Το γεωμετρικό νεκροταφείο στο Τσικαλαριό της Νάξου. The geometric cemetery of Tsikalario on Naxos

Εκείνη την ημέρα είπαμε να πάμε να ερευνήσουμε ένα νεκροταφείο στο Τσικαλαριό, στην κεντρική Νάξο. Είναι ένα οροπέδιο στην περιοχή του Χαλκείου, 14 χλμ. από τη χώρα της Νάξου. Ονομάστηκε Τσικαλαριό από δύο χωριά που φτιάχνανε τσουκάλια. 

Το Απάνω Κάστρο υπήρξε το κυρίως Κάστρο των Δουκών. Εδώ υπάρχουν τα απομεινάρια ενός "παλατιού", μιας εκκλησίας, καθώς και δύο "στέρνες" σκαμμένες στο βράχο. Στους ανατολικούς πρόποδες του Κάστρου, βρέθηκαν κυκλικοί τάφοι γεωμετρικής εποχής. Τα ευρήματα των ανασκαφών υπάρχουν στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών και Νάξου.

Άποψη του νεκροταφείου στο Τσικαλαριό από τα ΝΑ. Διακρίνεται το “μενχίρ”.

Το Απάνω κάστρο δεσπόζει στην κεντρική Νάξο, στα δυτικά του λεκανοπεδίου της Τραγαίας, αποτελεί συνέχεια της οροσειράς της ράχης των Μονιτσιών και το κορφίδι Λειβαδερού. Είναι γνωστό με τις ονομασίες, Κάστρο Ποταμιάς, Κάστρο Τραγαίας, Κάστρο Κουτσουχεράδου. Yπάρχουν ίχνη και μνημεία τόσο της Αρχαίας όσο και της Βυζαντινής και της Ενετικής εποχής. Κατά μήκος των τοίχων του κάστρου βρίσκονται κτισμένα τα εκκλησάκια της Βυζαντινής περιόδου. Ο Άγιος Γεώργιος και η Παναγιά η Καστριανή. Τα σπουδαιότερα όμως μνημεία του κάστρου θεωρούνται τα δυο αρχαία νεκροταφεία. Εκεί υπάρχει το τοπωνύμιο «Σκλάβες», που έχει άμεση σχέση με την ιστορία του κάστρου και μαρτυρά το πέρασμα των πειρατών από εκεί καθώς και την αιχμαλωσία των κατοίκων από αυτούς. Στο κάστρο αυτό υπήρχε φρούριο που προστάτευε την Δρυμαλία, το πλουσιότερο μέρος στο νησί, από τις πειρατικές επιδρομές και αποτελούσε κατοικία του δούκα. Ανοικοδομήθηκε από το Μάρκο Σανούδο, ο οποίος όμως επέλεξε σαν κύρια κατοικία το κάστρο της Νάξου.

Θρύλοι και παραδόσεις μιλούν σχετικά με τις πειρατικές επιδρομές. Το κάστρο ήταν περιτριγυρισμένο με τείχη γι’αυτό και δε μπορούσαν να το καταλάβουν. Λέγεται ότι έβραζαν λάδι έκαναν λάσπη και έχτιζαν τα ντουβάρια. Σύμφωνα με την παράδοση κάποτε κατέβηκε μια γριά να πάρει νερό από ένα κοντινό πηγάδι. Δυστυχώς την έπιασαν οι Τούρκοι και της είπαν: «Άφησε μας να μπούμε μέσα και μη μιλήσεις». Μόλις οι Τούρκοι μπήκαν μέσα, πρώτα πήραν το κεφάλι της γριάς κι έπειτα πετσοκόψανε τους υπόλοιπους. Διασώζεται επίσης άλλη μια παράδοση: ήταν μια γριά την οποία έπιασαν οι πειρατές και της ζήτησαν τα κλειδιά. Όταν οι πειρατές μπήκαν μέσα πήγαν στο παρεκκλήσι τ’ Αϊ Γιάννη, βρήκαν γέρο καλόγερο τον έκαψαν και αφού του άνοιξαν λάκκο τον έριξαν μέσα. Ακόμα όμως και το όνομα του χωριού Κουτσουχεράδο, που βρίσκεται κάτω από το κάστρο κατά μία εκδοχή έχει άμεση σχέση με την πειρατική επιδρομή. Το Κουτσουχεράδο ονομάζεται έτσι, γιατί οι πειρατές στο Απάνω κάστρο κουτσουχερέψανε (δηλαδή εξόντωσαν) τους κατοίκους του χωριού. 

