Oι εντυπώσεις του Richard Feynman από την Ελλάδα

Σάββατο 29 Ιουνίου 1980,  Royal Olympic Hotel

Αγαπημένες Γκουήνιθ και Μισέλ (και Καρλ;)

Αυτή είναι η τρίτη μου μέρα στην Αθήνα.

Σας γράφω καθισμένος δίπλα στην πισίνα του ξενοδοχείου, με το χαρτί στα γόνατά μου επειδή τα τραπέζια είναι πολύ ψηλά και οι καρέκλες πολύ κοντές.

Το ταξίδι δεν είχε καθυστέρηση, δεν ήταν όμως άνετο. Το αεροπλάνο απ’ τη Νέα Υόρκη για την Αθήνα ήταν φίσκα – όλες οι θέσεις ήταν γεμάτες. Με προϋπάντησαν ο καθηγητής Ηλιόπουλος, ένας φοιτητής κι ο ανεψιός του που ήταν στην ηλικία του Καρλ.

Έμεινα έκπληκτος με τον καιρό εδώ, είναι όπως στην Πασαντένα – αλλά 5 βαθμούς δροσερότερος.

Μοιάζει όμως κι η βλάστηση με τη δική μας, οι λόφοι φαίνονται ξεγυμνωμένοι κι έρημοι – με τα ίδια φυτά, τα ίδια κακτοειδή. Ακόμη και η ίδια χαμηλή υγρασία, οι ίδιες δροσερές νύχτες. Εδώ όμως τελειώνουν οι ομοιότητες.

Μιχάλης Γεωργάς, Οδός Αθηνάς, 1988

Η Αθήνα είναι πολύ απλωμένη, άσχημη και θορυβώδης, με χαώδη κυκλοφορία στους γεμάτους καυσαέρια μποτιλιαρισμένους δρόμους – τ’ αυτοκίνητα τινάζονται μπρος σαν κουνέλια όταν ανάψει το πράσινο, σταματούν με στριγκλίσματα φρένων όταν γίνει κόκκινο και κορνάρουν συνεχώς με κίτρινο.

Αλέξης Μπαρκώφ, Μοναστηράκι, 1933

Μοιάζει με την πόλη του Μεξικού, μόνο που εδώ οι άνθρωποι δεν φαίνονται και τόσο φτωχοί – αν και που και που θα συναντήσεις ζητιάνο στο δρόμο. Εσύ Γκουήνιθ θα μπορούσες να αγαπήσεις την Αθήνα επειδή έχει τόσο πολλά μαγαζιά (όλα τους μικρά). Στον Καρλ θα άρεσε να περπατήσει στα δαιδαλώδη σοκάκια που κρύβουν τόσες εκπλήξεις, κυρίως στο παλιό τμήμα της πόλης.

Ο "τζόκεϋ" του Αρτεμισίου, Ελληνιστική περίοδος, περίπου 140 π.Χ., The "Artemision Jockey". Bronze, ca. 140 BC. Recovered from the sea near Cape Artemision in Euboea.

Χθες το πρωί πήγα στο Αρχαιολογικό Μουσείο. Στη Μισέλ θα άρεσαν όλα αυτά τα μεγάλα αρχαία ελληνικά αγάλματα αλόγων – ειδικά κάποιο μπρούτζινο άγαλμα που παρίστανε ένα μικρό αγόρι, ήταν πραγματικά εντυπωσιακό. Περπάτησα και είδα τόσο πολλά που τα πόδια μου άρχισαν να πονάνε. Επιπλέον μπερδευόμουν συνεχώς, δεν υπήρχαν ικανοποιητικές κατατοπιστικές πινακίδες.

Τέλος είχα βαρεθεί, επειδή είχα ήδη δει τόσα πολλά παρόμοια πράγματα. Υπήρχε όμως κάτι διαφορετικό απ’ τα άλλα έργα, κάτι πολύ παράξενο, σχεδόν απίστευτο. Το είχαν ανασύρει από τη θάλασσα το 1900, ήταν κάποιο είδος μηχανής με μεγάλους οδοντωτούς τροχούς.

Έμοιαζε πολύ με το εσωτερικό ενός ξυπνητηριού με ελατήριο. Υπήρχαν πολλοί τροχοί, προσαρμοσμένοι μεταξύ τους, με πού κανονικά «δόντια», καθώς και βαθμολογημένοι κύκλοι με χαραγμένες πάνω τους ελληνικές επιγραφές. Αναρωτήθηκα μήπως ήταν κανένα είδος απομίμησης. Υπήρχε ένα σχετικό άρθρο στο Scientific American.

Χθες το απόγευμα πήγα στην Ακρόπολη, που βρίσκεται ακριβώς στο κέντρο της πόλης. Ένας ψηλός βραχώδης λόφος, επίπεδος στην κορυφή του, πάνω στον οποίο έχει χτιστεί ο Παρθενώνας κι άλλοι ναοί και ιερά. Ο Παρθενώνας είναι πολύ όμορφος, όμως ο αρχαίος ναός στη Σεγέστα της Σικελίας, που είδαμε μαζί Γκουήνιθ, είναι πιο εντυπωσιακός επειδή εκεί σου επιτρέπουν να μπεις μέσα – δεν μπορείς να μπεις μέσα στον Παρθενώνα, ούτε να περπατήσεις γύρω από τους κίονές του.

Η αδερφή του καθηγητή Ηλιόπουλου – είναι επαγγελματίας αρχαιολόγος – ήρθε μαζί μας για να μας ξεναγήσει και μας έδωσε κάθε είδους πληροφορία, χρονολογίες, λεπτομέρειες, αποσπάσματα απ’ τον Πλούταρχο Κομ.

Απ’ ότι δείχνουν τα πράγματα, οι Έλληνες παίρνουν πολύ στα σοβαρά το παρελθόν τους. Διδάσκονται στα σχολεία τους Αρχαία Ελληνικά, 10 ώρες την εβδομάδα (επί 6 ολόκληρα χρόνια).

Πάσχουν από κάποιου είδους προγονολατρεία, δίνουν πάντα έμφαση στο πόσο υπέροχοι ήταν οι αρχαίοι Έλληνες – και όντως ήταν υπέροχοι. Όταν όμως τους πεις «Ναι, κοίταξε όμως πόσο πιο μπροστά απ’ τους αρχαίους Έλληνες προχώρησε ο σύγχρονος άνθρωπος» – εννοώντας με αυτό την ανάπτυξη της πειραματικής επιστήμης, των μαθηματικών, την τέχνη της Αναγέννησης, το μέγα βάθος τους συγκριτικά με τη ρηχότητα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας κλπ. – απορούν: «Τι εννοείς; Τι το κακό είχαν οι αρχαίοι Έλληνες;»

Συνεχώς προβάλλουν την ιστορία τους εις βάρος του παρόντος, φτάνοντας μέχρι του σημείου να θεωρούν τα σημερινά θαύματα ως αδικαιολόγητη έλλειψη εκτίμησης προς το παρελθόν.

Niccolò Fontana Tartaglia

Οι Έλληνες φίλοι μου θορυβήθηκαν όταν με άκουσαν να λέω ότι αυτό που έδωσε τη μεγαλύτερη ώθηση στην ανάπτυξη των μαθηματικών στην Ευρώπη ήταν η ανακάλυψη της λύσης των τριτοβάθμιων εξισώσεων από τον Ταρτάλια.

Αν και αυτό καθ’ εαυτό το γεγονός είχε από μόνο του πολύ μικρή αξία, πρέπει να είχε σημαντική επίδραση στην ψυχολογία των επιστημόνων της εποχής, επειδή τους έδειξε ότι οι νεώτεροι άνθρωποι μπορούσαν να κάνουν πράγματα που κανένας αρχαίος δεν είχε μπορέσει να τα κάνει.

Η απελευθέρωση του ανθρώπου απ’ την πνευματική κηδεμονία των αρχαίων του επέστρεψε να φτάσει στην Αναγέννηση. Αυτό που μαθαίνουν οι σύγχρονοι Έλληνες στα σχολεία τους είναι να πτοούνται αναλογιζόμενοι πόσο πίσω έχουν μείνει σε σύγκριση με τους υπέροχους προγόνους τους.

Ρώτησα την αδελφή του καθηγητή Ηλιόπουλου, την αρχαιολόγο, για τη μηχανή που είχα δει στο μουσείο – αν είχαν βρεθεί άλλες τέτοιες μηχανές ή απλούστερες, που οδήγησαν στην κατασκευή της – αλλά ούτε που καταλάβαινε για τι τη ρωτούσα.

Έτσι συναντηθήκαμε με αυτήν και το γιό της (αυτόν που έχει την ηλικία του Καρλ και με κοιτάει σαν να είμαι κάποιος ηρωικός αρχαίος πρόγονός του, επειδή κι αυτός σπουδάζει Φυσική) στο μουσείο και της την έδειξα. Μου ζήτησε να της εξηγήσω το ενδιαφέρον μου και την έκπληξή μου για τη μηχανή.

Με την βοήθεια του βασιλιά Πτολεμαίου, ο οποίος διέθεσε το αναγκαίο σώμα βηματιστών, ο Ερατοσθένης μέτρησε την απόσταση Συήνης - Αλεξάνδρειας, την οποίαν βρήκε 5.000 στάδια (S, βλ. σχήμα). Μετά μέτρησε τη γωνία, που σχηματίζεται στην Αλεξάνδρεια από την κατακόρυφο του τόπου και των ακτίνων του Ήλιου, και την βρήκε ίση με το πεντηκοστό της περιφέρειας κύκλου και λίγο περισσότερο ακόμη [περίπου 8 πρώτα λεπτά (γωνία φ στο σχήμα)]. Με τον παρακάτω απλό τρόπο υπολόγισε το μήκος της περιμέτρου της Γης ίσο προς 252.000 στάδια.

«Δεν είχε μετρήσει ο Ερατοσθένης την απόσταση Γης-Ήλιου; Μήπως αυτό δεν απαιτούσε πολύπλοκα επιστημονικά όργανα;»

Ω, πόση άγνοια έχουν οι άνθρωποι που έκαναν κλασικές σπουδές. Κι ύστερα αναρωτιέμαι γιατί δεν εκτιμούν την εποχή τους, δεν ανήκουν σ’ αυτήν, δεν την καταλαβαίνουν. Ύστερα από λίγο σκέφτηκε ότι ίσως η μηχανή αυτή να ήταν πράγματι εντυπωσιακή, με πήγε λοιπόν στο πίσω μέρος του μουσείου πιστεύοντας ότι οπωσδήποτε θα υπήρχαν εκεί κι άλλες παρόμοιες και ότι θα μπορούσε να βρει πλήρη βιβλιογραφία του θέματος.

Λοιπόν, τελικά βρήκαμε ότι δεν υπήρχαν άλλες τέτοιες μηχανές. Όσο για την πλήρη βιβλιογραφία, αυτή δεν ήταν τίποτε άλλο παρά ένας κατάλογος που περιείχε τρία άρθρα (μέσα σ’ αυτά κι εκείνο που είχα διαβάσει στο Scientific American) – όλα είχαν γραφτεί από τον ίδιο άνθρωπο, έναν Αμερικανό απ’ το Γέηλ!

