηκε. Με βασιλικό διάταγμα τέθηκε υπό περιορισμό στο
μοναστήρι του Ευαγγελισμού στη Σκιάθο για να «μεταμεληθεί» και παρέμεινε επί
ένα ολόκληρο χειμώνα σε ένα σκοτεινό υπόγειο. Κατά τη διάρκεια του εκεί
εγκλεισμού του υπέστη τα πάνδεινα από τους καλόγερους που είχαν αναλάβει την
«αναμόρφωσή» του και αρρώστησε βαριά. Η πολιτική και θρησκευτική ηγεσία
ανησυχώντας για ενδεχόμενη κατακραυγή σε περίπτωση θανάτου του τον μετέφερε στο
μοναστήρι της Σαντορίνης όπου αφού παρέμεινε (κάτω από καλύτερες συνθήκες) επί
δύο χρόνια σε απομόνωση, εξαναγκάστηκε να φύγει στο εξωτερικό και κατέληξε
άρρωστος στο Λονδίνο.
Το
Ορφανοτροφείο
Πολλά
από τα ορφανά του αγώνα και ειδικότερα τα διασωθέντα από τη σφαγή των Ψαρών
αποτέλεσαν τον πυρήνα των σπουδαστών του ορφανοτροφείου που ίδρυσε ο Καΐρης. Ο
μεγάλος αυτός διδάσκαλος εισήγαγε για πρώτη φορά στο ελληνικό εκπαιδευτικό
σύστημα ένα μεγάλο εύρος θεμάτων όπως: συγκριτική θεολογία, αστρολογία,
τεχνικές ναυσιπλοΐας, γεωπονικά θέματα, εφαρμοσμένα μαθηματικά, λογιστικά,
φυσική, προηγμένα μαθηματικά, και θεοσέβεια. Μετέφρασε ποίηση από τα αρχαία
ελληνικά, τα Γερμανικά και τα Γαλλικά, δίνοντας έμφαση στο έργο του Λόρδου
Βύρωνα και του Robert
Browning.
Μεταξύ
των μελών του ορφανοτροφείου υπήρχαν τρόφιμοι από πολλές βαλκανικές χώρες,
καθολικοί που ζούσαν στο νησί από το μεσαίωνα, μέχρι και μουσουλμάνοι Τούρκοι.
Φαίνεται μάλιστα ότι ο Καΐρης είχε ένα «διαφορετικό» όραμα για μία ανεξάρτητη
Ελλάδα που θα βασιζόταν στην αρχή του διαχωρισμού της εκκλησίας και του
κράτους, μιας παν-βαλκανικής πολύ-πολιτισμικής πολιτείας όπου όλα τα
θρησκεύματα και οι δοξασίες θα ήταν ελεύθερα από την καταπίεση των Οθωμανών.
Ήταν σε συνεχή επαφή με διανοούμενους της ανδριακής διασποράς στην Ευρώπη και
είχε επικοινωνία με τον Ωγκύστ Κοντ του οποίου οι κοινωνιολογικές ιδέες τον
επηρέασαν τόσο ώστε να τις συμπεριλάβει στη διδακτέα ύλη του ορφανοτροφείου
κατά την όψιμη περίοδό του.
Η Θεοσέβεια
Ο
Καΐρης διαμόρφωσε ένα θεολογικό σύστημα που το ονόμασε «Θεοσέβεια». Το σύστημα αυτό ανέτρεπε βασικά δόγματα της ορθόδοξης
θεολογίας: τη θεότητα του Χριστού, την Αγία Τριάδα, τα μυστήρια και τις
εκκλησιαστικές τελετές. Συνέταξε δικό του υμνολόγιο και ευχολόγιο σε δωρική
διάλεκτο. Επίσης, εισήγαγε νέο ημερολόγιο που το χρησιμοποιούσαν οι μαθητές του
στην καθημερινότητά τους, κατάργησε τις εικόνες στους ναούς και τις
αντικατέστησε με ρητά και αξιώματα, όρισε νέους κανονισμούς στην ανέγερση των
ναών και την ίδρυση φιλανθρωπικών καταστημάτων. Παράλληλα, δίδασκε και τις
αρχές των άλλων θρησκειών, χωρίς να ασκεί καμία κριτική σε αυτές. Το φιλοσοφικό
– θεολογικό σύστημά του στηριζόταν στις αρχές του φιλελεύθερου χριστιανισμού
και του ιδεαλιστικού ανθρωπισμού.
