Σχετικά με τη διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών. About the teaching of Ancient Greek

Χείρων και Αχιλλεύς, (λεπτομέρεια από ρωμαϊκό ψηφιδωτό). 'The Education of Achilles by Chiron' fresco from Herculaneum (Museo Archeologico Nazionale, Naples).

Τα Αρχαία Ελληνικά τα αντιπαθούν όλοι οι Έλληνες Αν κάνει κανείς μια δημοσκόπηση σήμερα, το αποτέλεσμα που θα του δοθεί θα το βρει πελώριο. Στους εκατό θα ανακαλύψει πως οι ενενήντα τόσοι τα Αρχαία Ελληνικά δε θέλουν ούτε να τ ̓ ακούσουν. Και το χειρότερο είναι πως την ίδια αποστροφή την αισθάνεται και η πλειονότητα των φιλολόγων που διδάσκει το μάθημα στα σχολεία.

Σήμερα όταν μιλήσεις σε κάποιονε για τα Αρχαία Ελληνικά, αμέσως θα τον χτυπήσει ναυτία. Ένα πνευματικό ανακάτωμα παραγουλιάζει ολόκληρη την υπόστασή του. Μονόπτωτα ρήματα, ετερόπτωτοι διορισμοί, τρίπτωτες προθέσεις, βαρείες, οξείες, ερωτηματικές, εγκλιτικά και εγκλίσεις, παραγωγή και έτυμα, προληπτικό κατηγορούμενο. Είναι μια στοίβα τσάνταλα που ξεχειλίζουν το ψυχοσωματικό μας και χύνουνται σαν ερευγμοί, κρυάδες, νυστάλα, χασμήματα, και όλα τα ουά του ιουδαϊκού όχλου*. 

Οι σχετικές μνήμες από τη σχολική εμπειρία ανακαλούν στους ενήλικους πλήξη νεότητας, ψυχικά τραύματα, κατακάθια νευρωτικά, έλλειψη αέρα, δυσχέρεια ύπαρξης.

«Κύρος ανεβαίνει, Κύρος κατεβαίνει, και γαμώ τους έλληνες και όλους τους δασκάλους». Έτσι άκουσα να καταριέται κάποτε κάποιος τα εφηβικά του χρόνια. Την αθωότητα, δηλαδή, και την πιο τρυφερή ώρα της ηλικίας του.

Eugène Delacroix, Hamlet et Horatio au cimetiere, 1839. Huile sur Toile, 29,5x36 cm

Βέβαια για τα φορτία όλου αυτού του κακού ο τελευταίος που ευθύνεται είναι οι έλληνες και τα κείμενά τους. Στο θρυλικό «τις πταίει» του Τρικούπη η απόκριση είναι: οι δάσκαλοι φταίνε· οι δάσκαλοι και οι διδακτικοί. Ο βασιλιάς τα φταίει!** που φώναξε ο Λαέρτης στον Άμλετ.

Aristotle and his disciples – Alexander, Demetrius, Theophrastus, and Strato. Part of a fresco in the National University of Athens.

Και κύρια φταίνε οι δάσκαλοι των δασκάλων. Εννοώ τους πανεπιστημιακούς που τόσο μοχθήσανε για να μάθουν τους δασκάλους να δασκαλίζουν. Να πιθηκίζουν δηλαδή στις έδρες και στις τάξεις. Να ψιττακίζουν το «Καλημέρα» του Ζαχαρία Παπαντωνίου. Να γρυλίζουν και να σουσουνίζουν, πάντα τους σχολαστικοί και ομπρελοφόροι. Από πού, και γιατί τόση δυστυχία στη χώρα!

Η ακολουθία πράξης όλου αυτού του κακού μεταφράζεται στην εικόνα μιας πραγματικότητας πολύ μίζερης. Η δυστυχία από το σχολείο απλώθηκε στην κοινωνία μας. Όπως είναι φυσικό.

Η τελευταία συνέπεια του πράγματος δηλαδή, η πιο επώδυνη και η πιο κολαστική, είναι πως η σύγχρονη Ελλάδα λογαριάζεται ο ουραγός και το μπαίγνιο των εθνών σε όλες τις σφαίρες και σε όλες τις συμπεριφορές.

Ο Ράινερ Μαρία Ρίλκε.

Το αποτέλεσμα το καταμετράς από την κατάσταση της εθνικής οικονομίας ως τα ποδόσφαιρα, και από την επιστημονική έρευνα ως τις σκουπιδοφόρες ακτές της πανάρχαιης ελληνικής θάλασσας. Εκεί που ο ποιητής Ρίλκε έλεγε κάποτε das uralte griechische Meer***, και έσκυβε την κεφαλή με κατάνυξη.

Γιατί τάχα. Και οι Ιταλοί στην γειτονική μας χερσόνησο κατοικούν το Λάτιο και την αρχαία Καμπανία, όπως κι εμείς κατοικούμε την αρχαία Ήλιδα και το Ληλάντιο πεδίο. Γιατί οι Ιταλοί σήμερα μετριούνται στους εφτά ανεπτυγμένους λαούς του κόσμου, κι εμείς καταντήσαμε να γίνουμε οι κατσίβελοι της Ευρώπης;

Βέβαια το φαινόμενο είναι σύνθετο και έχει πολλές αιτίες. Ωστόσο ο θεμελιωτής λόγος εντοπίζεται στον εγκληματικό τρόπο, που μέσα από την παιδεία μεταβιβάζεται στις νέες γενεές η κλασική παράδοση.

Να μη μας το ειπούν, γιατί το γνωρίζουμε, πως εμείς δεν έχουμε Μ.Α.Ν και A.E.G και Bosh. Δεν έχουμε I.B.M και Gross, και Fiat, και General Motors Corporation και Scotch Whisky. Έχουμε μια παράδοση μεγάλη σαν τον Ειρηνικό και σαν τη Σιβηρία. Έχουμε τέτοιο τον ήλιο και τη θάλασσα, που αν γνωρίζαμε να τα βοσκήσουμε και να τα αρμέγουμε, η μικρή μας χώρα, τούτο το πέτρινο ακρωτήρι στη Μεσόγειο που έλεγε ο Σεφέρης, θα ήταν εφτά φορές Ελβετία. Και μάλιστα μια Ελβετία χωρίς τα οικονομικά λύματα και όλα τα κλοπιμαία του αιώνα που συσσωρεύουνται εκεί από κλέφτες τύπου Σάχη, και Μάρκος, και Τσαουσέσκου. Όμως άλλα...

Pellegrino Tibaldi, Βόες Ηλίου. Τοιχογραφία (fresco), 16ος αι. μ.Χ. (1554-6). BOLOGNA Palazzo Poggi Sala. Η τοιχογραφία απεικονίζει την κλοπή των βοδιών του Ήλιου. Ο Οδυσσέας έχει αποκοιμηθεί μέσα στο πλοίο και οι σύντροφοί του αποβιβάζονται στη στεριά τρέχοντας προς τα βόδια του Ήλιου, τα οποία και θα σφάξουν για να τραφούν, αθετώντας την υπόσχεση τους στον Οδυσσέα. Λεπτομέρεια: ένας από τους συντρόφους του Οδυσσέα μέσα στο πλοίο κάνει ησυχία με μια χαρακτηριστική χειρονομία για να μην ξυπνήσει ο Οδυσσέας. Τμήμα της διακόσμησης της οροφής του Pallago Poggi, αποτελούμενη από πέντε σκηνές από την Οδύσσεια.

Η προειδοποίηση του παλαιού Οδυσσέα, να μη σφάξουν οι ναύτες τα γελάδια του Ήλιου****, ούτε από τους συντρόφους του καιρού του, ούτε από μας σήμερα λογαριάζεται. Όχι μόνο τον ήλιο μας σφάζουμε, αλλά και τη θάλασσα μαστιγώνουμε και τον αέρα τον φτύνουμε στο πρόσωπο. Έγινε καυσαέριο πια.

Hercules cleans the Augean stables by rerouting the rivers Alpheus and Peneus. Detail of The Twelve Labours Roman mosaic from Llíria (Valencia, Spain).