Υποθέτω πως οι Έλληνες πιστεύουν ότι όλοι οι Αμερικανοί πρέπει να είναι ανιαροί, αφού ενδιαφέρονται για μηχανές ενώ υπάρχουν όλα αυτά τα όμορφα αγάλματα και η υπέροχη μυθολογία με τις ιστορίες των θεών και θα μπορούσαν να ασχοληθούν με αυτά.

(Πράγματι, κάποια κυρία απ’ το προσωπικό του μουσείου παρατήρησε, όταν της είπαν ότι ο Αμερικανός καθηγητής ήθελε να μάθει περισσότερα για το έκθεμα 15087: «Απ’ όλα αυτά τα ωραία πράγματα του μουσείου γιατί αυτός στάθηκε ειδικά σε εκείνο το έκθεμα; Τι το τόσο σημαντικό έχει;»)

Όλοι εδώ παραπονιούνται για τη ζέστη, και ασχολούνται με το αν μπορείς να την αντέξεις, όταν στην πραγματικότητα είναι ακριβώς όπως στην Πασαντένα, μόνο 5 βαθμούς κατά μέσο όρο δροσερότερα.

Όλα τα μαγαζιά και τα γραφεία κλείνουν από τη 1.30 μμ. έως τις 5.30 μμ. «λόγω ζέστης». Μου φαίνεται ότι είναι μια καλή ιδέα (όλοι παίρνουν τότε έναν υπνάκο) επειδή μετά μένουν ξύπνιοι ως αργά το βράδυ – τρώνε βραδινό μεταξύ 9.30 και 10 μμ., όταν έχει δροσιά.

Τις ημέρες αυτές οι άνθρωποι εδώ γκρινιάζουν για κάποιο καινούργιο νόμο: για την εξοικονόμηση ενέργειας όλα τα εστιατόρια κι οι ταβέρνες πρέπει να κλείνουν στις 2 στις πρωί κι όλοι λένε ότι αυτό θα καταστρέψει τη νυχτερινή ζωή στην Αθήνα.

Τώρα είναι οι μαγικές ώρες μεταξύ 1.30 και 5.30 μετά το μεσημέρι, και τις χρησιμοποιώ για να σου γράψω. Μου λείπεις, αληθινά θα ήθελα νάμουν σπίτι. Υποθέτω ότι έχω χάσει την όρεξή μου για ταξίδια. Θα μείνω εδώ μιάμιση μέρα και μου έδωσαν ένα σωρό πληροφορίες για μια όμορφη παραλία (με βότσαλα), έναν σπουδαίο αρχαιολογικό χώρο (αν και τελείως ερειπωμένο) κλπ., δεν πρόκειται όμως να πάω πουθενά γιατί είναι πολύ χρονοβόρο.

Κώστας Τσόκλης, Βάρκα, 1982

Οι διαδρομές με πούλμαν διαρκούν δυο ως τέσσερις ώρες. Όχι, να λείπει. Θα μείνω εδώ και θα προετοιμάσω τις ομιλίες που θα κάνω στην Κρήτη (μου ζήτησαν να κάνω επιπλέον διαλέξεις σε καμιά εικοσαριά Έλληνες φοιτητές, όλοι τους θα πάνε στην Κρήτη μόνο για να με ακούσουν. Σκέφτηκα να παρουσιάσω κάτι σαν τις διαλέξεις που έδωσα στη Νέα Ζηλανδία, δεν έχω όμως πάρει καθόλου μαζί μου σημειώσεις! Πρέπει λοιπόν να τις ξαναδουλέψω.

Σας έχω επιθυμήσει όλους, ειδικά όταν πηγαίνω τη νύχτα στο κρεβάτι – δεν υπάρχει εδώ σκύλος να τον χαϊδέψω και να του πω καληνύχτα!

ΜΕ ΑΓΑΠΗ, ΡΙΤΣΑΡΝΤ

Υ.Γ. ΑΝ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙΣ ΝΑ ΑΠΟΚΡΥΠΤΟΓΡΑΦΗΣΕΙΣ ΤΟ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟ, ΜΗ ΣΤΕΝΟΧΩΡΙΕΣΑΙ. ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΠΑΡΑ ΑΣΥΝΑΡΤΗΣΙΕΣ. ΕΙΜΑΙ ΚΑΛΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ.

ΠΗΓΗ: Richard P. Feynman: «Τι σε νοιάζει εσένα τι σκέφτονται οι άλλοι;», εκδόσεις: Τροχαλία 1993

Σχετικά με τις διαλέξεις που έδωσε o Feynman το 1980 στην Κρήτη, γράφει στην εισαγωγή του βιβλίου «Σίγουρα θα αστειεύεστε κύριε Φάϊνμαν», εκδόσεις κάτοπτρο, ο Γιώργος Γραμματικάκης: 

“Δεν πιστεύω ότι μπορώ να ζήσω χωρίς τη διδασκαλία. Ο λόγος είναι ότι όταν έχω στερέψει από ιδέες και δεν με βγάζει πουθενά μπορώ να πω στον εαυτό μου, “τουλάχιστον ζω, τουλάχιστον κάνω κάτι, προσφέρω σε κάποιους”, - είναι απλά ψυχολογικό.” Richard Feynman (1995)

(…) Τον Richard Feynman είχαμε πάντως την τύχη να ζήσουμε και στην Ελλάδα. το 1980, συμμετείχε σε ένα από τα καθιερωμένα πλέον συνέδρια φυσικής στοιχειωδών σωματίων που γίνονται στο Κολυμπάρι Χανίων.

Εκεί, στη φιλόξενη ατμόσφαιρα της Ορθόδοξης Ακαδημίας Κρήτης έγινε αμέσως το κέντρο της προσοχής αλλά και κάποιου δέους. Διότι αν και ήδη με ταλαιπωρημένη υγεία, δεν έλειψε από κανένα σεμινάριο – πάντα στο πρώτο κάθισμα! – και τα σχόλιά του, συχνά σε τόνο ειρωνικό, πρόδιδαν μια μεγαλοφυΐα σε εγρήγορση. σε ένα κοινό φοιτητικό που συγκεντρώθηκε την τελευταία στιγμή – και, πρέπει να τονιστεί, κατόπιν επιθυμίας του ίδιου – έδωσε μια σειρά μαθημάτων για την κβαντική ηλεκτροδυναμική. Δεν ήταν ο «κλασικός» δάσκαλος, με την έννοια της ήρεμης και δομημένης διδασκαλίας.

Νευρώδης, κινητικός,, απαιτούσε τεταμένη προσοχή για την προσοχή του λόγου ή της γραφής του: «Σε αυτά τα μαθήματα θα ερμηνεύσω τον Κόσμο» είπε στην αρχή, και πίσω από την υπερβολή της φράσης και τα περίφημα διαγράμματα, με τα οποία ταχύτητα καλύπτονταν ο πίνακας, αναδεικνυόταν η εμμονή του στο καίριο και η σημασία των πρωτογενών ερωτημάτων.

Στο περιθώριο, άλλωστε, του συνεδρίου – αν, βέβαια, παρόντος του Feynman, μπορεί να θεωρηθεί ότι υπήρχε τέτοιο «περιθώριο» – κατά την ώρα του φαγητού ή στην παραλία, στις εκδρομές ή τα ήρεμα καλοκαιρινά βράδια, αυτός ο «ενεργητικά ανεύθυνος» άνθρωπος, σύμφωνα με δική του έκφραση, δρούσε αδιάκοπα συζητώντας για φυσική ή αστειευόμενος, μιμούμενος άλλους ή σχολιάζοντας ανθρώπους και πράγματα.

Ο υπογράφων συμμετείχε στην οργανωτική επιτροπή του συνεδρίου. Και αυτή η άχαρη συνήθως αρμοδιότητα τούτη τη φορά περιείχε στιγμές ευλογίας. Διότι με τον Αντώνη Βεργανελάκη, που ήταν όπως πάντα η ψυχή του συνεδρίου, ζήσαμε από κοντά μια μικρογραφία του βιβλίου που η τύχη το’ φερε να προλογίζω σήμερα. Ο Feynman, φιλικός αλλά και κάπως απόμακρος, έδειχνε μια φανερή περιέργεια για κάθε πλευρά του επιστητού.

Έκανε τις πιο απροσδόκητες ερωτήσεις, ωστόσο έμοιαζε εξαρχής καχύποπτος για την απάντηση. Αποκάλυπτε, κυρίως ως προς τις φυσικές επιστήμες, έναν απέραντο πλούτο γνώσεων και μνήμης. Δεν έπαυε όμως επίσης να ειρωνεύεται την πληθώρα των δημοσιεύσεων που χαρακτηρίζει τη σύγχρονη φυσική, αφού τώρα «πολλοί ψάχνουν για λάθος πράγματα σε λανθασμένη κατεύθυνση».

Παρά την κλονισμένη υγεία του, διέθετε αξιοσημείωτη ζωτικότητα, και ήθελε να απολαύσει κάθε στιγμή της καθημερινότητας. Έτσι, επέμενε να επαναλάβουμε μια κουραστική διαδρομή απλώς επειδή το προηγούμενο βράδυ μας είχαν υποσχεθεί λαγό που είχε θηρευτεί παράνομα. Και όταν στο φαράγγι της Σαμαριάς εκδηλώσαμε την επιθυμία να ακολουθήσουμε μια όμορφη κοπέλα που μας προσπέρασε, παρατήρησε: «Από την ίδια ανίατη ασθένεια έπασχα κι εγώ σε όλη μου τη ζωή» (…)

Ο ποιητής από τον Δήμο Αλωπεκής

Κτερίσματα του τάφου (από αριστερά προς τα δεξιά): ξύλινη κασετίνα με χάλκινη γραφίδα και ξύλινος αυλός, κέλυφος χελώνας, το οποίο αποτελούσε το ηχείο λύρας, τέσσερα ξύλινα πινακίδια που ήταν επιχρισμένα με κερί, χάλκινη ξύστρα.

Αγαπούσε τα μουσικά όργανα, γι' αυτό και τον συνόδευσαν στον θάνατο. Η λύρα, ο αυλός, η τρίγωνος (άρπα), ο πάπυρος, οι ξύλινες κηρωμένες πινακίδες και η γραφίδα, όλα τοποθετήθηκαν δίπλα του - προσωπικά αντικείμενα πολύτιμα και στον Κάτω Κόσμο. Γύρω στο 430 π.Χ. πέθανε αυτός ο μουσικός και ποιητής από τον Δήμο Αλωπεκής (σημερινή Δάφνη) και κατά τις συνήθειες της εποχής η ταφή του έγινε δίπλα στον δρόμο.

Θα έμενε εκεί για πάντα, χαμένος στη λήθη της αιωνιότητας, αν κάποιες σύγχρονες εργασίες του δήμου δεν έφερναν στο φως, την άνοιξη του 1981, την ταφή που ασμένως ονομάστηκε «Ο τάφος του ποιητή». Άλλωστε σε ένα από τα κέρινα πινακίδια οι ερευνητές αναγνωρίζουν με μεγάλη πιθανότατα ένα γνωστό απόσπασμα του Ησίοδου: «Όλβιος όν τινα Μούσαι φίλωνται» («Ευτυχής εκείνος που αγαπούν οι Μούσες»). Ένας μύθος, δηλαδή, είχε ήδη γεννηθεί. Ωστόσο τα κτερίσματα που συνόδευαν τον νεκρό δεν αποτέλεσαν μόνον έκθεμα του Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιά, όπου μπορεί κανείς να τα δει σήμερα. Αποδείχθηκαν πολυτιμότερα.