Ο
Καΐρης μέσα στα πλαίσια της διδασκαλίας όλων των θρησκειών (συμπεριλαμβανομένου
και του βουδισμού) παρέδιδε μαθήματα σχετικά με τη θεοσέβεια. Πολλοί
περιγράψανε τη φιλοσοφική σκέψη του ως παρόμοια με την υπερβατολογοκρατία του
Henry David Thoreau και του Ralph Waldo Emerson. Η τελευταία προσδίδει στον
κόσμο πνευματική ενότητα και θεωρεί τις εκδηλώσεις της φύσης ως φορείς μιας
ανώτερης πνευματικής αλήθειας που είναι δυνατό να συλληφθεί μόνο μέσω της
ενόρασης που έχει μεγαλύτερη δύναμη στην απόκτηση γνώσης σε σχέση με τις
αισθήσεις και τη διάνοια. Η θεοσέβεια κατά τον Καΐρη αποτελεί μαζί με το
απειροστατικόν (την τάση της ψυχής προς το άπειρο) μία ενέργεια που σπρώχνει
την ψυχή προς το θεό. Αυτές είναι δύο από τις κυριότερες δυνάμεις του ανθρώπου
μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται η γνωστική, η συναισθηματική, η λογική, και η
βουλησιακή λειτουργία. Πολλοί πιστεύουν ότι ο Καΐρης μυήθηκε στο θεϊσμό κατά τη
διάρκεια των σπουδών του στο Παρίσι όπου συναναστρεφόταν Γάλλους και Άγγλους
μονοθεϊστές. Η Θεοσέβεια είχε αρκετές ομοιότητες με το θεϊσμό των Άγγλων
φιλοσόφων του ΙΗ΄ αιώνα και τη φυσική θρησκεία του Ρουσσώ (κατά την αρχαιότητα
η έννοια του όρου σήμαινε τη θρησκεία). Στο σύστημα αυτό ο θεός είναι
μοναδικός, η αυθύπαρκτη αιτία του παντός, ένας τέλειος νους που δημιούργησε τα
πάντα. Οι θεοσεβείς δεν πίστευαν στην αγία τριάδα και θεωρούσαν τον Χριστό ως
ένα απλό Εβραίο διδάσκαλο της ηθικής, ενώ αποδεχόντουσαν ότι η ψυχή ήταν αθάνατη
και ότι μετά το θάνατο πηγαίνει σε άλλο πλανήτη. Είχαν δικό τους ημερολόγιο
(που είχε εισαγάγει ο ίδιος ο Καΐρης) στο οποίο το έτος άρχιζε την 11η
Σεπτεμβρίου και οι μήνες δεν είχαν τέσσερεις βδομάδες αλλά τρεις δεκάδες. Τα
ονόματα των μηνών ήταν εμπνευσμένα από την αρχαία Ελλάδα: Θεοσέβιος, Σοφάρετος
Δίκαιος κ.λπ. Ο γάμος επιτρεπόταν μόνο μεταξύ θεοσεβών ανδρών και γυναικών και
απαγορευόταν ρητώς η τέλεσή του εις τους πάσχοντας.
Η
δίωξη και ο θάνατός του
Θεόφιλος
Καΐρης. Ελαιογραφία. Καΐρειος Βιβλιοθήκη, Άνδρος. Portrait of
Theophilos Kairis, greek philosopher. The
Creator and Initiator of Theosebism in Greece.
Ο
Θεόφιλος Καΐρης δεν συμφιλιώθηκε ποτέ με την ιδέα της βασιλείας στο νέο κράτος.
Άλλωστε κάτι τέτοιο μαρτυρά και η άποψη του Κωνσταντίνου Οικονόμου, πνευματικού
ανθρώπου της εποχής, ιδιαίτερα στενού του φίλου (ο οποίος και στη συνέχεια
έγινε ένας από τους πιο σφοδρούς του πολέμιους), πως δηλαδή ο μοναχός «εφαίνετο
σφόδρα δημοκρατικός».