Θέλω να ειπώ πως ο ταξιτζής που κλέβει με το δεκαπλάσιο τον τουρίστα από το Ελληνικό ως το Σύνταγμα, διαφημίζει την ελληνική παιδεία του. Και πως οι χώροι καθαριότητας στα εστιατόρια που ζωντανεύουν τους σταύλους του παλιού Αυγεία, ζωγραφίζουν την παιδεία των ελλήνων. Ρωτάς, τι σχέση έχει ο τουρισμός με τα Αρχαία Ελληνικά. Μα την ίδια ακριβώς που είχε το θέατρο του Διονύσου στην αρχαία Αθήνα με την ναυμαχία της Σαλαμίνας.

Για μας το κλίμα, η θάλασσα, και ο ήλιος είναι πρώτες ύλες πρώτης αξίας. Πολύ πιο πολύτιμες από το πετρέλαιο της Νιγηρίας με τα πλούσια οκτάνια, και από το ουράνιο του Καναδά με την πυκνή σχάση.

Ο Νικόλαος Εξαρχόπουλος (πέμπτος από δεξιά) με συνεργάτες του.

Τη διδακτική των Αρχαίων Ελληνικών και των άλλων φιλολογικών μαθημάτων, την εισηγήθηκε πρώτος και τη θεσμοθέτησε επιστημονικά ο Νικόλαος Εξαρχόπουλος. Η γραμμή που χάραξε εκείνος στα περισσότερα σημεία της ακολουθιέται και σήμερα.

Γενικότερα και πλατύτερα, ο Εξαρχόπουλος είναι ο θεμελιωτής της Παιδαγωγικής στην Ελλάδα. Υπήρξε επιστήμονας ακουστός, ακάματος εργάτης, ερευνητής πολύπλευρος, θεωρητικός και πρακτικός ταλαντούχος και το υπόδειγμα του τεχνοκράτη. Αυτός έφερε την Παιδαγωγική από την Ευρώπη στον τόπο μας. Και την καθιέρωσε στην εκπαίδευση με τρόπο επιβλητικό και κυρίαρχο. Στα 1930, λίγο μετά την εποχή του Πάγκαλου που ̓ταν μακριές οι φούστες, ο Εξαρχόπουλος ήταν η αυθεντία και το φόβητρο στους δασκάλους και στα δασκαλεία. Έμπαινε στο Υπουργείο Παιδείας και ήταν ικανός να χτυπήσει τη μαγκούρα του μπροστά στο Γεώργιο Παπανδρέου, υπουργό τότε του Βενιζέλου. Φοβέριζε, πρόσταζε, νομοθετούσε, έδειχνε.

A Gustave Doré wood engraving of Geryon for Dante's Inferno.

Όμως, από την άλλη πλευρά του ανθρώπου, τη σκοτεινή, ο Εξαρχόπουλος, υπήρξε το ακαταγώνιστο κακούργημα. Ο σχολαστικός διοικητικός, και ο υπερφίαλος μέσα του σχημάτισαν ένα τέρας, όμοιο με τον τρικέφαλο Γηρυόνη που περιγράφει ο Δάντης στην Κόλαση*****.

Στην ιστορία της Παιδαγωγικής, και γενικότερα του Καποδιστριακού, το πέρασμα του Εξαρχόπουλου θα λογαριάζεται κάποτε στίγμα, και όνειδος, και δοχείο πάσης λύμης.

Ο Γιώργος Σεφέρης σε νεαρή ηλικία. Το πρώτο βιβλίο επάνω στο γραφείο του έχει τίτλο «Ο μύθος του Δον Ζουάν».

Θα μείνει για να μολογιέται μια καταγραφή του Σεφέρη στις Μέρες του 1943: «Ο Εξαρχόπουλος και οι άλλοι γλωσσαμύντορες· τσιμπούρια και μύγες του απόπατου»******.

Τα ιδρυτικά μέλη του Εκπαιδευτικού Ομίλου: Αλέξανδρος Δελμούζος, Δημήτρης Γληνός και Μανώλης Τριανταφυλλίδης σε φωτογραφία του 1915.

Ο Εξαρχόπουλος στάθηκε η μαύρη αντίδραση και ο κακός δαίμονας απέναντι στη φωτισμένη κίνηση της ανθρωπιστικής παιδαγωγικής, που κύρια κέντρα της υπήρξαν τα πνεύματα του Τριανταφυλλίδη, του Δελμούζου, και του Γληνού.

Ο Ιωάννης Συκουτρής.

Αυτός υπήρξε ουσιαστικά ο φονέας του Ιωάννη Συκουτρή, που γκρεμίστηκε από τον Ακροκόρινθο στα 1937. Του λαμπρότερου ίσως φιλολόγου μετά τον Κοραή. Και του ακόμη λαμπρότερου δάσκαλου.

Στην ελληνική παιδεία και τη νεoελληνική γραμματεία ο Ι. Κακριδής κατέλαβε ξεχωριστή θέση, την οποία ενίσχυσε η περίφημη «Δίκη των τόνων» (1941-1942), που κίνησε εναντίον του η Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, με αφορμή την τολμηρή, για την εποχή, προσπάθειά του να εισαγάγει το μονοτονικό σύστημα, στο πλαίσιο του αγώνα για τη δημοτική γλώσσα και την καθιέρωσή της, τόσο στην παιδεία όσο και στην επιστήμη. Μολονότι υποστηρίχθηκε από πολλούς κορυφαίους λογίους και πολιτικούς, καταδικάστηκε από το Πειθαρχικό Συμβούλιο του πανεπιστημίου σε δίμηνη απόλυση και αναγκάστηκε τελικά να παραιτηθεί από την έδρα του.

Αυτός καταδίωξε τον Ιωάννη Κακριδή, και προκάλεσε τη «Δίκη των τόνων». Αυτός κατασκεύασε το κλίμα του σκοταδισμού και τη νοοτροπία αντίδρασης στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο και στη Σιναία Ακαδημία. Κάτω από τις οδηγίες και το ραβδί του το Αθήνησι εξελίχτηκε σε εθνικό κέντρο παραγωγής δασκάλων σχολαστικών και πνευματοκτόνων. Έγινε το καβειρικό χαλκείο της πνευματικής παραχάραξης και της ηθικής δεισιδαιμονίας που και τότε και σήμερα μας δένουν και μας δέρνουν. Και αν ρωτήσεις πια ήταν η πληρωμή για την κακουργία! Μα φυσικά, η αναμενόμενη.

Σήμερα το όνομα του Εξαρχόπουλου το διαβάζει γραμμένο με επίχρυσα γράμματα στην επίσημη αίθουσα τελετών του Πανεπιστημίου. Ακαρτέρει όμως, και βλέπεις. Γιατί ο αδέκαστος χρόνος δεν είπε ακόμη την τελευταία λέξη.

Στον καιρό μας τους αρχαίους προδότες τους λένε φοροφυγάδες και παραοικονομικούς. Και τους αρχαίους μήδους τους λένε κιβδηλοποιούς, υποκριτές, οσφυοκάμπτες, κυνοκέφαλους. Και είναι γνωστό πως ο Εφιάλτης και οι μήδοι διαβαίνουν στο τέλος. Ωστόσο εκείνο που μένει είναι το επίγραμμα του Σιμωνίδη για το Μεγιστία και τους λακεδαιμόνιους στην αρχαία πέτρα.

(σ.σ.: "Τούτο είναι το μνήμα του ξακουστού Μεγιστία,

που τον σκότωσαν οι Μήδοι

τότε που διάβηκαν τον Σπερχειό ποταμό.

Ήτανε μάντης· ήξερε ότι έρχονταν οι Μοίρες του θανάτου,

κι όμως δεν θέλησε να εγκαταλείψει τους αρχηγούς της Σπάρτης.")