Αρχαιοελληνικά μουσικά όργανα

Η άρπα, γνωστή μας μόνο από παραστάσεις σε αγγεία, είναι η μοναδική που έχει διασωθεί από την αρχαιότητα, έστω και αν λείπει ένα τμήμα της. Το εξίσου σημαντικό: ο πάπυρος και τα πινακίδια περιέχουν άγνωστα στοιχεία κειμένων στο ιωνικό αλφάβητο του 430 π.Χ. αλλά και τεκμήρια μουσικής γραφής. Πρόκειται για ένα σύνολο το οποίο μελέτησαν ερευνητές της Αρχαιολογίας, της Κλασικής Φιλολογίας και της Αρχαιομουσικολογίας και τώρα, 30 χρόνια από την αποκάλυψή του, παρουσιάζουν τα πορίσματά τους στο κοινό σε μια εκδήλωση στο Μέγαρο Μουσικής. Γιατί η αρχαία ελληνική μουσική αποτελεί ένα μεγάλο όσο και γοητευτικό ερωτηματικό για τους συγχρόνους, που αναζητούν απαντήσεις για τα μουσικά όργανα και τον ήχο τους αλλά και για την προσωδιακή εκφορά του έμμετρου λόγου.

Δύο ήταν στην πραγματικότητα οι παρόδιοι τάφοι που είχαν ανακαλυφθεί στην οδό Βασιλίσσης Ολγας 33. Θεωρείται μάλιστα ότι ο σύγχρονος δρόμος ακολουθεί σε μεγάλο βαθμό την πορεία του αρχαίου, που οδηγούσε από την Πύλη Διομέων (κοντά στο Ολυμπιείο) προς το Σούνιο. «Ήταν γειτονικοί, κιβωτιόσχημοι και ασύλητοι» επισημαίνει η αρχαιολόγος κυρία Έφη Λυγκούρη, μία εκ των ερευνητών σήμερα.

Ο ένας τάφος περιείχε μόνο σκελετό και τέσσερις λευκές ταφικές ληκύθους, ενώ ο άλλος ήταν αυτός που με τα κτερίσματά του επέτρεψε στους αρχαιολόγους να αντλήσουν σημαντικές πληροφορίες για την αρχαία ελληνική μουσική και τα μουσικά όργανα. Αλλά και τα εργαλεία ήταν συναφή με τα όργανα καθώς συχνά τα κατασκεύαζαν ή τα συντηρούσαν οι ίδιοι οι μουσικοί.

Η μελέτη

Η άρπα, το κέλυφος χελώνας που ήταν ηχείο λύρας και ο αυλός βρέθηκαν γύρω από τον νεκρό μαζί με σπαράγματα παπύρου, τέσσερα ξύλινα κηρωμένα πινακίδια, θραύσματα πινακιδίων και ξύλου, μια ξύλινη κασετίνα και έναν χάλκινο κονδυλοφόρο, ένα χάλκινο φιαλίδιο, μια σιδερένια ξύστρα και ένα σιδερένιο πριόνι, έξι οστέινους αστραγάλους και δύο χάλκινα ομοιώματά τους.

Πρόκειται για ένα σπουδαίο και καλά χρονολογημένο κλειστό σύνολο που επέτρεψε την ανάγνωση - μερικώς - των κειμένων, έργο που ανέλαβαν δύο σημαντικοί επιστήμονες, ο κ. Εγκερτ Πέλμαν, ομ. καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ερλάνγκεν και αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, και ο κ. Μάρτιν Γουέστ, ερευνητής καθηγητής Ελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης και εταίρος στην Ακαδημία Αθηνών.

Ταυτόχρονα δύο Έλληνες ερευνητές ειδικευμένοι στη μελέτη και ανακατασκευή αρχαίων μουσικών οργάνων, ο κ. Στέλιος Ψαρουδάκης, αρχαιομουσικολόγος, επίκουρος καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Μουσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, και ο κ. Χρήστος Τερζής, διδάκτωρ της Αρχαίας Ελληνικής Μουσικής στο ίδιο Πανεπιστήμιο, στοχεύουν στην εκ νέου κατασκευή των τριών οργάνων του «Τάφου του ποιητή» με την αξιοποίηση και των νέων δεδομένων.

Το πόρισμα

Λεπτομερή αναφορά και περιγραφή των ευρημάτων των δύο τάφων πρόκειται να κάνει ο καθηγητής Πέλμαν χρονολογώντας τα μεταξύ 430 και 420 π.Χ. Ενδιαφέρουσες πληροφορίες προέκυψαν εξάλλου από τη μελέτη των κειμένων, που έγινε από τον κ. Γουέστ (πλην της επισήμανσης του αποσπάσματος του Ησίοδου). «Πρόκειται για τον αρχαιότερο ως τώρα γνωστό ελληνικό πάπυρο και για τα αρχαιότερα πινακίδια με ελληνική γραφή» λέει.

Καθαρό και μικροσκοπικό χαρακτηρίζει ο ίδιος τον γραφικό χαρακτήρα των κειμένων, κάτι που σημαίνει ότι ο γραφέας ήταν εξοικειωμένος με τη γραφή. Και κάτι ακόμη: παντού είχε χρησιμοποιηθεί το ιωνικό αλφάβητο, ενώ οι φόρμες των στοιχείων απηχούν τον τύπο γραφής που εμφανίζεται σε επιγραφές της ίδιας περιόδου. Είναι πιθανόν μάλιστα ένα μέρος του κειμένου να ήταν γραμμένο σε στίχους. 

Η άρπα, ο ξύλινος αυλός και η λύρα

Η μοναδικότητα της αρχαίας άρπας από τον «Τάφο του ποιητή», αφού παρόμοιο εύρημα δεν έχει υπάρξει ως τώρα, αποτελεί την πιο ενδιαφέρουσα πρόκληση για τους επιστήμονες. «Η άρπα παίζεται με τα δάχτυλα και ο ήχος της είναι λεπτός και εσωτερικός. Την έπαιζαν συνήθως κορίτσια, που τη στόλιζαν με κορδέλες ή ζωγράφιζαν το δέρμα, ενώ τοποθετούσαν διακοσμητικά ελάσματα στη ράχη του ηχείου, όπως αυτό που έχει αφήσει τα ίχνη του στην άρπα του «Τάφου του ποιητή» λέει ο αρχαιομουσικολόγος κ. Χρήστος Τερζής, ο οποίος στοχεύει στην ανακατασκευή της, σε συνεργασία με τον καθηγητή κ. Στέλιο Ψαρουδάκη, χρησιμοποιώντας ξύλο φλαμουριάς αντί για καρυδιά, από την οποία μάλλον ήταν φτιαγμένη η άρπα του ποιητή. Κιθάρα, αυλός, πλαγίαυλος, χέλυς (είδος λύρας) είναι τα όργανα που ανακατασκευάζει και μελετά ο κ. Ψαρουδάκης, ο οποίος διευκρινίζει ότι ο ξύλινος αυλός που βρέθηκε στον τάφο ανήκει στον πρώιμο τύπο αυτού του οργάνου, που δεν περιλαμβάνει μηχανισμούς για κλείσιμο των οπών. Να σημειωθεί, εξάλλου, ότι η πρότασή τους για την κατασκευή και των τριών οργάνων - και της λύρας, δηλαδή, που είναι περισσότερο γνωστή - χρηματοδοτείται για το έτος 2013 από το Ιδρυμα Λάτση.

Η ΜΕΤΑΔΟΣΗ ΑΡΧΑΙΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ

Τα φιλολογικά έργα που έχουν διασωθεί από την αρχαιότητα είναι αποτέλεσμα μιας επιλεκτικής εργασία. Τα κανάλια που μας τα μετέδωσαν λειτούργησαν παράλληλα και ως φίλτρα, τα οποία δεν άφηναν να περάσει ό,τι να 'ναι. Το φιλτράρισμα αυτό γινόταν ήδη κατά την αρχαιότητα. Πρέπει λοιπόν να απορρίψουμε μια λανθασμένη οπτική γωνία, η οποία ενδυναμώνεται από το γεγονός ότι μιλάμε για 'τους' Έλληνες και 'τους' Ρωμαίους. Η αντίληψη αυτή μας οδηγεί στο να θεωρήσουμε ότι μιλάμε για δύο οντότητες, για δύο απλές και ομοιογενείς ομάδες. Πρέπει επομένως να συνειδητοποιήσουμε ότι η κάθε μια απ' αυτές τις ομάδες έχει τη δική της, συχνά σημαντική, υπόσταση.

Πρέπει να συνηθίσουμε να έχουμε πάντα μπροστά μας μια χρονολογία της παγκόσμιας ιστορίας. Πότε ξεκίνησε η φιλοσοφία; Εμφανίζεται προοδευτικά γιατί, παραδείγματος χάρη, στον Ησίοδο υπήρχε ήδη πολύς στοχασμός. Ας θεωρήσουμε ότι ξεκινάει με το Θαλή, τον πρώτο από τους προσωκρατικούς φιλοσόφους, γύρω στις αρχές του 6ου αιώνα π.Χ. Η φιλοσοφική διδασκαλία δεν διακόπηκε στο Βυζάντιο. Ας θεωρήσουμε, για διευκόλυνσή μας, ότι τελείωσε προσωρινά με το κλείσιμο της Αθηναϊκής Σχολής το 529 και με τον τελευταίο της δάσκαλο, το Δαμάσκο, την εποχή των τελευταίων νεοπλατωνικών σχολιαστών του Αριστοτέλη -- του Σιμπλίκιου, που παρέμεινε ειδωλολάτρης, και του Ιωάννη Φιλόπονου, που προσηλυτίστηκε στο χριστιανισμό. Αν θεωρήσουμε επομένως ότι η ελληνική φιλοσοφία εκτείνεται από το Θαλή ως το Δαμάσκο, διαπιστώνουμε ότι χονδρικά καλύπτει μια περίοδο δώδεκα αιώνων. Τόσο είναι το διάστημα που χωρίζει εμάς από τον Καρλομάγνο.

Το να μιλάμε λοιπόν για 'τους Έλληνες' φαίνεται υπερβολικό. Θα διανοούμαστε να θεωρήσουμε ως μια ενότητα μια 'γερμανική φιλοσοφία' που θα ξεκινούσε από τον Ekhart, τον 13ο αιώνα, και θα έφτανε ως το Heidegger ή το Wittgenstein; Θα πιστεύαμε ότι απλουστεύουμε πάρα πολύ το θέμα, παρ' όλο που το διάστημα που καλύπτει η 'γερμανική φιλοσοφία' είναι σχεδόν το μισό απ' αυτό που καλύπτει η ελληνική φιλοσοφία.

Κατά τη διάρκεια όμως αυτής της υπερχιλιετούς περιόδου είχε ήδη αρχίσει η μετάδοση της ελληνικής κληρονομιάς. Η μετάδοση αυτή είχε αρχίσει μεταξύ των Ελλήνων. Οι πρώτοι ενδιάμεσοι μεταξύ των Ελλήνων και της σύγχρονης εποχής μας ήταν... οι ίδιοι οι Έλληνες. Η μετάδοση αυτή δεν γινόταν όμως πάντα. Οι Έλληνες δεν μετέδιδαν πάντα την ελληνική κληρονομιά. Γιατί; Επειδή τα κείμενα δεν σήμαιναν για τους αρχαίους Έλληνες ό,τι σημαίνουν για μας.