Οι Βενετοί Δούκες ανοικοδόμησαν στα μέσα του 13ου αιώνα το κάστρο, του οποίου τα απομεινάρια διακρίνονται σήμερα στην κορυφή. Ο Ιησουίτης Ροµπέρ Σωζέ, αναφέρει ότι ο Μάρκος Σανούδος το οχύρωσε, επειδή οι σχέσεις του µε τους Έλληνες βρέθηκαν σε ένταση µετά τις ζημιές που ο ίδιος προκάλεσε στο ναό του Άγιου Παχωµίου, όπου υπήρχε η πρόληψη του "τρυποπεράσματος". Επίσης, επειδή ήθελε να "ανακουφίσει" το Κάτω Κάστρο στην Πόλη της Νάξου. Αυτός είναι και ο λόγος που καλείται "Απάνω".

Το τοπίο γύρω μας σεληνιακό, φανταστικό. Βλέπουμε κάτι περιβόλους με πελώριες όρθιες πλάκες που περιλάμβαναν ταφές ηγεμονικών προσώπων του 9ου-8ου αι. π.Χ. Κάπου στην ύπαιθρο θα υπήρχε οικισμός.

Για τη Νάξο της Εποχής του Σιδήρου πολλά και σημαντικά στοιχεία που σχετίζονται με την κεραμική παραγωγή του νησιού, τα έθιμα, την κοινωνία και την ιστορία του, τις σχέσεις του με γειτονικές, αλλά και πιο απόμακρες περιοχές, προέρχονται από τα νεκροταφεία του: το Νότιο και το Βόρειο Νεκροταφείο, καθώς επίσης από τους τάφους στην περιοχή της Μητρόπολης στη Χώρα της Νάξου, ιδίως για την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου, κι από μία σημαντική νεκρόπολη της ενδοχώρας στη θέση Τσικαλαριό. Η τελευταία χρησιμοποιήθηκε κυρίως κατά τη Γεωμετρική περίοδο κι έπειτα αρκετά σποραδικά, μέχρι τουλάχιστον τους ύστερους αρχαϊκούς - πρώιμους κλασικούς χρόνους.

Το αρχαίο νεκροταφείο του τσικαλαριού, που εντοπίζεται στη θέση Αλωνάκια κοντά στο σημερινό χωριό Τσικαλαριό, στην περιοχή της Τραγαίας στην κεντρική Νάξο, ανασκάφηκε κατά τη δεκαετία του 1960 από τη δρ. Φ. Ζαφειροπούλου (σήμερα Επίτιμη Έφορο των Αρχαιοτήτων) και τον καθηγητή Χρ. Ντούμα.

Στο νεκροταφείο απαντώνται ταφικές κυκλικές και ελλειψοειδείς κατασκευές που ονομάζονται τύμβοι ή περίβολοι.Πρόκειται για τις μόνες προς το παρόν γνωστές ταφικές κατασκευές αυτού του είδους κατά την Πρώιμη Εποχή του σιδήρου στο νησί. Στην πλειονότητά τους περιείχαν πλούσια κτερισμένες καύσεις.

Το Βυζαντινό και μετέπειτα Ενετικό φρούριο Απάνω Κάστρο, με τα ερείπια Βυζαντινών και Φράγκικων εκκλησιών, τα κυκλώπεια τείχη του και οι επιβλητικές πολεμίστρες.

Το αρχαίο νεκροταφείο της Γεωμετρικής Περιόδου, δηλώνει την ανθρώπινη παρουσία στη κεντρική Νάξο (900-800π.Χ.). Πρόκειται για είκοσι περίπου ομαδικούς τάφους, διαφόρων μεγεθών που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη το 1949 κοντά στο Απάνω Κάστρο. Σχηματικά οι τάφοι είναι κυκλοτερείς και ορίζονται από τετράγωνες κυρίως πέτρες σε διαμέτρους που ποικίλουν από τρία έως δώδεκα μέτρα. Εδώ βρέθηκαν κεραμικά, χρυσά κοσμήματα, λόγχες και απανθρακωμένοι καρποί, ευρήματα τα οποία εκτίθενται σήμερα στο αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης της Νάξου.

Φωτογραφίες: Κωνσταντίνος Βακουφτσής, Photos: Kostas Vakouftsis. 

Νίκος Καρούζος, Ρωγμές

Πάλι στους δρόμους οπού ζήσαμε την προσωπίδα

κόκκινη με σταλαγματιές χρυσού

τέτοια περιπέτεια τέτοια ωραία ελπίδα

μες στις συνέχειες των ονείρων έχω τον αμνό

δεν πιστεύω στα ποτάμια ολοένα τρέχουν

δεν πιστεύω στα φύλλα ολοένα πέφτουν

είναι θεία ένδον αιθάλη π’ αλλάζει τις οράσεις

κι ο θάνατος βαθαίνει την τέφρα.