Ποιο είναι το λάθος της διδακτικής των Αρχαίων Ελληνικών που εισηγήθηκε ο Εξαρχόπουλος, και εφαρμόστηκε δυόμισυ γενεές στα σχολεία της χώρας μας; Για να το ειπώ στη γλώσσα της παιδαγωγικής: το λάθος της σχολής Εξαρχόπουλου είναι ότι υιοθέτησε το διδακτικό φορμαλισμό σε ζημία και παραγκώνιση του διδακτικού υλισμού. Αυτό σημαίνει πως το βάρος της προσπάθειας έπεσε στη μορφή της αρχαίας γλώσσας και παραθεωρήθηκε η σημασία των περιεχομένων που έχουν τα κείμενα.

Η Σχολή του Αριστοτέλη σε πίνακα της δεκαετίας του 1880. Aristotle's School, a painting from the 1880s by Gustav Adolph Spangenberg.

Έτσι η σπουδή των Αρχαίων Ελληνικών κατάντησε να σημαίνει γνώση της γλώσσας στην οποία είναι γραμμένα τα κείμενα, και στην καλύτερη περίπτωση μια τυπική ακαδημαϊκή ιστόρηση των γεγονότων και των πραγμάτων. Και για τις ουσίες, για τα νοήματα, για τις αξίες, για το πλάσμα ζωής δηλαδή που σπαρταρά και γιορτάζει μέσα στην κλασική λογοτεχνία μας, πέρα βρέχει.

Κοντολογής, την παράσταση της διδασκαλίας την έκλεψε ο ξυλότυπος της οικοδομής. Η προσοχή του μαθητή εγκλωβίστηκε στην εξωτερική μορφή, στην ορατή εικόνα, στο δείγμα επιφάνειας του κλασικού κόσμου. Και αμελήθηκε το ένυλο σάρκωμα.

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης στη Δεξαμενή το 1906.

Σα να ̓χουμε απέναντί μας τον Αϊνστάιν και τον Αλ Καπόνε, που δεν αποκλείεται μια μέρα του Σικάγου να ταξίδεψαν άγνωστοι με το ίδιο τραίνο. Τους κοιτάμε και βρίσκουμε. Ετούτος τι ατημέλητος γεροντάκος. Κουρασμένος, τριμμένο σακάκι, ματάκια που λησμονήθηκαν, η γραβάτα του κρέμεται στο λαιμό σφεντόνα του Δαβίδ. Και λησμόνησε να φορέσει την κάλτσα στο αριστερό του ποδάρι. Αλλά ο άλλος; Τι τζέντλεμαν. Κουστούμι παραγγελιά στα Παρίσια, γυαλισμένο υπόδημα, δαχτυλίδι με περικεφαλαία στην πέτρα, και το μαλλί του λάδι στο μουσαμά. Άρχοντας με αγωγή κι από καταγωγή. Ενώ ο πρώτος, όσο τον παρατηρείς, τόσο τον παρομοιάζεις με το ζητιάνο του Αντρέα Συγγρού, που πήγε κάποτε να τον ελεήσει στην οδό Σταδίου, και τον προφτάξανε την τελευταία στιγμή: «Τι κάνεις άνθρωπε; Είναι ο Παπαδιαμάντης!»

Τώρα το ποιος είναι από μέσα ο Αλ Καπόνε, και ποιος ο Αϊνστάιν, τα φαινόμενα το κρύβουν. Όμως πρέπει να υπάρχει διαφορά ανάμεσα σ' εκείνον που ζούσε στο λαγούμι με τις αράχνες και τη νυχτερίδα, και σ' εκείνον που συζητά στο τηλέφωνο με τον Θεό, και σε μια στιγμή τον ακούμε να ρωτάει: «Για πες μου μάστορα, για να το μάθω. Μπορούσες να φτιάξεις τον κόσμο αλλιώτικο; Ή αναγκάστηκες να τον φτιάξεις, όπως τον έφτιαξες;».

Γραμματική, λοιπόν, συντακτικό, ετυμολογία, τυπικό, φθογγολογικό, σχήματα λόγου, προσωδία και μέτρα, κανόνες, εξαιρέσεις κανόνων, σημείωση, υποσημείωση, παράγραφος, υπνολαλιά, υπνοπαιδεία. Και το ροχαλητό αστραπόβροντο στις σπηλιές.

 Ο Λορέντζος Μαβίλης.

Εδώ είναι η έρημος και ο άνυδρος τόπος που μας καλεί να λογαριάζουμε ότι θα μένουν θρυλικά τα λόγια του Μαβίλη: «Με γενικές απόλυτες και ισόκωλα αντί να πάμε ομπρός πάμε πισόκωλα».

Μ' ένα λόγο, ο μαθητής "προακτέος", μόριο "αποφατικό", γενική "επισκόπηση". Και παρα λίγο ο πρωκτοφαντασματοσκόπος του Φάουστ.

Αυτή ήταν η διδακτική του Εξαρχόπουλου για τα Αρχαία Ελληνικά, και για το τυπικό τους. Σχετικά με την ουσία τώρα, όλη η προσοχή έπεφτε στο περιδιαγραμμάτου. Με βάση το ερβαρτιανό πρότυπο της εθνικής ηθικής διαπαιδαγώγησης, όπως μας έλεγαν στο στρατό, ο μαθητής λάβαινε τέτοια ζάλα και φορτία ηθικότητας, ώστε βγαίνοντας από το σχολείο παραπατούσε στο δρόμο με το βάδισμα ενός κατάφρακτου Κουταλιανού.

Κορφολογιόνταν όλες οι ηθικές ουσίες του κλασικού κόσμου και η λοκάντα σέρβιρε στο μαθητή νόστιμα κρεατοσφαιρίδια και σκουληκίδες. Κεφτέδες δηλαδή και μακαρόνια, που λέγανε οι λογιότατοι την εποχή της Βαβυλωνίας του Δημήτρη Βυζάντιου.

Ηθική διδασκαλία, λοιπόν, εντολές δέκα, και εκατό και διακόσιες, οὐ και μή μωσαϊκά ατελεύτητα, παραινέσεις εις νέους και συμβουλές προς Δημόνικον, χιλιάδες πρέπει φανταχτερά σαν φολιδωτά ερπετά, προτροπές και νουθεσίες, διαθήκες παλαιές νέες μελλοντικές, το χρέος το οφείλειν το καθήκον, η ηθική προσωπικότητα, το ηθικό φέγγος, το ηθικό «γάρμπος». Πολλές αρβύλες και στιβάνια στα Σφακιά και στο Σέλινο.

Αριστ. : Στην αυλή  σχολειού στην Κερατέα το 1917 (ο Βάρναλης κάθεται αριστερά). Δεξ. : Ο Βάρναλης δάσκαλος της Γ' Τάξης Ελληνικών στα Μέγαρα το 1911.

Σ εκείνα τα δίσεχτα χρόνια της σιωπής και της φοβέρας ο Βάρναλης υπερέτησε δάσκαλος στη χώρα. Στη σχολή Εξαρχόπουλου όμως έπαιζε το ρόλο της αλογόμυγας. Τον ίδιο ρόλο, δηλαδή, του οίστρου και του μώμου που έπαιζε ο Σωκράτης στους αθηναίους. Γι ̓ αυτό άλλωστε έγραψε και την Αληθινή απολογία του Σωκράτη. Το αποτέλεσμα από όλη ετούτη την ηθική σταυροφορία ήταν να γίνουνται οι μαθητές πιστόνια και μπιέλες μηχανής, και πλαστικά στρατιωτάκια στις αλάνες.

Η υποκρισία, ο σκεπασμένος περίγελως, η δυσπιστία, η ανασφάλεια, το ψέμα, η συμπεριφορά του κλόουν λάβαιναν θέση στην οργάνωση μιας προσωπικότητας από καουτσούκ και νάυλον. Εκεί που κάτω από σωστές συνθήκες έπρεπε να αναδυθεί ένας στιβαρός άνθρωπος. Κάτω από την επίδραση δηλαδή της φυσικής γνώσης, του άγριου ρεαλισμού, και της πολύμοχθης αρετής, που περικλείνουν τα αρχαία κείμενα μέσα στην αστραφτερή σιωπή τους.