Ο ΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ

Papyrus fragment with lines from Homer's Odyssey, Early Hellenistic, 285–250 B.C. Greek, Ptolemaic.

Αυτό οφειλόταν εν μέρει στον τρόπο μετάδοσης. Ο αρχαίος κόσμος δεν είχε ακόμα μπει στο 'γαλαξία του Γουτεμβέργιου', κατά την προσφιλή έκφραση του McLuhan. Επομένως, ένα κείμενο μεταδιδόταν στις επόμενες γενεές μόνο αν αντιγραφόταν. Για μας, μόλις τυπωθεί ένα κείμενο, το κείμενο αυτό έχει λίγο πολύ διασωθεί: διανέμεται σε πολλά αντίτυπα, διατηρείται σε βιβλιοθήκες. Για να το διατηρήσουμε, αρκεί απλώς να το διατηρήσουμε. Πρόκειται για μια καθαρά αρνητική απόφαση: να μη το πετάξουμε, να μη το καταστρέψουμε. Γνωρίζουμε τα προβλήματα που αρχίζουν να εμφανίζονται στις σύγχρονες βιβλιοθήκες: το πολύ όξινο χαρτί που χρησιμοποιείται σήμερα θα προκαλέσει την καταστροφή των γραπτών κειμένων σε πολύ μικρότερο χρονικό διάστημα απ' ό,τι τα υλικά που χρησιμοποιούνταν κατά την αρχαιότητα. Όποια λύση κι αν δοθεί σ' αυτό το πρόβλημα, η παρουσία αυτή καθαυτή του προβλήματος μαρτυρεί ότι η ιδανική σχέση μας με το γραπτό κείμενο είναι ένα βιβλίο που θα αυτοδιατηρείτο.

Marble bust of Epicurus. Roman copy of Greek original, 3rd century BC/2nd century BC. On display in the British Museum, London.

Η διατήρηση των έργων δεν αποτελεί για μας κόπο. Πριν ανακαλυφθεί όμως η τυπογραφία, ήταν καρπός συνειδητής απόφασης και συνεχούς προσπάθειας. Εμείς αφήνουμε τα κείμενα να κοιμούνται στις βιβλιοθήκες. Στην αρχαιότητα όμως οι άνθρωποι τα διατηρούσαν με τα ίδια τους τα χέρια. Πράγματι, ήταν εξαιρετικό το γεγονός της καταγραφής ενός κειμένου σε ανθεκτικό υλικό, παραδείγματος χάρη σε πέτρα. Η περίπτωση του Διογένη της Οϊνάνδας είναι διάσημη. Αυτός ο Ασιάτης του 2ου αιώνα μ.Χ. χάραξε πάνω στον τοίχο μιας αίθουσας μια περίληψη της επικούρειας φιλοσοφίας, της οποίας ήταν οπαδός. Όταν καταστράφηκε το κτήριο, οι πέτρες ξαναχρησιμοποιήθηκαν και οι ειδικοί προσπαθούν σήμερα να τοποθετήσουν σωστά όλα τα κομμάτια του πάζλ.

This papyrus fragment (P.Oxy 3965 fr.1, imaged here at 150dpi) contains part of a previously unknown epic poem by Simonides about the Greeks’ victory against the Persians at Plataea.

Στη συντριπτική τους πλειοψηφία, τα κείμενα καταγράφονταν σε παπύρους και αργότερα σε περγαμηνές, υλικά πολύ εύθραυστα. Για να διατηρηθεί ένα έργο έπρεπε μόλις φθειρόταν το υλικό υπόστρωμά του να αποφασιστεί η αντιγραφή του. Η εργασία αυτή ήταν κοπιώδης και ακριβή. Γι' αυτό και προκαλούσε πολλούς δισταγμούς. Δεν μπορούσε να παραχθεί έτσι παρά μόνο ένας περιορισμένος αριθμός αντιτύπων, και όχι οποιουδήποτε έργου. Τούτο μας επιτρέπει να εξηγήσουμε ένα πολύ γνωστό γεγονός, ότι δηλαδή τα αρχαία κείμενα έφτασαν ως εμάς με πολύ αποσπασματικό τρόπο. Το γεγονός αυτό αποδίδεται συχνά σε καταστροφές, εκούσιες ή μη. Ο μαύρος αυτός θρύλος έχει ορισμένες σκηνές που σημαδεύουν τη φαντασία μας. Οι καταστροφές αυτές όμως δεν είναι μόνο αποτέλεσμα της βλακείας των βαρβάρων, από τους οποίους οι Βάνδαλοι, παραδείγματος χάρη, έμειναν παροιμιώδεις, αλλά και μιας σκοταδιστικής θέλησης, όπως ήταν, παραδείγματος χάρη, η περίπτωση του εμπρησμού της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας.

Ο απανθρακωμένος πάπυρος του Δερβενίου, 4ος αιώνας π.Χ.

Είναι αλήθεια ότι το κάψιμο των βιβλίων είναι πανάρχαια πρακτική, δεδομένου ότι οι πιο αρχαίες μαρτυρίες ανάγονται στην Αθήνα της εποχής του Περικλή και στην αυτοκρατορική Ρώμη. Είναι αλήθεια επίσης ότι τα διάφορα πνευματικά κινήματα δεν δίσταζαν μπροστά στην ιδέα να εξαλείψουν τα κείμενα των ανταγωνιστών τους. Αυτό ίσχυε τόσο για τις φιλοσοφικές σχολές όσο και για τις θρησκευτικές ομάδες. Από τους αρχαίους φιλοσόφους, ας αναφέρουμε τον Πλάτωνα, ο οποίος φέρεται να είχε θελήσει να καούν τα βιβλία του αντιπάλου του, του Δημόκριτου. Από τις θρησκείες, ας συγκρατήσουμε πρώτα απ' όλα το χριστιανισμό και τις διαδοχικές καταστροφές αιρετικών έργων στα τέλη της αρχαιότητας ή το κάψιμο των Ταλμούδ το Μεσαίωνα. Οσον αφορά τον ιουδαϊσμό, μπορούμε να αναφέρουμε ως παράδειγμα την πρώτη πολεμική εναντίον των έργων του Μαϊμονίδη το 1233 και τον τρόπο με τον οποίο οι αντίπαλοί του έπεισαν τους δομινικανούς μοναχούς να τα κάψουν. Οσο για το Ισλάμ, ας υπενθυμίσουμε την (όχι απόλυτα εξακριβωμένη) σουνιτική παράδοση για την καταστροφή όλων των αντιτύπων του Κορανίου που ήταν προγενέστερα του κειμένου που καθιέρωσε ο χαλίφης Ουθμάν ή την καταστροφή της Εγκυκλοπαίδειας των 'Ειλικρινών Αδελφών', που θεωρήθηκε ότι πρέσβευε ισμαηλίτικες ιδέες.

Πρέπει όμως να σχετικοποιήσουμε αυτή την αντίληψη των πραγμάτων γιατί είναι υπερβολικά δραματική ή ρομαντική. Ο κύριος λόγος εξαιτίας του οποίου χάθηκαν τα αρχαία κείμενα είναι αρνητικός -- τα έργα αυτά δεν αντιγράφηκαν. Και η μη αντιγραφή δεν αποτελεί ένδειξη μιας θετικής επιθυμίας καταστροφής.

Μπορεί να υποδηλώνει ότι ορισμένα κείμενα θεωρήθηκαν κατεστραμμένα ή ότι καταλάμβαναν άσκοπα παπύρους και περγαμηνές, υλικά σπάνια και πολύτιμα, που θα μπορούσαν να ξαναχρησιμοποιηθούν αν ξύνονταν κατάλληλα. Τα κείμενα που χάθηκαν, χάθηκαν κυρίως επειδή έδιναν την εντύπωση ότι δεν αντανακλούσαν πια την αλήθεια, όπως νοείτο αυτή σ' ένα δεδομένο στάδιο έρευνας. Έτσι, ορισμένα αποσπάσματα εξαφανίστηκαν, όχι από παράβλεψη αλλά επειδή το έργο μέσα στο οποίο βρίσκονταν αναθεωρήθηκε, προσαρμόστηκε σε μια νέα κατάσταση γνώσης και συνεπώς διορθώθηκε. Τούτο ισχύει πρωτίστως για τα κείμενα που περιείχαν επιστημονικές ή τεχνικές γνώσεις. Ας πάρουμε για παράδειγμα τα ιατρικά κείμενα. Ο ιστορικός της ιατρικής θα ήθελε να είχε στην κατοχή του την αρχική εκδοχή του κειμένου που μελετάει. Το κείμενο όμως που έχει στα χέρια του δεν γράφτηκε για τους ιστορικούς αλλά για τους γιατρούς που, στο προσκέφαλο των ασθενών τους, ήθελαν να έχουν έναν όσο το δυνατόν ασφαλέστερο οδηγό. Γιατί ένα έργο τέτοιας λειτουργίας να συνέχιζε να περιέχει γνώσεις ξεπερασμένες που θα μπορούσαν να οδηγήσουν λανθασμένα ένα γιατρό; Στις περιπτώσεις αυτές, οι απαλείψεις αποσπασμάτων απέβλεπαν στη διόρθωση μάλλον παρά στην καταστροφή του κειμένου.

Οσον αφορά τις πραγματικές καταστροφές, όσες τουλάχιστον γνωρίζουμε, οι περισσότερες δεν οφείλονταν στη συνειδητοποίηση ενός κινδύνου, αλλά σε μια επιθυμία κατάργησης: οι Εφέσιοι δεν έκαψαν τα βιβλία μαγείας τους επειδή τα θαύματα του απόστολου Παύλου τους υπέδειξαν την κακία αυτών των κειμένων, αλλά επειδή τα θαύματα κατέστησαν τα κείμενα αυτά εμφανώς άχρηστα (Πράξεις των Αποστόλων, ΙΘ΄, 19). Στο θέμα αυτό οι αρχαίοι Έλληνες λειτουργούσαν όπως ακριβώς κι εμείς ως προς ορισμένες κατηγορίες κειμένων. Ας πάρουμε για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια. Διατηρούμε τα εγχειρίδια φυσικής, όταν αλλάζει το πρόγραμμα, ή τα εγχειρίδια συνταγματικού δικαίου, όταν αναθεωρείται το Σύνταγμα; Ας σκεφθούμε τι ακριβώς σημαίνει το γεγονός ότι ένας παλαιοβιβλιοπώλης δεν αγοράζει ορισμένα κείμενα...

Η μη αντιγραφή ενός έργου μπορεί επίσης να μην οφείλεται στο περιεχόμενό του αλλά στον αναγνώστη. Ένα κείμενο αντιγράφεται για να μπορεί να διαβαστεί. Πρέπει όμως να υπάρχουν και αναγνώστες ικανοί να το καταλάβουν. Μερικές φορές, λοιπόν, ένα έργο ανεπτυγμένο και εμβαθυμένο αντικαθίστατο από απλές περιλήψεις και επιτομές που, αν και ήταν αναμφισβήτητα λιγότερο σημαντικές από το πρωτότυπο, ήταν πιο διδακτικές, πιο προσιτές και πιο φτηνές για να μεταφραστούν ή αντιγραφούν γιατί ήταν πιο σύντομες. Δεν πρέπει να ξαφνιαζόμαστε, παραδείγματος χάρη, από το γεγονός ότι ο μουσουλμανικός κόσμος προτίμησε, αντί να μεταφράσει δύο μεγάλους πολιτικούς διαλόγους του Πλάτωνα ή τον ιδιαίτερα δυσνόητο Τίμαιο, να προσεγγίσει τα κείμενα αυτά μέσα από τις περιλήψεις του Γαληνού.