Ο
Βασιλιάς, θέλοντας ίσως και να εξευμενίσει τον κοσμοκαλόγερο ο οποίος τον
αντιμετώπιζε ως εκπρόσωπο των ξένων δυνάμεων, του προτείνει το παράσημο του
Χρυσού Σταυρού του Τάγματος για την προσφορά του στην πατρίδα. Σε μία ιδιαίτερη
διπλωματική επιστολή, ο Καΐρης αρνείται το παράσημο και πιέζει περίτεχνα τον
βασιλιά να υιοθετήσει Σύνταγμα. Η φωτισμένη προσωπικότητα έχει ήδη δημιουργήσει
πολλούς εχθρούς. Ο Όθωνας είχε στείλει από νωρίς έμπιστους συμβούλους του,
προκειμένου να πάρει πληροφορίες για την περίφημη ήδη τότε σχολή του. Ο
Γερμανός καθηγητής φιλοσοφίας Brandis, που τον παρακολούθησε για λογαριασμό του
Στέμματος σε διαλέξεις του, επιστρέφοντας σημείωσε χαρακτηριστικά: «Εάν επί
μίαν ακόμη τριετίαν διδάξη ο Καΐρης, ο βασιλεύς Όθων θα φύγη από την Ελλάδα»!
Την
αρχή στη σειρά επιθέσεων κατά του Θεόφιλου Καΐρη έδωσε η ίδια η εκκλησία. Η
Ιερά Σύνοδος της Ελλάδας απαίτησε από τον Καΐρη δήλωση μετανοίας και ομολογία
πίστεως. Η απάντησή του ήταν οργισμένη: Επιτρέπεται εν ευνομουμένω κράτει,
καυχουμένω μάλιστα επί ανεξιθρησκία, να ερευνά τις την συνείδησιν του ετέρου
και να ζητή έγγραφον ομολογίαν της πίστεώς του; Αν τούτο επιτρέπεται, ας
ομολογήσωμεν ότι δεν αφιστάμεθα πολύ της εποχής των δικαστηρίων της Ιεράς
Εξετάσεως. Όπως ήταν φυσικό, οι συντηρητικοί εκκλησιαστικοί κύκλοι, κατάφεραν
να κατηγορηθεί για αίρεση και ίδρυση νέας θρησκείας, με αποτέλεσμα να τεθεί υπό περιορισμό στη
Σκιάθο, ενώ το Ορφανοτροφείο διαλύθηκε. Ένα χρόνο αργότερα τέθηκε υπό
περιορισμό για μια διετία στη Θήρα και ακολούθησε η καθαίρεση και ο
αναθεματισμός του ίδιου και της διδασκαλίας του.
Το
Μάρτιο του 1842 ο Καΐρης αναχώρησε για το εξωτερικό μέχρι τον Ιούνιο του 1844.
Όταν το Σύνταγμα καθιέρωσε την ανεξιθρησκία, επέστρεψε στην Άνδρο. Εκεί
ασχολήθηκε και πάλι με το Ορφανοτροφείο, όπου είχαν παραμείνει ακόμα λίγα
ορφανά, και προσπάθησε να διαδώσει τη «Θεοσέβεια», προκαλώντας όμως οξύτατες αντιδράσεις.
Το
αποτέλεσμα ήταν να παραπεμφθεί σε δίκη στη Σύρο το Δεκέμβριο του 1852,
κατηγορούμενος «επί προσηλυτισμώ και διαδόσει νέας θρησκείας αγνώστου».
Καταδικάστηκε σε φυλάκιση δύο ετών. Τη
νύχτα όμως της 9ης προς 10η Ιανουαρίου του 1853 πέθανε και τον έθαψαν κοντά στο
Λαζαρέτο (νοσοκομείο) της Σύρου, ενώ την επόμενη ημέρα οι Αρχές άνοιξαν τον
τάφο και τον γέμισαν με ασβέστη, για να εμποδίσουν τους μαθητές του να τελέσουν
κανονική νεκρώσιμη λειτουργία. Δέκα μέρες αργότερα, ύστερα από προσφυγή του αδελφού
του Δημητρίου Καΐρη, ο Άρειος Πάγος αναίρεσε την απόφαση του δικαστηρίου της
Σύρου και η μνήμη του αποκαταστάθηκε.
Ο
Κωστής Παλαμάς έγραψε για τον Θεόφιλο Καΐρη:
Στο
Θεόφιλο Καΐρη
The bust of
Theophilos Kairis at Miaoulis’ Square of Ermoupolis (island of Syros), erected in
July 1991.
Από
κανένα σκιάχτρο δεν τρομάζεις
Γαληνός,
αμετάνοιωτος τ ‘αδειάζεις
Μ’
εσένα ο Χριστός, ιερέ Καϊρη!