Το άλλο ερώτημα, σχετικά με τούτη τη στάση της σχολής Εξαρχόπουλου απέναντι στη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών, είναι γιατί εκράτησε ο τύπος, και χάθηκε η ουσία. Η απόκριση είναι απλή και δίπλα μας. Ενίκησε ο τύπος και νικήθηκε η ουσία, γιατί ο τύπος προσφέρεται στο αβασάνιστο και στο εύκολο. Η ουσία αξιώνει τα βαριά, και αντιμετριέται με τα δύσκολα. Και το φυσικό του ανθρώπου, είναι να τον φέρνει στην ευκολία και στο ευχάριστο, και να τον ξεμακραίνει από το τραχύ και τη δυσχέρεια. Τι καλός που θά 'ταν ο κόσμος, αν γινόταν αντί να τραβάμε το πηλοφόρι στο γιαπί, να σμίγουμε και μέρα νύχτα να γλεντάμε στο βελούχι του Κώστα Καλιαντέρη!

Η Μαρία Κιουρί σε επιστημονική διάσκεψη στις Βρυξέλλες, το 1911. Επίσης διακρίνεται ο Αϊνστάιν.

Στην πραγματικότητα πρόκειται η ίδια διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στα λόγια και στα έργα. Οι περισσότεροι λένε, αλλά ελάχιστοι κάνουν. Και ασφαλώς είναι άλλο πράγμα, να κατεβείς και να πεις, θα γίνω ευεργέτης της ανθρωπότητας, και άλλο να πράξεις και να ζήσεις έτσι, που μια μέρα να περάσει το όνομά σου στο κιούριο, στο φέρμιο, στο αϊνστάνιο, και στα άλλα χημικά στοιχεία.

Μ’ ένα λόγο και για να το ειπώ απλά. Την επιθετική μετοχή και τα τελικά απαρέμφατα είναι εύκολο να τα μάθεις. Και σαν τα μάθεις είναι ευκολότερο να κάνεις επίδειξη με δαύτα σε κείνους που δεν τα ξέρουν. Φοράς, σα να λέμε, τη στολάρα με τη φούντα και το λοφίο, γίνεσαι δηλαδή ο κύριος καθηγητής η αυθεντία τα ράσα του παπά, και ύστερα από το πόστο ενός γελοίου κορδακιζόμενου μπορείς πια να κοκορεύεσαι και να λεονταρίζεις. Κι ο κοσμάκης από κάτου, οι ξύπνιοι σε κάνουνε χάζι. Και τα χαϊβάνια θαυμάζουν: βρε τι Σολομώντας ειν ̓ ετούτος!

Μαθαίνεται λοιπόν η επιθετική μετοχή και το τελικό απαρέμφατο. Τη φράση όμως του Πλάτωνα, «η φιλοσοφία είναι μελέτη θανάτου», το στίχο του Ομήρου «πεθαίνουμε και χανόμαστε μια για πάντα σαν τα φύλλα των δέντρων», ή το φοβερό δίλεκτο του Αισχύλου «θα μάθεις σαν πάθεις», είναι δύσκολο να τα κατανοήσει κανείς. Και παρά πέρα, είναι πολύ δυσκολότερο να τα υιοθετήσει κανείς, να τα καταλύσει σαν άρτο, και να τα κάνει τρόπο ζωής. Modus vivendi, που λένε. Γιατί οι φράσεις αυτές είναι το νερό το μαύρο, και το κόκκινο, και το φαρμακερό της κυπριακής παραλογής. Είναι σα να ξύνεις με τα νύχια σου το μάρμαρο και ν ̓ αγωνίζεσαι να χαράξεις πάνω του αρχαϊκή τη μορφή σου.

Γιατί ο Πλάτων και ο Όμηρος και ο Αισχύλος σ ̓ αυτή τους τη θεώρηση, και δεν υπάρχει άλλη να τους κοιτάξεις αν δε γελάς και αν δε γελιέσαι, σου ζητούν πράγματα αληθινά και πολύ τίμια. Σου ζητούν να κηρύξεις τη ζωή σου σε συναγερμό επ ̓ άπειρον. Αξιώνουν να κοντοπερπατείς ολοζωής στις πλαγιές του Βεζούβιου. Και θέλουν μέρα νύχτα να σφυρίζει στ ̓ αυτιά σου εκείνο το ξιφήρες «φύλακες γρηγορείτε!» Καθώς στέκεις φρουρός στη μεγάλη πύλη της πόλης. Ή στη μικρή.

Η κατανόηση των κλασικών κειμένων αξιώνει μια ολόκληρη ζωή με άκρα ευαισθησία, και βούληση, και ανθρωπιά. Και πάλι ναι, και πάλι όχι, και πάλι να μη φτάνει.

Αυτός είναι ο λόγος που ο Εξαρχόπουλος και το συνάφι του εισηγήθηκαν τη φορμαλιστή και όχι τη ρεαλιστική τακτική στη μέθοδο διδασκαλίας των Αρχαίων Ελληνικών. Από ανηθικότητα, και από ανανδρία. Αυτό τους ήταν το εύκολο και το προσβατό. Το βολικό στη φαυλότητα, και το ομόλογο στην υποκρισία τους.

Ο Αλέξανδρος Δελμούζος (επάνω αριστερά) σε φωτογράφιση με μαθήτριες και καθηγητές του Παρθεναγωγείου Βόλου, του οποίου ήταν διευθυντής.

Και αυτός είναι ο λόγος, που η αντίθετη σχολή, ο Αλέξανδρος Δελμούζος και τα παλικάρια του, όπως λέμε ο Ρήγας και οι πνιγμένοι του σύντροφοι, δε βρήκαν οπαδούς και ακόλουθους στη δουλειά τους. Γιατί πέρα από την επίσημη καταδίωξη του κράτους, ετούτοι οι γνήσιοι έλληνες «ζητήσανε τα δύσκολα και τα ανεκτίμητα Εύγε».

Συνοψίζω το ζητούμενο και τη λύση του στην παραβολή του ποιητή: Η σχολή Εξαρχόπουλου και ο όχλος της είναι οι αρωματισμένοι Σιδώνιοι του Καβάφη, που κοκορίζουν και κακαρίζουν, καθώς μιλούν για την τέχνη που λησμόνησε τη ζωή. Η πορεία Δελμούζου· Γληνού είναι ο Αισχύλος. Περπατάει βλοσυρός στο Μαραθώνα, ταυροκοιτάει μπροστά του και πίσω του, και στοχάζεται για την τέχνη την ώρα που δουλεύει για τη ζωή.

Το τρίτο, για να μην τα φορτώσει κανείς όλα στον Εξαρχόπουλο, όπως οι Εβραίοι στον αρχαίο τράγο τις αμαρτίες τους, είναι πως παράλληλα με την κακή διδακτική των παιδαγωγών ήταν κακή και η διδασκαλία των φιλολόγων.

Εδώ έχουν τη θέση τους οι Κοντοί, οι Μιστριώτες, οι Καλιτσουνάκες και Πεζόπουλοι, και οι άλλοι λογιότατοι. Είναι όλοι εκείνοι που το άδειο κρανίο τους το ζωγράφισες αιώνια ο Σολωμός στο "Διάλογο". (Διονύσιος Σολωμός, Διάλογος ποιητή και σοφολογιώτατου)

Το κακό με τους κλασικούς φιλολόγους δεν είναι ότι στα Αρχαία Ελληνικά έβλεπαν λέξεις μόνο. Το μεγάλο κρίμα ήταν πως απόκοψαν τελείως το αντικείμενο που δίδασκαν από τη ζωή. Δεν μπορείς να σπέρνεις ρήματα και να ζητάς να θερίσεις στάχυα. Δε μπορείς να πας στον κρεοπώλη και να του ειπείς, δός μου ένα κιλό κρέας από «μήλο». Γιατί που να το ξέρει ο άνθρωπος ότι το αρνί στ ̓ αρχαία το λέγανε "μήλο".»