Όποια κι αν ήταν τα αίτια της μη αντιγραφής, το αποτέλεσμά της ήταν οριστικό. Εμείς μπορούμε να ανασύρουμε στην επιφάνεια λησμονημένους συγγραφείς επειδή έχοντας στην κατοχή μας τα έργα τους τυπωμένα. Το μόνο που έχουμε να κάνουμε είναι να αποσπάσουμε το έργο τους από τη λήθη των βιβλιοθηκών. Αυτό δεν ήταν δυνατό στην αρχαιότητα. Αλίμονο λοιπόν στις σκέψεις που την εποχή εκείνη έπαυαν να προσελκύουν το ενδιαφέρον των συγχρόνων τους γιατί δεν ανταποκρίνονταν στις πνευματικές και θρησκευτικές τους ανάγκες. Οι σκέψεις αυτές απλά εξαφανίζονταν. Μας μεταδόθηκε μόνο ό,τι είχε κριθεί κατάλληλο και ενδιαφέρον απ' αυτούς τους ίδιους που είχαν αναλάβει τη μετάδοση των αρχαίων κειμένων. Στην κατηγορία αυτή μπορούσε να ανήκει ένα έργο που θεωρείτο ως το πιο επιτυχημένο από τη συνολική παραγωγή ενός συγγραφέα ή ένα έργο που θεωρείτο ότι περιείχε μια αλήθεια και κατά προτίμηση μια αλήθεια που μπορούσε να διδαχθεί, η οποία τις περισσότερες φορές βρισκόταν μέσα σε σχόλια.

Ο ΑΓΩΝΑΣ ΓΙΑ ΕΠΙΒΙΩΣΗ

Letter in Greek, early 3rd century A.D., Roman, Egyptian; from Egypt, Papyrus. 

Δεν συνειδητοποιούμε πλήρως την έκταση του 'αγώνα για ζωή' που οδήγησε στην επιλογή των αρχαίων κειμένων. Για μας, ένα έργο αδιάφορο είναι καταδικασμένο στη λήθη, απ' όπου μπορεί πάντα να το ανασύρει μια μεταγενέστερη γενιά. Για τους αρχαίους Έλληνες, ένα κείμενο που έπαυε να θεωρείται ενδιαφέρον για μια σχετικά μεγάλη χρονική περίοδο ήταν καταδικασμένο σε θάνατο. Ελάχιστα είναι τα κείμενα που ξέφυγαν απ' αυτή την καταδίκη και τα οποία χάρη σε μια συγκυρία εξαιρετικών συνθηκών βρέθηκαν, παραδείγματος χάρη, καταγεγραμμένα σ' ένα πάπυρο που ανακαλύφθηκε στην έρημο της Αιγύπτου, στη σαρκοφάγο μιας μούμιας κοκ. Μπορούμε βέβαια να πούμε ότι δεν έχουμε στην κατοχή μας τα πάντα αλλά τουλάχιστον έχουμε τα αριστουργήματα. Ίσως. Ποιος όμως τα έχει επιλέξει; Και με τί κριτήρια; Άλλο να φτιάχνει κανείς μια ιδιωτική 'ιδανική βιβλιοθήκη', όταν μπορεί να αντλεί κείμενα από μια πραγματική βιβλιοθήκη, και άλλο να αποφασίζει ποιο έργο θα επιβιώσει και ποια θα χαθούν για πάντα. Το ζήτημα δεν ήταν να επιλεγεί το τι θα έπαιρνε κανείς μαζί του σ' ένα ερημονήσι αλλά το ποιος θα είχε το δικαίωμα να ανεβεί πάνω στη σχεδία... Κι αυτό προσδίδει μια κάποια πικρή γεύση στις ανθολογίες που παρουσίαζαν οι αρχαίοι κριτικοί λογοτεχνίας: η κρίση τους ήταν κρίση ζωής ή θανάτου.

Hypatia and Parmenides created by Raphael.

Το φαινόμενο αυτό παρουσιάζεται ανάγλυφο μέσα από ορισμένα παραδείγματα. Έτσι, το ότι μπορούμε σήμερα να μιλάμε για τον Παρμενίδη το οφείλουμε σε μεγάλο βαθμό σ' ένα μόνο άνθρωπο, το Σιμπλίκιο, ο οποίος αποφάσισε να αντιγράψει, μέσα στο σχόλιό του για τα Φυσικά του Αριστοτέλη, μεγάλα αποσπάσματα από το ποίημα του Ελεάτη. Και όπως λέει σ' ένα πολύ συγκινητικό χωρίο, το αντέγραψε γιατί το βιβλίο ήταν σπάνιο. Χωρίς αυτόν, σήμερα θα γνωρίζαμε λιγότερο από το μισό από το ποίημα του Παρμενίδη που βρίσκεται στην κατοχή μας. Επίσης, τι ότι μπορούμε σήμερα να μιλάμε για τον Επίκουρο το οφείλουμε στο Διογένη Λαέρτιο, ο οποίος είχε την καταπληκτική ιδέα να αναφέρει πλήρως τρεις 'επιστολές' (στην ουσία, δοκίμια) που συνόψιζαν τη θεωρία του Επίκουρου. Άλλοι στοχαστές όμως στάθηκαν λιγότερο τυχεροί.

Ας αναφέρουμε το παράδειγμα του στωικισμού. Όπως είναι γνωστό, δεν έχουμε στην κατοχή μας κανένα πλήρες έργο από την αρχική περίοδο αυτής της σχολής. Αρκούμαστε σε ορισμένα σύντομα αποσπάσματα, που έφτασαν έμμεσα ως εμάς μέσα από διάφορες μνείες. Επιπλέον, η πιστότητα της κάθε μνείας είναι αντιστρόφως ανάλογη προς τη συμπάθεια του μνημονεύοντος και κατ' επέκταση προς την προσπάθειά του να κατανοήσει το περιεχόμενό της. Έτσι, ο Διογένης Λαέρτιος μας μεταφέρει αρκετά έντιμα το στωικό σύστημα αλλά μέσω ενός μάλλον άχρωμου δοξογραφικού κειμένου. Αντίθετα, ο Πλούταρχος αναφέρει πιστά ορισμένα αποσπάσματα του Κλεάνθους ή του Χρυσίππου, μόνο και μόνο για ν' αποδείξει βασιζόμενος στα κείμενά τους το παράλογο της θεωρίας τους. Γιατί συμβαίνει αυτό; Γιατί ο στωικισμός έπαψε να υπάρχει ως σχολή αρκετά γρήγορα. Κατά πάσα πιθανότητα, αυτό συνέβη γύρω στο 260 μ.Χ. με κάποιον Καλλιετή, για τον οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτα πέρα από το ότι υπήρξε πιθανότατα ο τελευταίος δάσκαλος της εποχής. Η στωική φιλοσοφία έπαψε να διδάσκεται μέσα σε μια στερεή οργάνωση. Επομένως, δεν υπήρχε πια ανάγκη για σχολιασμένα κείμενα ή για εγχειρίδια. Εφόσον λοιπόν έπαψε η ζήτηση, σταμάτησε και η αντιγραφή.

Ο αριστοτελισμός στάθηκε πιο τυχερός χάρη στη γόνιμη παρανόηση του περιεχομένου του από τους νεοπλατωνικούς, οι οποίοι ήταν οι μόνοι που είχαν παραμείνει στο προσκήνιο κατά τα τέλη της αρχαιότητας: οι νεοπλατωνικοί θεωρούσαν ότι τα αριστοτελικά κείμενα (του ίδιου του Αριστοτέλη και των όχι ακόμα επηρεασμένων από το νεοπλατωνισμό σχολιαστών του -- παραδείγματος χάρη, του Αλέξανδρου του Αφροδισιέα ή του Θεμίστιου) είχαν μια προπαιδευτική αξία στα θέματα λογικής και φυσικής και αποτελούσαν ένα στάδιο προς την κατανόηση της νεοπλατωνικής μεταφυσικής.

Οι επικούρειοι και οι στωικοί όμως δεν μπόρεσαν να ενταχθούν στη νεοπλατωνική σύνθεση. Είδαν επομένως να κλείνουν μπροστά τους οι πόρτες της εννοιολογικής κιβωτού του Νώε που θα μπορούσε να τους σώσει. Τα μόνα καθαρά στωικά έργα που επιβίωσαν ήταν αυτά που είχαν μια ηθική αξία. Πράγματι, η ηθική αποτελούσε πάντα για την αρχαία φιλοσοφία το έδαφος μιας κατά κάποιο τρόπο ιερής ένωσης που εξουδετέρωνε τους τεχνικούς ανταγωνισμούς μεταξύ των διαφόρων σχολών(9). Το ίδιο ίσχυε και στην ύστερη αρχαιότητα: τον 1ο αιώνα μ.Χ., ο στωικός Σενέκας μνημονεύει και σχολιάζει εγκωμιαστικά, στις επιστολές του προς το Λουκίλιο, φράσεις του Επίκουρου. Τον 6ο αιώνα μ.Χ., ο νεοπλατωνικός Σιμπλίκιος γράφει ένα σχόλιο πάνω στο Εγχειρίδιον του Επίκτητου κλπ.

Τα κείμενα επομένως που έχουμε στα χέρια μας είναι πλην ελαχίστων εξαιρέσεων αποτέλεσμα μιας επιλεκτικής εργασίας των προγενεστέρων γενεών. Η επιλογή αυτή γινόταν σύμφωνα με ορισμένα κριτήρια. Και τα κριτήρια αυτά υπάκουαν στη λογική των αρχαίων Ελλήνων. Όχι στη δική μας. Ούτε σε κάποια άλλη λογική που, βασιζόμενη σε ορισμένα διαχρονικά κριτήρια, θα αποφάσιζε για την αιώνια αξία ενός έργου. Η γνώση μας για τους αρχαίους Έλληνες είναι, όπως και οποιαδήποτε άλλη ιστορική γνώση, ουσιαστικά ακρωτηριασμένη. Ας μη νομίζουμε λοιπόν ότι βλέπουμε την αρχαιότητα στις σωστές της διαστάσεις. Βλέπουμε μόνο αυτό που αποφάσισαν να διαφυλάξουν οι Έλληνες στην ύστερη αρχαιότητα.