Νίκος Καρούζος

Διαχρονικές μηχανουργίες αφής αγίου φωτός. The “Holy Light” of Jerusalem debunked

William Holman Hunt, The Miracle of the Holy Fire (1899). The 19th century painting depicting the Chritistian Orthodox Holy Fire ceremony. Από ιερείς αρχαίων ναών την αρχαιότητα, από καθολικές καλόγριες το μεσαίωνα, μέχρι τον τάφο τού Ιησού στην Ιερουσαλήμ σήμερα.

Το άγιο φως δεν ήταν πρωτότυπη ιδέα των ορθοδόξων ρωμιών ιεραρχών. 

The small doorway to the traditional site of Jesus’ tomb cracked open to reveal a bright flame and tens of thousands of worshippers cheered ecstatically, marking the pinnacle of Easter Week’s holy fire ceremony in the Church of the Holy Sepulcher. The annual ritual has been practiced for at least the last 1,200 years on the day before Easter, which celebrates Jesus’ resurrection. Let us be honest: For us who are dissociated from religion, the "Holy Light" phenomenon being a miracle cannot but be viewed as a highly improbable, theoretical possibility, equidistant between acceptance and utter rejection. It is a fact though, that the various attempts to demystify it by the skeptics, even though they explain some aspects of the phenomenon, for the time being they have not managed to offer convincing answers to all questions raised by its complexity. What really happens every Good Saturday in Jerusalem cannot be the object of rigourous scientific study under current circumstances. That which can be approached critically is the phenomenon’s theological foundation and its (little known to the faithful) history.

Υπάρχουν αναφορές προγενέστερων αφών αγίων φώτων από καθολικές καλόγριες στη Γαλλία, αλλά κι από ιερείς αρχαίων ναών, που πλούτιζαν μετερχόμενοι παρόμοιων πρακτικών.

Το άγιο φως της αγίας Ραδεγόνδης

Radegonde se retire, accompagnée du peuple, dans le monastère dédié à la Vierge qu'elle fonda à Poitiers. Vie de sainte Radegonde, XIème siècle. Bibliothèque municipale de Poitiers. Radegund (also spelled Rhadegund, Radegonde, Radigund) (ca. 520–586) was a 6th-century Frankish princess, who founded the monastery of the Holy Cross at Poitiers. Canonized in the 9th century, she is the patron saint of several English churches and of Jesus College, Cambridge (whose full name "The College of the Blessed Virgin Mary, Saint John the Evangelist and the glorious Virgin Saint Radegund, near Cambridge".

Η Ραδεγόνδη, σύζυγος του βασιλιά της Γαλλίας Κλοταίρου, αγία της Καθολικής Εκκλησίας, έκτισε το 569 μ.Χ. στην πόλη Πικταύϊο (Poitiers) μοναστήρι καλογριών, στο οποίο και μόνασε. Επιθυμούσα να καταστήσει το μοναστήρι αξιοσέβαστο, το στόλισε με πολλά τεμάχια πτωμάτων αγίων (λείψανα), μετακομισμένα από την Ανατολή.

Παρόμοιο με το «θαύμα του αγίου φωτός» γινόταν, όχι στην Ιερουσαλήμ από ορθόδοξους πατριάρχες, ούτε το Μ. Σάββατο, αλλά από καθολικές καλόγριες κατά τη Μ. Παρασκευή σε μοναστήρι της Γαλλίας, ύστερα από ιδέα της εικονιζόμενης -με το δικό της «Άγιο Φως» αγίας Ραδεγόνδης, όταν «ουδέ τόνομα ακόμη του Αγίου Φωτός εγνωρίζετο εις την Ιερουσαλήμ ουδ’ εις όλην την Ανατολήν». («Διάλογος περί του Αγίου Φωτός», από τα «Άπαντα» του Αδ. Κοραή του Γ. Βαλέτα, εκδόσεις «Δωρικός».)

Από τον τότε αυτοκράτορα Ιουστίνο έλαβε δώρο μέρος του τιμίου ξύλου. Δεν αρκέστηκε όμως σε αυτά η Ραδεγόνδη, αλλά θέλησε να γίνονται και θαύματα στο μοναστήρι της. Ένα από αυτά ήταν το άγιο φως, το οποίο όμως δεν άναβε Μ. Σάββατο αλλά Μ. Παρασκευή.