Θέλω να ειπώ, πως η προσήλωση των φιλολόγων στον αρχαίο κόσμο ήταν τόσο αλλοίθωρη, ώστε να παραβλέπεται εντελώς η άμεση ζωή με τα προβλήματα και τις ανάγκες της. Οι κλασικοί φιλόλογοι έμοιαζαν να ζούνε με τις σκιές και τα φαντάσματα. Σαν έπαιρνε να βραδυάζει, κατέβαιναν ακροποδητί σε κάποια σαρκοφάγο και ξάπλωναν αγκαλιά με τα κόκαλα και με τον ανάγλυφο διάκοσμο των επιφανειών.

Στο σημείο αυτό η ευθύνη των φιλολόγων, και εννοώ πρώτα τους πανεπιστημιακούς, πέρα από το που τους έλειπε το σθένος, έχει την αιτία της σε έδαφος και σε αφορμήσεις κοινωνικές και πολιτικές. Το κοινωνικό κατεστημένο, έτσι καθώς ερχόταν από τον καιρό της δημογεροντίας και της γιανιτσαριάς, μερίμνησε να περιλάβει στην κλειστή του κάστα, τους δάσκαλους των δασκάλων των παιδιών μας. Έτσι μέσω της παιδείας, δρομολογημένης κατάλληλα, θα πετύχαινε να στερεώνει και να συντηρεί τα προνόμια του.

Η πρώτη σελίδα της πρώτης έκδοσης του έργου Αιμίλιος, ή Περί Αγωγής στα Γαλλικά.

Και με την ευκαιρία, λέω πως ποτέ μου δεν κατάλαβα, γιατί τις προσφωνήσεις «Λογιότατε», «Εντιμότατε», «Γενναιότατε», «Σεβασμιότατε», «Εξοχότατε» -αφήνω εκείνο το δύσοσμο «Μεγαλειότατε»-, δεν τις απηύθυνε ποτέ του κάποιος στον γεωργό, στον βοσκό, στον θαλασσινό, στον χτίστη. Και η απορία αυτή, έγινε βαθύ σκοτάδι για μένα, όταν διάβασα γραμμένο στον «Αιμίλιο» του Ρουσσώ, πως η ευγενικότερη απ' όλες τις ανθρώπινες ασχολίες, είναι η γεωργική τέχνη.

Ο πανεπιστημιακός δάσκαλος, λοιπόν, μπαίνοντας στα ίδια μητρώα όπου και ο ανώτερος κρατικός λειτουργός, ο δικαστής, ο στρατιωτικός, ο ιερέας, ο πλούσιος αστός, έχασε την επαφή του με τον όγκο και τη μάζα του κοινωνικού ατόμου. Ξεκόπηκε από την ίδια τη ζωή και την πραγματικότητα. Η αποκοπή αυτή κατάστησε αναγκαία την αποξένωσή του από τις ουσίες των αρχαίων κειμένων, και αποσύνδεσε μέσα του τα ζωντανά στοιχεία του κλασικού κόσμου από τη σύγχρονη ζωή του αγρού, της αγοράς, του δρόμου και του πεζοδρομίου.

Pindar, Roman copy of Greek 5th century BC bust (Museo Archeologica Nazionale, Naples).

Το κακούργημα πια έχει συντελεστεί. Δεν ενδιαφέρει τώρα η λαχτάρα, ο πόνος, ή το όραμα του Πίνδαρου και του Θουκυδίδη. Οι λέξεις τους όμως, κούφιες και άδειες από όλη την πολύτιμη ουσία τους, είναι ακριβώς εκείνο που χρειάζεται, για να συντηριέται η κοινωνική δουλεία.

Μου χρειάστηκε αυτή η ξενάγηση στα σκυλάδικα και στην Τρούμπα, για να καταλάβουμε γιατί ο Σολωμός στον «Διάλογο», ταύτισε τον σοφολογιότατο και τον Τούρκο. Και υπάρχει ένα ακόμη σημείο στη μιγαδική συνάρτηση παραχάραξης των Ελλήνων. Εδώ, το «Made in» είναι αλλοδαπό. Έρχεται από τη μαγδαληνή Ευρώπη και αράζει στην ιερόδουλη Αμερική.

Εκείνο που σε μεγάλο βαθμό συνέβηκε σε μας, ο εγκλωβισμός της διδασκαλίας των κλασικών στους τύπους της γλώσσας δηλαδή, και η παραγνόηση της ουσίας του βίου, σε μικρότερο βαθμό συνέβηκε και στην Ευρώπη. Ο γνωρισμός και η συνομιλία τους με τους Έλληνες, από την αρχή τράπηκε στην περιοχή του ενδύματος και της υπόδησης. Η ουσία δουλεύτηκε ατεχνότερα, βραδύτερα, και από λιγότερους. Η κύρια προσοχή έπεσε στη γλώσσα.

«Οι θεωρίες της εξέλιξης των ειδών και του Big Bang είναι αληθείς», υποστήριξε ο Πάπας Φραγκίσκος κατά τη διάρκεια συζήτησης στην Παπική Ακαδημία Επιστημών.

Σ' αυτό συντέλεσαν πολλά. Η τραχύτητα και η εμορφιά των Ελλήνων, που δεν είναι για τις μάζες. Το ίδιο το εγχώριο πνεύμα της Ευρώπης, έτσι όπως εξέρχοταν αλλόκοτο από τη μήτρα του θεοκράχτη Μεσαίωνα. Και η οδηγία της Παπικής Εκκλησίας, που φρόντισε να φροντίζει μια ανώδυνη επιφάνεια ομοιότητας και φιλίας Χριστιανισμού και αρχαιότητας. Είναι, βλέπεις, η παπική ραδιουργία. Που συνεχίζει την παλαιή ρωμαϊκή διπλωματία. Όπως ο Τάκιτος έγραψε για την κόλαση των αυτοκρατόρων, έτσι χίλια διακόσια χρόνια αργότερα ο Δάντης θα γράψει για την κόλαση των παπών. Είναι μικρός και αγαθοβιόλης, εκείνος που στο Βατικανό βλέπει κάτι πιο πέρα από τη διπλωματία. Δεν βγήκε πριν από μερικά χρόνια, μέσα από τα παπικά ινστιτούτα η περίφημη επιστημονική πανταχούσα που κήρυχνε ότι η θεωρία του «Big Bang» (Μεγάλη Έκρηξη) των κοσμολόγων είναι πλήρως σύμφωνη με τα δόγματα της Εκκλησίας; Βρε τί 'ναι τούτοι!

Ο Γκέοργκ Βίλχελμ Φρήντριχ Χέγκελ ή Έγελος. Hegel portrait by Schlesinger, 1831.

Έτσι λοιπόν, κοντά στο «Latinum», έγινε και το «Graecum», στα σχολεία και στα πανεπιστήμια της Ευρώπης, γλώσσα, σύνταξη, γραμματική, και φαινόμενα φθόγγων και λέξεων. Μεγάλες επικράτειες του πνεύματος των Ελλήνων έμειναν ανεξερεύνητες. Έπρεπε νά 'ρθει ο Έγελος, λόγου χάρη, για να ξεσκεπάσει τη ζωτική σπουδαιότητα της ελληνικής σοφιστικής. Και τη μεγάλη ήπειρο των προσωκρατικών, αυτά τα γιγάντια φαινόμενα ραδιογαλαξιών και νεφελωμάτων, ως την εποχή που τα εξερεύνησε ο Νίτσε, κυριολεκτικός Κολόμβος του πνεύματος, οι φιλόσοφοι και οι φιλόλογοι την είχαν χαρτογραφήσει σαν ένα νησί άγονης γραμμής.

Ο Φρίντριχ Βίλχελμ Νίτσε.

Η σύγκρουση ανάμεσα στο Νίτσε και στο Βιλαμόβιτς για το πρόβλημα των προσωκρατικών και της τραγωδίας, υπήρξε μονομαχία θανάτου. Ο Βιλαμόβιτς, ένας μετεωρίτης έντονος, για μια στιγμή φάνταξε να λάμπει και να σκεπάζει το αιώνιο φως του Σείριου-Νίτσε. Και πέτυχε να τον δολοφονήσει επιστημονικά. Αλλά από κει και ύστερα, άρχισε η αντίστροφη μέτρηση. Δεν ήταν εύκολο από μέτρια πνεύματα να κατανοηθεί η φράση του Νίτσε: «Και μόνο όπου υπάρχουνε τάφοι υπάρχει και ανάσταση».