21-12-12: Ψευδολογίες περί Συντέλειας

Εσχατολογικά σενάρια αποκάλυψης, απόκρυφες προβλέψεις επερχόμενης συντέλειας και καταστροφής του κόσμου εμφανίζονταν κατά καιρούς καθόλη τη διάρκεια της ανθρώπινης Ιστορίας. Στις μέρες μας, αντίστοιχα σενάρια κυκλοφορούν ευρέως στο Διαδίκτυο. Αυτοαποκαλούμενοι «ερευνητές», τηλεπωλητές βιβλίων και συνωμοσιολόγοι, ευαγγελιστές και ιδρυτές περίεργων αιρέσεων, που δυστυχώς έχουν κάνει την εμφάνισή τους και στην Ελληνική επικράτεια, έχουν βάλει το λιθαράκι τους στην αναμόχλευση του αρχέγονου φόβου του ανθρώπου για τη συντέλεια, τις περισσότερες φορές μάλιστα με το αζημίωτο. Είναι χαρακτηριστικό ότι ακόμη και μεγάλες παραγωγές του Χόλλυγουντ, όπως το περιβόητο «2012», χρησιμοποίησαν τις αμφιλεγόμενες, από την πλευρά του καταναλωτή, τεχνικές του ιογενούς μάρκετινγκ (viral marketing) στην προσπάθειά τους να προωθήσουν το «εμπόρευμά» τους. Θα πρέπει, όμως, να διευκρινιστεί από την αρχή ότι τέτοιου είδους σενάρια για τον «επερχόμενο» Αρμαγεδώνα με αναφορές στην Ατλαντίδα και στη Βίβλο, σε εξωγήινους και αρχαίους αστροναύτες, σε χαμένους πολιτισμούς και σκοτεινές μυθολογίες, στη θεωρία της κούφιας Γης, στα Νεφελίμ κ.λπ. δεν είναι τίποτε άλλο από ένα αντιεπιστημονικό συνονθύλευμα αστήρικτων και αβάσιμων ισχυρισμών, που δεν αντέχουν σε σοβαρή κριτική.

Tα τελευταία χρόνια, ειδικότερα, οι «προβλέψεις» για το «επικείμενο» τέλος του κόσμου επανήλθαν δυναμικά στο προσκήνιο. Κι αυτήν τη φορά ερμηνεύοντας αυθαίρετα την ολοκλήρωση ενός κύκλου του ημερολογίου των Μάγια, οι νέες αυτές καταστροφολογικές «προφητείες» προσδιορίζουν ότι το τέλος του κόσμου θα επέλθει στις 21 Δεκεμβρίου 2012. Σύμφωνα, μάλιστα, με ένα από τα προσφιλέστερα τρομολαγνικά σενάρια, η συντέλεια θα επέλθει όταν ο Νιμπίρου, ένας υποτιθέμενος πλανήτης του Ηλιακού μας Συστήματος, που κατευθύνεται απειλητικά προς τη Γη, θα πλησιάσει τόσο πολύ τον πλανήτη μας που θα προκαλέσει, όπως μας προειδοποιούν οι απανταχού «ερευνητές» και «προφήτες», τρομακτικές καταστροφές. Από την ενεργοποίηση τεκτονικών ρηγμάτων και την εκδήλωση αλλεπάλληλων καταστροφικών σεισμών στη μετατόπιση του άξονα περιστροφής της Γης και από την αναστροφή του μαγνητικού της πεδίου στον βομβαρδισμό της από γιγάντιους αστεροειδείς, τα σενάρια τέλους που έχουν προταθεί περιορίζονται μόνο από το εύρος της αρρωστημένης φαντασίας όσων τα επικαλούνται.

Η υπόθεση ότι το Ηλιακό Σύστημα περιλαμβάνει και έναν επί πλέον πλανήτη, τον περιβόητο Νιμπίρου, υποστηρίχθηκε για πρώτη φορά το 1976 από τον Αμερικανό, αλλά γεννημένο στο Αζερμπαϊτζάν, συγγραφέα Zecharia Sitchin (1920–2010), ανεξάρτητα όμως, και πολύ πριν από την εμφάνιση των πρώτων «θεωριών» περί συντέλειας σχετιζόμενης με την ολοκλήρωση ενός ημερολογιακού κύκλου των Μάγια. Ο Sitchin, ακολουθώντας το «λαμπρό» παράδειγμα των «πρώτων διδαξάντων» Immanuel Velikovsky (1895–1979) και Erich von Däniken (1935–), των πλέον «διαβόητων» εκπροσώπων της σχολής των καταστροφολόγων, αλλά και της «θεωρίας» ότι οι αρχαίοι πολιτισμοί είχαν επαφές με εξωγήινους, ισχυρίστηκε ότι οι Ανουνάκι, μια φυλή εξωγήινων, προερχόμενη από τον Νιμπίρου, έφτασαν στη Γη πριν από περίπου 450.000 χρόνια και δημιούργησαν τους ανθρώπους από θηλυκά πρωτεύοντα θηλαστικά με τη βοήθεια της γενετικής μηχανικής. Σύμφωνα με τον Sitchin, η ύπαρξη των Ανουνάκι και του Νιμπίρου ήταν γνωστή στους αρχαίους Σουμέριους, οι οποίοι μάλιστα είχαν καταφέρει να υπολογίσουν ότι η περίοδος περιφοράς του γύρω από τον Ήλιο είναι 3.600 χρόνια. Όλα αυτά τα θαυμαστά και παράξενα τα ανακάλυψε ο Sitchin μόνος του, μεταφράζοντας ο ίδιος τα σωζόμενα γραπτά μνημεία των Σουμερίων, γιατί βεβαίως οι εκατοντάδες ιστορικοί, γλωσσολόγοι και αρχαιολόγοι που μελετούν τον Σουμεριακό πολιτισμό και τα γραπτά μνημεία του δεν κατανοούν σε βάθος τη γραφή τους, όπως ο αυτοδίδακτος Sitchin!

Ancient Sumerian texts define the Anunnaki as “those who from heaven to Earth came” described as those who descended from the heavens, and in certain context, the fallen angels. By comparative religions, its believed the book of Genesis (600BC) was extracted from the Sumerian Epic of Creation (~6000-8500BC). Records are filled with great details of Anunnaki having depictions as the watchers, also evident in further Biblical texts by Daniel and Jubilees.

Αναμειγνύοντας στη συνέχεια μια σειρά από μυθεύματα, παραποιημένες αναφορές και εσφαλμένες μεταφράσεις, ο Sitchin έπλασε το «παραμύθι» του για τους Ανουνάκι και τον Νιμπίρου, αγνοώντας κάθε επιστημονικό δεδομένο που αντέκρουε τη θεώρησή του ή ερμηνεύοντάς το κατά το δοκούν. Πραγματικά, η προσπάθειά του να προσαρμόσει και να μεταβάλει, να διαστρεβλώσει εντέλει, κάθε επιστημονικό στοιχείο και κάθε αρχαίο κείμενο, με τρόπο που να στηρίζει τη θέση του, αγνοώντας οποιοδήποτε άλλο την κατέρριπτε, ήταν συγκινητική! Το γεγονός, βέβαια, ότι αυτός ο στρεβλός τρόπος διερεύνησης αναιρούσε την ίδια την επιστημονικότητα που ισχυριζόταν ότι διαθέτει, αλλά και η πλήρης αδιαφορία του για το πώς πραγματικά διεξάγεται η επιστημονική έρευνα και η ιστορική μελέτη, δεν τον είχαν πτοήσει καθόλου. Η αλήθεια, όμως, είναι ότι οι επιστήμονες και ιστορικοί που έκαναν τον κόπο να διαβάσουν λίγο πιο προσεκτικά τις ασυναρτησίες που εμπεριέχονται στα βιβλία του Sitchin, απέδειξαν ότι ο «ερευνητής» αυτός ήταν επιστημονικά αγράμματος. Τόσο πολύ μάλιστα, που φαίνεται να αγνοούσε, μεταξύ άλλων, το γεγονός ότι οι εποχές της Γης δεν οφείλονται στη μεταβαλλόμενη απόστασή της από τον Ήλιο, αλλά στην κλίση του άξονα περιστροφής της.

Μία άλλη «μορφή» στο «Πάνθεον» των «ερευνητών-καταστροφολόγων» είναι η Αμερικανίδα Nancy Lieder, η οποία ακόμη και σήμερα επιμένει να ισχυρίζεται ότι επικοινωνεί τηλεπαθητικά με κάποιους άλλους εξωγήινους, προερχόμενους αυτή τη φορά από το διπλό αστρικό σύστημα ζήτα Δικτύου, κάπου 39 έτη φωτός μακριά από τη Γη. Όπως ισχυρίζεται, οι εξωγήινοι αυτοί την είχαν προειδοποιήσει για την υποτιθέμενη καταστροφή που απειλεί τη Γη και μάλιστα την είχαν ενημερώσει ότι η συντέλεια θα λάμβανε χώρα την 12η Μαΐου 2003 από την προσέγγιση του αποκαλούμενου Πλανήτη Χ, ο οποίος στη συνέχεια ταυτίστηκε με τον Νιμπίρου. Όπως και να ’χει, αρκετοί υγιώς σκεπτόμενοι πολίτες έχουν ήδη παρέμβει με σχόλιά τους σε πολλές ιστοσελίδες όπου συζητούνται αυτά τα θέματα, εντοπίζοντας αναρίθμητα λογικά σφάλματα, ανακρίβειες και ασυναρτησίες, οι οποίες έρχονται σε πλήρη αντίθεση, όχι μόνο με το σύνολο των επιστημονικών μας γνώσεων, αλλά και με την κοινή λογική. Το παραλήρημα της συγκεκριμένης κυρίας μπορείτε να το διαπιστώσετε και μόνοι σας, επισκεπτόμενοι την ιστοσελίδα της. Ειλικρινά, όμως, δεν αξίζει να δίνει κάποιος περισσότερη σημασία και να ασχολείται με ανθρώπους τέτοιας επιστημονικής βαρύτητας. Τους δίνει αξία και αυτό είναι που πρωτίστως επιζητούν. Και εάν αφιερώσαμε αυτές τις λίγες γραμμές για να σκιαγραφήσουμε δύο μόνο από τους γνωστότερους εκπροσώπους της σχολής των «ουφολόγων – καταστροφολόγων», το κάναμε για να διαπιστώσετε και μόνοι σας πόσο γελοίοι είναι, τόσο οι ίδιοι όσο και οι ισχυρισμοί τους.

Για να ξαναπιάσουμε, όμως, το νήμα της ιστορίας μας, όταν αποδείχθηκε εκ των πραγμάτων ότι η 12η Μαΐου 2003 ήταν μια συνηθισμένη, κατά τα άλλα, ημερομηνία, οι απανταχού μάντεις καταστροφών μετέθεσαν την ημερομηνία της συντέλειας για την 21η Δεκεμβρίου 2012, την ημέρα δηλαδή που, όλως τυχαίως, ολοκληρώνεται και ένας από τους κύκλους του ημερολογίου των Μάγια. «Ε, και λοιπόν;» θα αναρωτηθείτε, και δικαίως. Έχει άραγε τόσο μεγάλη σημασία η ολοκλήρωση αυτού του κύκλου; Για κάθε ορθολογικά σκεπτόμενο άνθρωπο έχει τόση ακριβώς σημασία, όση έχει και η ολοκλήρωση στις 31 Δεκεμβρίου του ημερολογίου που έχει στο σπίτι του. Γιατί, και στις δύο περιπτώσεις, το μόνο που συμβαίνει είναι η επανέναρξη ενός νέου ή «ανώτερου» κύκλου από την 1η Ιανουαρίου, για το δικό μας ημερολόγιο, και από την επομένη της 21ης Δεκεμβρίου για το ημερολόγιο των Μάγια. Για να το πούμε διαφορετικά, κανένα ημερολόγιο, ούτε βέβαια και εκείνο των Μάγια, δεν είναι προφητικό. Τα ημερολόγια είναι απλά μια ανθρώπινη επινόηση, που χρησιμοποιείται, προκειμένου να παρακολουθείται και να καταγράφεται το πέρασμα του χρόνου και όχι για να προβλέπεται το μέλλον. Αυτονόητο και προφανές; Σίγουρα… Απ’ ό,τι φαίνεται, όμως, στις μέρες μας, είναι ενίοτε επιβεβλημένο να εξηγούνται και τα αυτονόητα.