Η
φυλακή σου γίνεται βωμός,
στεφάνι
αχτιδωτό κι’ ο αφορεσμός,
αγνότερη
μια πίστη σ΄ανυψώνει
όπου
ασκλάβωτη η Σκέψη αποθεώνει.
Η
μάννα σου στο φως και στη δροσιά
–
Γεια σας, χρυσά Κυκλαδικά νησιά! –
γυρεύει
τη σεμνή σου την εικόνα
να
βάλει του μετώπου της κορώνα.
Μα
η Πολιτεία, μα να η μεγάλη μάννα
που
συχνότατα βρέχει ουράνιο μάννα
στον
τιποτένιο ή στο ληστή, κρατεί
την
πόρτα της τιμής για σε κλειστή.
Εγώ,
ποιητής κριτής – διπλός μου ο Θρόνος -
πρώτος,
μέσα σε αδιάφορους και μόνος,
στου
Λόγου τον ορείχαλκο χυμένο
για
τους αιώνες τ΄ άγαλμά σου σταίνω!
Κωστής
Παλαμάς
Σήμερα
η προτομή του κοσμεί την πλατεία Καΐρη στην χώρα της Άνδρου ως ελάχιστο δείγμα
ευγνωμοσύνης των κατοίκων του νησιού για την προσφορά του στο έθνος.
Η
Καΐρειος βιβλιοθήκη στη Χώρα της Άνδρου. (Φωτογραφία Βάλυ Βαϊμάκη).
Πρόσφατα
το σπίτι του Καΐρη έγινε μουσείο και δημιουργήθηκε η ομώνυμη βιβλιοθήκη. Η
τελευταία στεγάζεται σε ένα θαυμάσιο νεοκλασικό κτήριο στη Χώρα και περιλαμβάνει 3000 τόμους από τη συλλογή του
σπουδαίου αυτού (μη συστηματικού) Έλληνα φιλόσοφου. Στο ίδιο μέρος εκτίθενται
σπάνιες εκδόσεις, χειρόγραφα, ιστορικά έγγραφα, έργα τέχνης και μία μικρή
αρχαιολογική συλλογή.
Εργογραφία:
Τα
επιστημονικά και φιλοσοφικά συγγράμματα του Καΐρη είναι πολλά αλλά λίγα από
αυτά εκδόθηκαν εξ’ αιτίας των περιορισμένων μέσων που διέθετε και έτσι οι
μαθητές του αναγκαζόντουσαν να αντιγράφουν τα περισσότερα από αυτά. Τα
κυριότερα έργα του είναι:
- Γνωστική ή των του ανθρώπου γνώσεων
σύντομος έκθεσις,
(Αθήνα 1849).
- Στοιχεία
Φιλοσοφίας ή των περί
τα όντα γενικώτερον θεωρουμένων τα στοιχειωδέστερα, (Αθήνα 1851).
- Φιλοσοφικά και Φιλολογικά, (Πάτρα
1875, το πρώτο μέρος
με τον τίτλο Φιλοσοφικά επανεκδόθηκε
στην Αθήνα το 1910).
Σχετικά με τη «Θεοσέβεια», έγραψε τέσσερα
βιβλία που εκδόθηκαν
στο Λονδίνο:
- Θεοσεβών προσευχή, (1848).
- Επιτομή της θεοσεβικής διδασκαλίας και ηθικής, (1852).
- Διαγωγή θεοσεβούς,
(1852).
- Θεοσεβών προσευχαί και ιερά
άσματα, (1852).
Επίσης, ο Καΐρης άφησε σε χειρόγραφη
μορφή τη Φυσική,
μια Πραγματεία Ποσοτικής.
Βιβλιογραφία:
- Δημαράς
Κ.Θ., Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα 1977.
- Κιτρομηλίδης
Π., Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες,
Αθήνα 1999.
- Πασχάλης
Δ., Θεόφιλος Καΐρης. Ιστορική και φιλοσοφική μελέτη, Αθήνα
1928 (ανατ. 2000).
- Κουμαριανού
Α., “Η ελευθεροφροσύνη του Θεόφιλου Καΐρη”, Εποχές, 46,
Φεβρουάριος 1967, 184-200.
- Αργυροπούλου
Ρ., “Θεόφιλος Καΐρης”, Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, Αθήνα
1991, 205-206.
- Θεόφιλος Καΐρης, Γνωστική. Στοιχεία Φιλοσοφίας, εισαγωγή, επιμέλεια:
Νικήτας Σινιόσογλου,
Άνδρος 2008.