Πορτραίτο του Λόρδου Βύρωνα, έργο του Thoman Phillips. Thomas Phillips, Byron, 1824.

Αυτός ο σχολαστικισμός στα σχολεία της Ευρώπης παρατηρήθηκε και στιλετώθηκε από τα ευαίσθητα πνεύματα των ποιητών, που δεν άντεχαν τη φυλακή και τη σεμνοτυφία του. Μονάδες όπως ο Μπάιρον, ο Σέλεϊ, ο Ουγκό, μιλάνε με μεγάλη πίκρα και με μεγάλη οργή για το σχολικό σύστημα και τους δασκάλους που είχαν. Αφήνω, που όλοι τους αφήσανε μεσοστρατίς και αηδιασμένοι τις κλασικές σπουδές τους.

Στις Ενωμένες Πολιτείες το πράγμα καταστάθηκε δεινότερο. Εδώ ο κλασικός κόσμος πέρασε μέσα από το πνευματικό διυλιστήριο του γυαλιού, του νικελίου, και του αλπακά. Και πήρε τον χαρακτήρα των συνδετικών τροφών και των πλαστικών ερώτων. (Το τελευταίο είναι οι γυναίκες-σαμπρέλες ,για τους άντρες που αυνανίζουνται πάνω τους). Το μόνο που έμεινε στους Αμερικανούς, είναι η έννοια της δημοκρατίας που γεννήθηκε στην Ελλάδα, και τώρα ανθίζει στην απέραντη χώρα τους. Τι δημοκρατία όμως! Όλο ράσο και φανφάρα. Πουλώντας τα όπλα τους, δηλαδή, πίνουν σαν τα βαμπίρ, το αίμα των λαών της γης, συσσωρεύουν στο εθνικό χρηματοκιβώτιο όλους τους Πακτωλούς και όλους τους Κροίσους, και ύστερα κορδώνουνται για την ευημερία που δωρίζει στη χώρα τους το λαμπρό τους πολίτευμα. Εμ, αν ήταν έτσι, μπορώ κι εγώ να σου φέρω ναύτη με γένι που να σου καλουπώσει άγαλμα.

Ezra Pound photographed as a young man in 1913 by Alvin Langdon Coburn.

Στο επίπεδο της σχολαστικής μεθόδου των κλασικών σπουδών στην Αμερική ο Χάϊετ διηγείται το ακόλουθο πανηγυρικό: Μπαίνει ο κλασικός φιλόλογος στην αίθουσα και αμέσως εξηγεί στους φοιτητές του: «Αυτό το εξάμηνο θα σας διδάξω τον “Οιδίποδα επί Κολωνώ”. Είναι ένα κείμενο μεγαλείο για το πλήθος τις γραμματικές και τις συντακτικές ανωμαλίες και εξαιρέσεις που περιέχει». Και στο επίπεδο της ουσίας, για να σχολιάσει την ασχετοσύνη τους, ο Έζρα Πάουντ, σε μια στιγμή έπιασε την πένα και έγραμε: «Αναλογίζομαι με τρόμο και με έκσταση, πώς θά 'ταν οι Ενωμένες Πολιτείες, αν μάθαιναν οι μαθητές τον κλασικό ελληνικό κόσμο». Κι εγώ αναλογίζομαι με την απλότητα του παιδιού, πώς θά 'ταν ο κόσμος, αν οι διαλογισμοί του Πάουντ γίνουνταν πραγματικότητα.

Ξεκινώντας νηφάλια, από τούτη τη βάση της αίρεσης και της οργής για την άθλια ως τα σήμερα ιστορία της διδακτικής και της διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών στα σχολειά μας, θα παραστήσω το πρόβλημα με την εικόνα του εγκέφαλου και του νευροχειρουργού. Ενδιαφέρει, βέβαια, να δουλεύει δεξιότεχνα τα εργαλεία του ο νευροχειρουργός. Αλλά πρώτιστα ενδιαφέρει να γνωρίζει τον εγκέφαλο. Σχετικά με το μάθημα των αρχαίων ελληνικών όμως και τη διδακτική του, εκείνο που γίνεται ως τα σήμερα, είναι ο χειρουργός και τα εργαλεία του. Για τον εγκέφαλο δεν πειράζει. Ας είναι κι από τυρόγαλο. Οι μπλούζες, οι μάσκες, τα γάντια, οι λαβίδες, τα μαλίδια, τα πριόνια, τα δοχεία, οι γάζες, οι τσιμπίδες, τα ράμματα, τα βάμματα τα...τάματα. Κι από εγκέφαλο όλα βολεύουνται. Ο χειρουργός τον σπούδασε στο κεφάλι του σκύλου και της κουρούνας. Όχι χειρότερα.

Μα ποιος θα ισχυριστεί και θέλει να τον πιστέψουμε, πως ο ψάλτης που ταραρίζει στην εκκλησία το «λίθος λαξευτός» «λύκος καψαλός», διατάραξε την ευσέβεια της αγράμματης γερόντισσας που τον ακούει;

Λέω πως ωφελεί: Στη διδακτική των αρχαίων ελληνικών, να διδάσκεις την ιστορία και το σκοπό του μαθήματος· να διδάσκεις τη διαίρεση και τους κλάδους της· να διδάσκεις πώς θα διδάξεις από το πρωτότυπο και πώς θα διδάξεις από τη μετάφραση· πώς θα διδάξεις τη γραμματική, το συντακτικό, τη λεξιμάθεια, τη χρηστομάθεια· πώς θα διδάξεις την πορεία και τις μεθόδους διδασκαλίας.

Αλλά αυτό γίνεται μέχρι σήμερα. Αυτό ήταν τα σαρανταλείτουργα και τα ευχέλαια του Εξαρχόπουλου. Όλα ετούτα τα λέμε και τα ξαναλέμε κατά συρροή και κατά πλήθος. Τα εξαντλήσαμε πια ως την ίνα και ως την κεραία. Τώρα ό,τι έμεινε, είναι να κουρεύουμε το στραγάλι, και να συναχώνουμε τη σουλφαμίδα. Γυρνάμε από δεξιά περί τον εαυτό μας, γυρνάμε από αριστερά περί τον πυρήνα του προβλήματος, και παίζουμε το ηλεκτρόνιο του υδρογόνου, ώσπου να γίνουμε δευτέριο.

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης.

Σήμερα μάλιστα, που είμαστε «και τέλος πάντων, να, τραβούμε εμπρός», που λένε οι ηλεκτρονικοί και ο πολιτικός αναμορφωτής του Καβάφη, στη διδακτική των αρχαίων ελληνικών θα χρησιμοποιήσουμε και την «προηγμένη τεχνολογία». Υπολογιστές, μικροδιδασκαλίες, κλειστά κυκλώματα, βιντεοκασέτες, οπτικοακουστικά, και τα συναφή.

Όλα αυτά είναι έγκριτα και να τα χαιρετάς. Το πρόβλημα όμως βρίσκεται αλλού. Και το πρόβλημα, είναι το ένα, που έχουμε μόνο τη δική του ανάγκη, και κανενός άλλου. Όπως ακριβώς κάποτε το είπε και ο Ιησούς, δάσκαλος πρώτος, καθώς επιτιμούσε τρυφερά τη Μάρθα, και κοίταζε έμπιστα τη Μαρία.

Το πρόβλημα λοιπόν διατυπώνεται έτσι: Δεν έχει νόημα να διδάσκεις τη διδακτική των αρχαίων ελληνικών, έστω κι αν η δεξιοτεχνία σου ξεπερνά τις «ηλεκτρικές τριπλές» του Μαραντόνα, όταν δεν έχεις ιδέα για το τι είναι ο κλασικός κόσμος. Όταν δεν άκουσες ποτέ σου τον λόγο: Οι Έλληνες δεν γράψανε· οι Έλληνες ζήσανε. Το ξέρουμε αυτό;

«Όσο για μέριμνα του τόπου, για διοίκηση -ούτ' ήξερε τι γένονταν τριγύρω του»·. Αχ! Ο Καβάφης... Πάντα μπροστά μας βγαίνει ο πονηρός ο γέρος.