Ας δούμε τώρα, εάν και κατά πόσον ισχύουν τα όσα υποστηρίζουν εκείνοι που «ευαγγελίζονται» την επερχόμενη καταστροφή, με βάση τις επιστημονικές μας γνώσεις. Για παράδειγμα, πολλοί απ’ αυτούς ισχυρίζονται ότι οι Σουμέριοι είχαν πραγματοποιήσει πολλές ακριβείς αστρονομικές προβλέψεις και ότι χάρη στις προσεκτικές και συστηματικές τους παρατηρήσεις είχαν, μεταξύ άλλων, ανακαλύψει τους πλανήτες Ουρανό και Ποσειδώνα. Γιατί λοιπόν να μην τους πιστέψουμε όσον αφορά στις προβλέψεις τους για τον Νιμπίρου; Κατ’ αρχάς, παρόλο που ο πολιτισμός των Σουμερίων ήταν ο πρώτος μεγάλος πολιτισμός της αρχαιότητας, στον οποίο οφείλουμε, μεταξύ άλλων, και την επινόηση της γραφής, οι ίδιοι οι Σουμέριοι άφησαν πίσω τους ελάχιστα γραπτά μνημεία που να αφορούν σε αστρονομικές παρατηρήσεις. Επί πλέον, γνωρίζουμε ότι δεν είχαν ιδέα ούτε για τον Ποσειδώνα, αλλά ούτε και για τον Ουρανό, ή τουλάχιστον δεν έχουν σωθεί γραπτές μαρτυρίες τους που να το επιβεβαιώνουν.

10th century CE Greek copy of Aristachus Samos's 2nd century BCE calculations of the relative sizes of the Sun, Moon and the Earth

Υπενθυμίζουμε εδώ ότι ο Ποσειδώνας είναι αόρατος στο γυμνό μάτι και ότι το τηλεσκόπιο ανακαλύφθηκε στις αρχές του 17ου αιώνα και όχι φυσικά στην εποχή των αρχαίων Σουμερίων. Υπενθυμίζουμε επίσης ότι η ύπαρξη του πλανήτη αυτού προτάθηκε για πρώτη φορά στα 1846-47, προκειμένου να ερμηνευθούν κάποιες μεταβολές που παρουσίαζε η τροχιά του Ουρανού, η οποία απέκλινε ελαφρώς εκείνης που προέβλεπαν οι Νόμοι του Νεύτωνα. Όμως, η θεωρητική πρόβλεψη της ύπαρξης του Ποσειδώνα βασίστηκε στη βαρυτική θεωρία του Νεύτωνα, που δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1687, καθώς και σε μια μαθηματική ανάλυση, η οποία ήταν απλώς αδύνατο να πραγματοποιηθεί με τις «πρωτόγονες» μαθηματικές γνώσεις των Σουμερίων. Εκτός αυτού, είναι βέβαιο ότι οι Σουμέριοι δεν είχαν ιδέα για το γεγονός ότι οι πλανήτες περιφέρονται γύρω από τον Ήλιο, αφού, σύμφωνα με τα όσα γνωρίζουμε, το πρώτο Ηλιοκεντρικό μοντέλο του κόσμου υποστηρίχθηκε για πρώτη φορά από τον Αρίσταρχο τον Σάμιο κάπου 2 χιλιετίες αργότερα. Τέλος, ο Σουμεριακός πολιτισμός, από τη θεμελίωση μέχρι την πτώση του, υπολογίζεται ότι διήρκεσε το πολύ 2 χιλιετίες, γεγονός που σημαίνει ότι ακόμη και στην περίπτωση που οι Σουμέριοι είχαν όντως ανακαλύψει αυτόν τον «πλανήτη», ήταν πρακτικά αδύνατο να έχουν υπολογίσει μέσω της απλής αστρονομικής παρατήρησης ότι η περίοδος περιφοράς του είναι 3.600 έτη. Αυτά, όσον αφορά στους ισχυρισμούς ότι οι Σουμέριοι όχι μόνο είχαν ανακαλύψει τον Νιμπίρου, αλλά και ότι γνώριζαν ότι περιφέρεται γύρω από τον Ήλιο και μάλιστα με τη συγκεκριμένη περίοδο.

According to the accounts, the Anunnaki were the Gods & Goddesses who met occasionally to indirectly determine the fate of mankind, if by no fault of their own. Abraham’s father Terah was believed to have served the fallen angels, or the sons of the gods/goddesses, found in Psalms in reference to the Nephilim. Sharing part of the Babylonian creation myth as the children of Anu and Ki, the Anunnaki are also associated with the stories of Planet X, or the 12th planet, and its return to Earth over a long elliptical orbit, written about by Zecharia Sitchin.

Το δεύτερο πρόβλημα που καλούνται να απαντήσουν όσοι υποστηρίζουν τα περί Νιμπίρου και αρχαίων Σουμερίων είναι ότι, ενώ όλα τα σωζόμενα κείμενα αστρονομικού περιεχομένου ταυτίζουν τον Νιμπίρου είτε με τον πλανήτη Δία (και μία φορά με τον Ερμή), είτε με τον θεό Μαρντούκ είτε με κάποιο άστρο, ποτέ και πουθενά δεν τον συσχετίζουν με κάποιον πλανήτη πέρα από την τροχιά του Ποσειδώνα, όπως ισχυρίζεται ο Sitchin. Εκτός αυτού, σε καμία σωζόμενη Σουμεριακή επιγραφή δεν υπάρχει αναφορά στον Νιμπίρου σε σχέση με τους Ανουνάκι, πουθενά δεν γίνεται λόγος ότι ο Νιμπίρου κατοικείτο από άλλα πλάσματα και σε κανένα από τα σωζόμενα κείμενα των Σουμερίων δεν γίνεται αναφορά για περισσότερους από 5 (ή 7 εάν συμπεριλάβουμε τον Ήλιο και τη Σελήνη) πλανήτες. Επί πλέον, σύμφωνα με τις διαθέσιμες επιγραφές, ο Νιμπίρου ως ουράνιο σώμα πρέπει να ήταν ορατός κάθε χρόνο, γεγονός που από μόνο του καταρρίπτει τους ισχυρισμούς του Sitchin ότι η περίοδος περιφοράς του είναι 3.600 χρόνια ή ότι βρίσκεται πέρα από την τροχιά του Ποσειδώνα. Οι ισχυρισμοί, με άλλα λόγια, ότι οι Σουμέριοι αναγνώριζαν στον Νιμπίρου έναν πλανήτη κινούμενο από τα βάθη του Ηλιακού μας Συστήματος προς τη Γη και πίσω πάλι, αντικρούεται όχι μόνο απ’ όλους τους αστρονόμους, αλλά και απ’ όλους τους ιστορικούς, γλωσσολόγους και αρχαιολόγους, οι οποίοι έχουν μεταφράσει και μελετήσει τα σωζόμενα γραπτά μνημεία των Σουμερίων.

Δεν είναι, όμως, μόνο αυτό. Η ύπαρξη ενός πλανήτη με την τροχιά, την ταχύτητα, το μέγεθος και τη μάζα που αποδίδονται στον Νιμπίρου είναι απλώς αδύνατη. Γιατί, όπως εξηγεί ο Mike Brown, ο αστρονόμος που ανακάλυψε ορισμένους από τους μεγαλύτερους πλανητοειδείς της Ζώνης Kuiper, η ιδιαίτερη ελλειπτική τροχιά που αποδίδεται στον Νιμπίρου είναι τόσο ασταθής, που η έλευσή του δίπλα από τον γιγάντιο Δία θα έπρεπε να τον είχε ήδη εκσφενδονίσει εκτός του Ηλιακού Συστήματος. Άλλωστε, εάν όντως υπήρχε και πλησίαζε τη Γη, θα έπρεπε να ήταν ήδη ορατός. Ορισμένοι καταστροφολόγοι, προκειμένου να δικαιολογήσουν το γεγονός ότι ο Νιμπίρου δεν είχε εντοπιστεί τα τελευταία χρόνια από τους αστρονόμους, υποστηρίζουν ότι ήταν κρυμμένος πίσω από τον Ήλιο.

Πολλοί, μάλιστα, αναφέρουν ως αποδεικτικό στοιχείο της ύπαρξης του Νιμπίρου το γεγονός ότι υπάρχουν φωτογραφίες του στο Διαδίκτυο. Και εδώ υπάρχει μία ακόμη αντίφαση, αφού αυτό το «αποδεικτικό στοιχείο», που επικαλούνται, έρχεται σε αντίθεση με τον ισχυρισμό τους ότι ο Νιμπίρου είναι αόρατος, επειδή κρύβεται πίσω από τον Ήλιο. Είναι αλήθεια, όμως, ότι οι περισσότερες από τις φωτογραφίες αυτές απεικονίζουν «κάτι», το οποίο βρίσκεται πολύ κοντά στον Ήλιο, γεγονός που φαινομενικά ενισχύει τον ισχυρισμό τους ότι ο υποθετικός αυτός πλανήτης δεν είχε ανακαλυφθεί νωρίτερα, καθώς κρυβόταν πίσω του. Όμως, τίποτε το παράξενο δεν υπάρχει σε αυτές τις εικόνες, οι οποίες δεν είναι παρά «ψευδοκατοπτρισμοί» του Ήλιου. Αυτοί προκαλούνται είτε από εσωτερικές ανακλάσεις στον φακό της κάμερας, είτε οφείλονται σε φυσικά φαινόμενα όπως τα παρήλια, τα φωτεινά δηλαδή είδωλα του Ήλιου που σχηματίζονται από τη διάθλαση του ηλιακού φωτός από εξαγωνικούς κρυστάλλους πάγου, οι οποίοι αιωρούνται στην ατμόσφαιρα.

Θα πρέπει εδώ να πούμε ότι οι περισσότεροι καταστροφολόγοι, στην προσπάθειά τους να περιβάλουν τις διάφορες ανοησίες που υποστηρίζουν με τον μανδύα της επιστημονικότητας, ξεκινούν με αφετηρία ένα επιστημονικό δεδομένο, το οποίο όμως στη συνέχεια διαστρεβλώνουν σε τέτοιο βαθμό, ώστε να μην αντέχει σε σοβαρή κριτική. Πάρτε για παράδειγμα τους ισχυρισμούς ότι η προσέγγιση του Νιμπίρου στη Γη θα ανέστρεφε το μαγνητικό της πεδίο. Το επιστημονικό δεδομένο σε αυτήν την περίπτωση είναι ότι το μαγνητικό πεδίο της Γης όντως αναστρέφεται, κάτι άλλωστε που οι γεωλόγοι γνωρίζουν εδώ και αρκετά χρόνια, και φυσικά δεν έχουν αποκρύψει. Οι αναστροφές αυτές, όμως, δεν μπορούν να προβλεφθούν, ούτε και έχουν περιοδικό χαρακτήρα, ενώ έτσι κι αλλιώς η επόμενη μαγνητική αναστροφή δεν αναμένεται να συμβεί νωρίτερα από μερικές χιλιάδες χρόνια. Δεν πρέπει ακόμη να ξεχνάμε ότι τέτοιες αναστροφές του μαγνητικού πεδίου της Γης δεν είναι στιγμιαία γεγονότα, αλλά συνήθως διαρκούν λίγες χιλιάδες χρόνια μέχρι να ολοκληρωθούν, ενώ τα γεωλογικά στοιχεία που έχουμε στη διάθεσή μας δεν συνδέουν προηγούμενες μαγνητικές αναστροφές με μαζικούς αφανισμούς μορφών ζωής. Τέλος, το μαγνητικό πεδίο της Γης και ο μηχανισμός αναστροφής του οφείλονται αποκλειστικά σε συγκεκριμένες γεωφυσικές διεργασίες, οι οποίες συντελούνται βαθιά στο εσωτερικό της και δεν εξαρτώνται από την προσέγγιση ή μη κάποιου άλλου πλανήτη, όσο μεγάλο μαγνητικό πεδίο και να έχει.