Άγιο Φως σε ναό της Αφροδίτης

Ακόμη παλαιότερη μηχανουργία του αγίου φωτός διασώζεται από το ρωμαίο ιστορικό του ε΄αι. μ.Χ. Ζώσιμο. (Ο Ζώσιμος υποστήριζε, ότι η παρακμή της αυτοκρατορίας ήλθε λόγω τιμωρίας των θεών, επειδή οι άνθρωποι εγκατέλειψαν την αρχαία εθνική θρησκεία.) Στο Πρώτο Βιβλίο (κεφ. 58) της «Νέας Ιστορίας» του ο Ζώσιμος ιστορεί με ευλάβεια (ως εθνικός) φαινόμενο σε ναό της Αφροδίτης κοντά στην Ηλιούπολη της Συρίας, όπου εμφανιζόταν πυρ στον αέρα, πότε σφαιροειδές, πότε δε σε σχήμα λαμπάδας. Αναφέρει επίσης, ότι οι ιερείς θησαύριζαν με το χρυσάφι, το ασήμι και τα υφάσματα, που έφερναν οι επισκέπτες του ναού. («Άφακα χωρίον εστίν μέσον Ηλιουπόλεώς τε και Βύβλου, καθ’ ο ναός Αφροδίτης Αφακίτιδος ίδρυται· τούτου πλησίον λίμνη τις έστιν εοικυία χειροποιήτω δεξαμενή κατά μεν ουν το ιερόν και τους πλησιάζοντας τόπους πυρ επί του αέρος λαμπάδος η σφαίρας φαίνεται δίκην, συνόδων εν τω τόπω χρόνοις τακτοίς γινομένων, όπερ και μέχρι των καθ’ ημάς εφαίνετο χρόνων. Εν δε τη λίμνη εις τιμήν της θεάς δώρα προσέφερον οι συνιόντες εκ τε χρυσού και αργύρου πεποιημένα, και υφάσματα μέντοι λίνου τε και βύσσου και άλλης ύλης τιμιωτέρας.»)

Άγιο Φως σε ναούς της Λυδίας

Ruins of the Temple of Artemis in Sardis.

Ο Παυσανίας στα «Περιηγητικά» του (Βιβλ. 5, 27.5) κάνει λόγο για ναούς της Λυδίας, όπου οι ιερείς άναβαν τα ξύλα για τις θυσίες με αόρατο πυρ. Υπήρχε οίκημα με βωμό με τέφρα, στο οποίο, αφού έβαζε ξύλα και τιάρα στο κεφάλι, έμπαινε ο ιερέας, κι αφού έκανε επίκληση στους θεούς, άναβε χωρίς χρήση πυρός τα ξύλα με περιφανή φλόγα. («Έστι γαρ Λυδοίς επίκλησιν Περσικοίς ιερά εν τε Ιεροκαισαρεία καλουμένη πόλει και εν Υπαίποις, εν εκατέρω δε των ιερών οίκημά τε και εν τω οικήματί εστιν επί βωμού τέφρα· χρόα δε ου κατά τέφραν εστίν αυτή την άλλην. εσελθών δε ες το οίκημα ανήρ μάγος και ξύλα επιφορήσας αύα επί τον βωμόν πρώτα μεν τιάραν επέθετο επί τη κεφαλή, δευτέρα δε επίκλησιν ότου δη θεών επάδει βάρβαρα και ουδαμώς συνετά έλλησιν· επάδει δε επιλεγόμενος εκ βιβλίου· άνευ τε δη πυρός ανάγκη πάσα αφθήναι τα ξύλα και περιφανή φλόγα εξ αυτών εκλάμψαι».)

Ορισμός του «θαύματος του Αγίου Φωτός»: Κάθε -γήινο- χρόνο στις 12 η ώρα το πρώτο Σάββατο μετά την πρώτη πανσέληνο μετά την γήινη εαρινή ισημερία (Μ. Σάββατο) σε ένα υπόγειο κουβούκλιο μιας πόλης (Ιερουσαλήμ) ενός μικρού πλανήτη (Γη), σε ένα από τα εκατομμύρια ηλιακά συστήματα, ενός από τους άπειρους γαλαξίες, ο δημιουργός -σύμφωνα με τη χριστιανική αντίληψη- του Σύμπαντος ανάβει ένα φως ενάντια στους φυσικούς νόμους, τους οποίους ο ίδιος έχει θέσει.

Το σύγχρονο κράτος της Ρωμιοσύνης μεταφέρει κάθε χρόνο με ειδική πτήση από την Ιερουσαλήμ στην Αθήνα λαμπάδα αναμμένη από εκείνο το φως, την οποία υποδέχεται και της απονέμει τιμές αρχηγού κράτους.

Από αυτές τις διαχρονικές μηχανουργίες των ιερέων με τις αφές των διαφόρων αγίων φώτων θα κρατήσω τον παραπάνω χαρακτηρισμό του Παυσανία, πως όλα αυτά τα τεχνάσματα είναι «βάρβαρα και ουδαμώς συνετά έλλησιν».

Πηγή: Ελεύθερη Έρευνα