Σήμερα μία μυλόπετρα πλακώνει την παιδεία των παιδιών μας. Ένας βραχνάς γράφει το παρόν μίζερο, και διαγράφει απαίσιο το μέλλον της χώρας. Γιατί, η αγωγή των νέων είναι κακή. Και η αγωγή των νέων είναι το θεμέλιο της πολιτείας. Και κρίνει τη σωτηρία και την ικμάδα της από το Α ως το Ω. Αφήνω σκόπιμα έξω τα «Έκτορος λύτρα», γιατί εκεί ο χαλασμός και ο θρήνος είναι μέγας. Η παιδεία των νέων είναι το δυνατό αίμα και ο αέρας ιωδίου για το μέλλον των λαών. Επένδυση πιο ασφαλή για προοπτική μακρόπνοη δεν πρόκειται να βρεις. Την αλήθεια αυτή τη λαλούν και την κράζουν, από τους νόμους του Λυκούργου μέχρι τους χάρτες του ΟΗΕ. Όμως, της δικής μας παιδείας το αίμα, έχει αιματοκρίτη λευχαιμίας.

Χρειάζεται να στηθούν οδοφράγματα στους δρόμους. Να στηθούν δικαστήρια στις αίθουσες, και ίσως ίσως γκιλοτίνες στις πλατέες. Για να σταυρωθεί το κακό, και να πάψει η βασκανία. Από τον καιρό του Σχινά και του Μαυροκορδάτου, μας βαραίνει ο σοφολογιότατος και ο Φαναριώτης. Το δίκαιο του μέλλοντος όμως, χρειάζεται πολλούς δικαστές, σαν τον Τερτσέτη, τίμιους. Και σαν τον Πολυζωίδη. Για να εξαλειφθούν κάποτε οι αιτίες της δίκης του Κολοκοτρώνη.

Τονίζοντας το δράμα στους ιδικούς μου τόνους, έχω να το κλείσω σε μία πρόταση που δεν δυσωπείται. Είναι πικρή, όσο το παλαιό εκείνο «εάλω η Πόλις», που ακούστηκε κάποτε σε όλη τη Ρωμανία, και κανείς δεν ήθελε να το πιστέψει. Η πρόταση λέει: Εμείς, οι Νεοέλληνες, αγνοούμε παντάπασι την κλασική Ελλάδα. Λέγοντας «παντάπασι», φωνάζω μία πράξη. Εννοώ δηλαδή, τις λέξεις με την ακρίβεια του δύο και δύο ίσον τέσσερα.

Είναι χρεία να επισημάνω, κάτι που είναι ομόλογο σε μιζέρια με την πλάνη μέσα στην οποία οι δάσκαλοι μας μάθανε να ζούμε για τους Έλληνες. Το στοιχείο αυτό είναι, πως δεν αγνοούμε μόνο την αλήθεια για την κλασική Ελλάδα, αλλά η εικόνα που αποχτήσαμε γι' αυτήν, είναι παράμορφη και αντίστροφη. Η παράσταση που έχουμε για τους Έλληνες, έχει μεταξιώσει το σύνταγμα των αξιών, τη φυσικότητα, και την τάξη. Αναποδογύρισε τα πράγματα, και το άσπρο τό 'καμε μαύρο.
__________________________________

* Πρβλ, Μάρκου ΙΕ’, 29: «οὐά, ὁ καταλύων τὸν ναὸν καὶ ἐν τρισὶν ἡμέραις οἰκοδομῶν».

** Πρβλ. τα λόγια του Λαέρτη στη Β’ σκηνή της Ε’ πράξης του Άμλετ: The king, the king’s to blame.

*** "Η πανάρχαιη ελληνίδα θάλασσα".

**** Ομήρου α 8-9 και μ 301.

***** Δάντη, Κόλαση 17, 1

****** Σεφέρη Γ., Μέρες Δ’, Εκδ. Ίκαρος 1977, σ. 283. Η καταγραφή στο Ημερολόγιο είναι στις 21/2/1943 στο Κάιρο.

Πηγή: Δημήτρης Λιαντίνης, «Τα Ελληνικά»

H σκοτεινή ενέργεια εξαφανίζει το Σύμπαν. Universe is being swallowed up by dark energy leaving 'big, empty' space, says shock study

H σκοτεινή ενέργεια «καταπίνει» τους γαλαξίες σύμφωνα με τη νέα θεωρία. A groundbreaking study revealed that the universe is slowly being engulfed by dark energy, leaving a vast void of nothingness in its wake. In a study published Oct. 30 in Physics Review Letters journal, cosmologists from the Universities of Portsmouth and Rome posited that traces of dark matter in the universe, which said to be the “cosmic scaffolding” supporting the universe, is being swallowed up by dark energy. [GETTY]

Μια νέα θεωρία για το μέλλον του Σύμπαντος αναπτύσσεται μετά από ευρήματα που εντόπισε διεθνής ερευνητική ομάδα. Ερευνητές από την Βρετανία και την Ιταλία εντόπισαν στοιχεία που δείχνουν ότι η μυστηριώδης σκοτεινή ενέργεια «καταπίνει» την επίσης μυστηριώδη σκοτεινή ύλη μετατρέποντας έτσι το Σύμπαν «σε ένα γιγάντιο, άδειο και απολύτως βαρετό κόσμο» όπως υποστηρίζουν οι ερευνητές.

Αόρατη

A mysterious dark energy could be swallowing up the universe to leave a 'big, empty, boring' place. Researchers from the UK and Italy clam to have found indications that dark matter, the cosmic scaffolding on which the universe is built, is being slowly erased by dark energy (artist's impression pictured).

Το μυστήριο της σκοτεινής ύλης χρονολογείται από τη δεκαετία του 1930, όταν οι αστρονόμοι αντιλήφθηκαν ότι η μάζα και η βαρύτητα των σωμάτων που βλέπουμε στο Σύμπαν δεν είναι αρκετή για να εξηγηθεί η κίνηση των γαλαξιών. Έκτοτε έχει υπολογιστεί ότι η κανονική ύλη -από τους πλανήτες και τα άστρα μέχρι τους γαλαξίες- δεν αντιστοιχεί παρά μόνο στο 16% της ύλης στο Σύμπαν, ενώ το υπόλοιπο 84% αντιστοιχεί στη σκοτεινή ύλη.

Η σκοτεινή ύλη γίνεται αντιληπτή λόγω της βαρυτικής της επίδρασης στους γαλαξίες, οι επιστήμονες όμως δεν έχουν ιδέα από τι αποτελείται. Γνωρίζουν πάντως ότι δεν εκπέμπει, δεν ανακλά και δεν διαθλά την ακτινοβολία, γι' αυτό και είναι κυριολεκτικά αόρατη.

Η άγνωστη υπερ-δύναμη

Scientists claim the latest astronomical data favours a dark energy that grows as it interacts with dark matter, and appears to be stunting the growth of structure in the cosmos. Pictured is a Hubble Space Telescope composite image of evidence for a dark matter ring in galaxy cluster CI0024+17.

Στις αρχές του 20ου αιώνα δειλά δειλά έκαναν την εμφάνιση τους κάποιες μελέτες που έκαναν λόγο για διαστολή του Σύμπαντος ώσπου ήρθε ο Εντουιν Χαμπλ στα τέλη της δεκαετίας του 1920 και απέδειξε την συνεχιζόμενη διαστολή αλλάζοντας άρδην τα κοσμολογικά δεδομένα. Στη συνέχεια και για περίπου έξι δεκαετίες οι περισσότεροι επιστήμονες συμφωνούσαν ότι η διαστολή του Σύμπαντος επιβραδύνεται.