Ένα ακόμη σενάριο καταστροφής, που βασίζεται σε ένα επιστημονικά αποδεδειγμένο γεγονός, και συγκεκριμένα σε αυτό της πρόσκρουσης αστεροειδών στην επιφάνεια του πλανήτη μας, υποστηρίζει ότι η συντέλεια θα επέλθει όταν ένας τεράστιος αστεροειδής συγκρουστεί με τη Γη το 2012. Παρόλο που ένας τέτοιος κίνδυνος είναι όντως υπαρκτός και παρόλο που γνωρίζουμε ότι η Γη καθόλη τη διάρκεια της γεωλογικής της ιστορίας έχει επανειλημμένα χτυπηθεί από κομήτες και αστεροειδείς, πραγματικά μεγάλες συγκρούσεις ικανές να θέσουν σε κίνδυνο την ίδια την ανθρωπότητα είναι εξαιρετικά σπάνιες. Η τελευταία μεγάλη πρόσκρουση ήταν εκείνη που εικάζεται ότι προκάλεσε τον αφανισμό των δεινοσαύρων πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια. Αντιθέτως, οι συγκρούσεις μικρότερων αστεροειδών με τη Γη είναι συχνότερες και σε γενικές γραμμές η συχνότητα σύγκρουσης αστεροειδών με τον πλανήτη μας είναι αντιστρόφως ανάλογη του μεγέθους τους. Το πόσο σημαντικός θεωρείται από τους επιστήμονες ο κίνδυνος αυτός αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι η NASA χρηματοδοτεί μια σειρά από ερευνητικά προγράμματα που έχουν ως στόχο να ανιχνευθούν όλοι εκείνοι οι δυνητικά «επικίνδυνοι» αστεροειδείς και να υπολογιστούν οι τροχιές τους, προκειμένου να εκτιμηθεί η πιθανότητα σύγκρουσής τους με τη Γη. Σε αντίθεση, τέλος, με όσους ισχυρίζονται ότι η NASA αποκρύπτει τα αποτελέσματα των σχετικών ερευνών από τους πολίτες, τα αποτελέσματα αυτά αναρτώνται στο Διαδίκτυο.

NASA is so sure the world won't come to an end on Dec. 21, 2012, that they already released a video for the day after.

Είναι όμως και κάτι άλλο. Προκειμένου να εντοπιστούν δυνητικά επικίνδυνοι για τη Γη αστεροειδείς, θα πρέπει, όχι μόνο να χρησιμοποιηθούν πανάκριβα τηλεσκόπια και ανιχνευτές τελευταίας τεχνολογίας, αλλά και να πραγματοποιηθούν πολύπλοκοι μαθηματικοί υπολογισμοί, προκειμένου να διαπιστωθεί εάν η τροχιά ενός αστεροειδούς θα τον φέρει μελλοντικά σε πορεία σύγκρουσης με τον πλανήτη μας. Τα ερωτήματα βέβαια που καλούνται να απαντήσουν όσοι προβλέπουν την καταστροφή της ανθρωπότητας από έναν τέτοιο διαστημικό εισβολέα είναι με ποια επιστημονικά όργανα πραγματοποίησαν τις έρευνές τους, καθώς και με ποιες επιστημονικές γνώσεις επέλυσαν τις σχετικές εξισώσεις και προέβαλαν την τροχιά του αστεροειδούς στο μέλλον, προκειμένου να καταλήξουν σε αυτό το συμπέρασμα. Και τέλος, θα πρέπει να μας πουν με βάση ποια λογική θα πρέπει να πιστέψουμε αυτούς, που κατά κανόνα δεν έχουν ιδέα για το πώς πραγματικά διεξάγεται η επιστημονική έρευνα, και όχι τους εκατοντάδες άλλους επαγγελματίες αστρονόμους, οι οποίοι, ενώ έχουν αφιερώσει χρόνια ολόκληρα σε σπουδές και σε έρευνα, δημοσιεύοντας τα αποτελέσματά τους σε έγκυρα επιστημονικά περιοδικά, δεν έχουν ανακαλύψει τίποτε.

Κάποιοι άλλοι υποστηρίζουν ότι το τέλος θα επέλθει εξαιτίας μιας ακραίας ηλιακής δραστηριότητας κατά τη διάρκεια του επόμενου ηλιακού μεγίστου, όταν ηλιακές καταιγίδες απίστευτης έντασης, κολοσσιαίες εκλάμψεις και βίαιες εκτινάξεις μάζας από το στέμμα του Ήλιου θα κορυφωθούν στις 21 Δεκεμβρίου 2012. Είναι αλήθεια ότι ο Ήλιος ακολουθεί μια περίοδο μειωμένης και διεγερμένης δραστηριότητας, η οποία αντικατοπτρίζεται στον αριθμό των εμφανιζόμενων ηλιακών κηλίδων, καθώς και στον αριθμό και την ένταση των εκλάμψεων και των εκτινάξεων μάζας από το στέμμα του και ότι αυτός ο Ηλιακός κύκλος, όπως ονομάζεται, επαναλαμβάνεται περίπου κάθε 11 χρόνια. Γνωρίζουμε, όμως, ότι κατά τη διάρκεια ενός Ηλιακού μεγίστου, αυτό που συνήθως παρατηρείται είναι ένα εντυπωσιακότερο απ’ ό,τι συνήθως βόρειο και νότιο σέλας, ενώ, ανάλογα με την ένταση της ηλιακής δραστηριότητας, μπορούν να εμφανιστούν και κάποιες βλάβες στα ηλεκτρονικά συστήματα δορυφόρων ή παρεμβολές στις δορυφορικές τηλεπικοινωνίες. Το χειρότερο που μπορεί να συμβεί είναι ο κίνδυνος που θα αντιμετωπίσουν όσοι αστροναύτες τύχει να βρεθούν στο Διάστημα κατά τη διάρκεια μιας ηλιακής καταιγίδας, καθώς και μια εκτεταμένη διακοπή της ηλεκτροδότησης, σαν κι αυτήν που παρατηρήθηκε τον Μάρτιο του 1989 στο Κεμπέκ του Καναδά. Τέλος, αναφορικά με τον τρόπο που η ηλιακή δραστηριότητα επηρεάζει σε βάθος χρόνου το κλίμα της Γης, ξαφνικές, απότομες και ευρείας κλίμακας μεταβολές, σαν κι αυτές που μας παρουσιάζουν οι ταινίες του Χόλλυγουντ, ικανές δηλαδή να μεταβάλουν ραγδαία την όψη του πλανήτη μας και να καταστρέψουν την ανθρωπότητα, είναι αδύνατες, ή τουλάχιστον δεν έχουν παρατηρηθεί μέχρι σήμερα. Είναι γνωστό, για παράδειγμα, ότι μεταξύ 1645–1715 παρατηρήθηκε ένα «βαθύτερο» απ’ ό,τι συνήθως ηλιακό ελάχιστο, στη διάρκεια του οποίου η μέση θερμοκρασία σε Ευρώπη και Βόρεια Αμερική ήταν αρκετά μειωμένη. Από το σημείο αυτό, όμως, μέχρι να μιλάμε για ολική καταστροφή υπάρχει μεγάλη απόσταση. Και αυτό βέβαια που δεν πρόκειται να σας πει κανένας οπαδός της «θεωρίας» ότι ο κόσμος θα καταστραφεί το 2012 από μια ακραία Ηλιακή δραστηριότητα, είναι ότι, σύμφωνα με όλα τα τελευταία δεδομένα, το τελευταίο Ηλιακό ελάχιστο διατηρήθηκε για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα απ’ ό,τι συνήθως. Το γεγονός, όμως, αυτό «σπρώχνει» και το επόμενο Ηλιακό μέγιστο στο 2013, με πιθανότερη κορύφωσή του το Φθινόπωρο, ενώ με βάση την ως τώρα μελέτη της ηλιακής δραστηριότητας, οι επιστήμονες μας διαβεβαιώνουν ότι, σε κάθε περίπτωση, θα είναι αισθητά μειωμένης ισχύος από το προηγούμενο.

Θα μπορούσαμε να συνεχίζουμε έτσι επί μακρόν, αλλά προτιμούμε να σταματήσουμε εδώ. Το βάρος της απόδειξης φανταστικών ισχυρισμών πέφτει στους ώμους αυτών που τους επικαλούνται και, όπως είχε πει ο μεγάλος αστρονόμος και εκλαϊκευτής της επιστήμης Carl Sagan (1934-1996), «εξαιρετικοί ισχυρισμοί απαιτούν και εξαιρετικές αποδείξεις». Σίγουρα, πάντως, κάποιες αμφιβόλου προέλευσης φωτογραφίες στο Διαδίκτυο, οι αστήρικτοι ισχυρισμοί ανθρώπων χωρίς την απαραίτητη επιστημονική παιδεία και χωρίς την ανεξάρτητη επιβεβαίωση από άλλους ερευνητές, η επίκληση θεωριών συνωμοσίας κ.λπ. δεν αποτελούν «εξαιρετικές αποδείξεις», αλλά το ακριβώς αντίθετο. Για να το πούμε διαφορετικά, εάν ισχυριστούν κάποιοι ότι στα βουνά του Πηλίου ζουν Κένταυροι, θα τους πιστέψετε επειδή θα σας δείξουν κάποια «πειραγμένη» φωτογραφία, επειδή θα ισχυριστούν ότι η ελληνική κυβέρνηση σε συνεργασία με την «κακιά» NASA προσπαθεί να το κρατήσει κρυφό και επειδή τους το «επικοινώνησαν» οι εξωγήινοι; Όχι βέβαια. Το έχουμε πει και θα το ξαναπούμε. Επειδή κάποιος δηλώνει «ερευνητής», δεν σημαίνει ότι είναι. Η επιστημονική έρευνα οφείλει να βασίζεται σε ακλόνητα στοιχεία, δεδομένα, παρατηρήσεις και πειράματα και όχι σε μύθους, πειραγμένες φωτογραφίες κ.λπ.. Τα αποτελέσματα της επιστημονικής έρευνας δημοσιεύονται σε έγκριτα επιστημονικά περιοδικά και όχι σε αμφιβόλου ποιότητας και προέλευσης ιστοσελίδες, ενώ πάντα υπόκεινται στη βάσανο της διεξοδικής ανάλυσης και αξιολόγησής τους από άλλους, ανεξάρτητους ερευνητές. Για τα ευφάνταστα σενάρια καταστροφής του κόσμου το 2012, τίποτε από αυτά δεν ισχύει.

Του Αλέξη Δεληβοριά, Αστρονόμου του Ευγενιδείου Πλανηταρίου

ΠΗΓΗ: ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