Οι θιασώτες αυτής της άποψης πίστευαν ότι στις κολοσσιαίες κοσμικές κλίμακες η βαρύτητα είναι εκείνη η φυσική αλληλεπίδραση που υπερισχύει. Και καθώς η βαρύτητα είναι πάντα ελκτική, από τη στιγμή της δημιουργίας του και μετά, από τη στιγμή δηλαδή που η Μεγάλη Έκρηξη γέννησε τον ίδιο το χώρο και το χρόνο, η διαστολή του επιβραδύνεται. Γι’ αυτό, όταν ξεκίνησε στα 1987 το διεθνές ερευνητικό πρόγραμμα Supernova Cosmology Project, ο βασικός του στόχος ήταν να υπολογίσει, μέσα από την ανίχνευση συγκεκριμένων σουπερνόβα εκρήξεων, αυτόν ακριβώς το ρυθμό επιβράδυνσης της διαστολής του.

Λίγα χρόνια αργότερα, και συγκεκριμένα το 1995, μία δεύτερη ερευνητική ομάδα, η High Z Supernova Team, μπήκε στο παιχνίδι. Τα αποτελέσματα των δύο ερευνητικών ομάδων που ανακοινώθηκαν επίσημα τον Ιανουάριο και τον Φεβρουάριο του 1998 άφησαν τη διεθνή επιστημονική κοινότητα «με το στόμα ανοιχτό»! Γιατί η ανάλυση των δεδομένων, αντί απλά να οδηγήσει στον υπολογισμό του ρυθμού επιβράδυνσης της διαστολής του Σύμπαντος με περισσότερη ακρίβεια, όπως όλοι περίμεναν, οδήγησε τους ερευνητές στο ακριβώς αντίθετο, στο συμπέρασμα δηλαδή ότι η διαστολή του Σύμπαντος επιταχύνεται!

Οι επιστήμονες κατέληξαν ότι, προκειμένου να εξηγηθεί αυτή η επιταχυνόμενη κοσμική διαστολή, το συνολικό απόθεμα μάζας και ενέργειας του Σύμπαντος θα πρέπει να κυριαρχείται από ένα άγνωστο, παράξενο και βαρυτικά απωστικό «κάτι». Αυτό το κάτι το ονόμασαν «σκοτεινή ενέργεια». Και είναι πράγματι σκοτεινή γιατί, ακόμα και σήμερα 20 χρόνια χρόνια μετά την επιβεβαίωση της ύπαρξής της, η φύση της σκοτεινής αυτής ενέργειας εξακολουθεί να διαφεύγει από τους επιστήμονες.

Η νέα θεωρία

Νέα ενδιαφέρουσα (αλλά δυσοίωνη) κοσμολογική θεωρία για το μέλλον του Κόσμου. Representational picture.

Σύμφωνα με την νέα μελέτη η σκοτεινή ενέργεια αλληλεπιδρά με τη σκοτεινή ύλη και το αποτέλεσμα αυτής της αλληλεπίδρασης είναι η σκοτεινή ύλη να εξαφανίζεται. Σύμφωνα με τους ερευνητές το φαινόμενο εξελίσσεται σε αργό μεν αλλά σταθερό ρυθμό. Με απλά λόγια αν η θεωρία αυτή ισχύει θα περάσουν πάρα πολλά δισεκατομμύρια έτη για να εξαφανιστούν οι γαλαξίες και το περιεχόμενο τους.

'This study is about the fundamental properties of space-time,' said Professor David Wands at Portsmouth University. 'On a cosmic scale, this is about our universe and its fate. If the dark energy is growing and dark matter is evaporating we will end up with a big, empty, boring universe with almost nothing in it'.

«Αυτή η μελέτη αφορά τις θεμελιώδεις ιδιότητες του χωρο-χρόνου. Μιλώντας σε κοσμικό επίπεδο η μελέτη αυτή αφορά το Σύμπαν και την μοίρα του. Αν η σκοτεινή ενέργεια ενισχύεται και ταυτόχρονα η σκοτεινή ύλη εξαφανίζεται θα καταλήξουμε με ένα τεράστιο, άδειο και βαρετό Σύμπαν» αναφέρει ο Ντέιβιντ Γουάντς, διευθυντής του Ινστιτούτου Κοσμολογίας και Βαρυτικής Έλξης του Πανεπιστημίου του Πόρτσμουθ που ήταν μέλος της ερευνητικής ομάδας. Η μελέτη δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Physical Review Letters».

Άλλες θεωρίες

Δύο δημοφιλείς θεωρίες για το πιθανό τέλος του Σύμπαντος βασίζονται στην διαπίστωση ότι το Σύμπαν διαστέλλεται και μάλιστα επιταχυνόμενο. Η μια θεωρία αναφέρει ότι η επιτάχυνση του Σύμπαντος οδηγεί σταδιακά στην ψύξη του. Οι γαλαξίες θα απομακρύνονται ολοένα και περισσότερο ο ένας από τον άλλο με αποτέλεσμα να «παγώσουν» και τελικά να «σβήσουν» με το Σύμπαν να μετατρέπεται σε έναν απόλυτα σκοτεινό και ψυχρό κόσμο. Η δεύτερη θεωρία που είναι γνωστή ως «Μεγάλη σχάση», αναφέρει ότι αυτή η διαστολή «τεντώνει» το Σύμπαν με αποτέλεσμα στο τέλος να «σκιστεί» και να καταστραφεί.

Διαλυμένοι γαλαξίες «αιμορραγούν» 200 δισεκατομμύρια άστρα. Hubble sees 'ghost light' from dead galaxies

Η γαλάζια αίγλη προέρχεται από τα άστεγα άστρα του Σμήνους της Πανδώρας. The massive galaxy cluster Abell 2744, nicknamed Pandora's Cluster, takes on a ghostly look in this Hubble Space Telescope view where the total starlight from the cluster has been artificially colored blue. This plot reveals that not all the starlight is contained within the cities of stars — the galaxies — which appear as bright blue-white blobs. A fraction of the starlight is dispersed throughout the cluster, as seen in the darker blue regions. This light comes from "dead" galaxies. Credit: NASA, ESA, M. Montes (IAC), and J. Lotz, M. Mountain, A. Koekemoer, and the HFF Team (STScI)

Ο θάνατος είναι αναπόφευκτος, ακόμα και για τους γαλαξίες. Το διαστημικό τηλεσκόπιο Hubble απαθανάτισε τη λάμψη 200 δισεκατομμυρίων άστρων που ξεχύθηκαν στο Διάστημα όταν οι γαλαξίες τους διαλύθηκαν από βαρυτικές δυνάμεις.

Το σμήνος

Abell 2744, nicknamed Pandora's Cluster. The galaxies in the cluster make up less than five percent of its mass. The gas (around 20 percent) is so hot that it shines only in X-rays (coloured red in this image). The distribution of invisible dark matter (making up around 75 percent of the cluster's mass) is coloured here in blue. Credit: NASA, ESA, J. Merten (Institute for Theoretical Astrophysics, Heidelberg/Astronomical Observatory of Bologna), and D. Coe (STScI)

H εικόνα δείχνει το «Σμήνος της Πανδώρας», γνωστό και ως Abell 2744, μια αχανή συλλογή 500 περίπου γαλαξιών, σε απόσταση 4 δισεκατομμυρίων ετών φωτός από τη Γη. Το γιγάντιο γαλαξιακό σμήνος εκτιμάται ότι έχει μάζα 1.000 φορές μεγαλύτερη από τη μάζα του δικού μας Γαλαξία, ή 400 τρισεκατομμύρια φορές τη μάζα του Ήλιου.

Χάρη στην εξαιρετική ευαισθησία του στο υπέρυθρο φως, το Hubble κατάφερε να καταγράψει τη λάμψη των άστρων που έμειναν άστεγα όταν μερικοί γαλαξίες του σμήνους διαλύθηκαν.

Οι προσομοιώσεις

This animation shows how the remarkable merger event that created the galaxy cluster Abell 2944, nicknamed Pandora's Cluster, may have happened. The red regions are clouds of very hot gas, detected by their X-ray emission. The blue clouds are regions rich in dark matter that can only be discovered indirectly by their gravitational influence. Credit: ESO. L. Calçada. J. Merten (Heidelberg/Bologna).

Οι τελευταίες προσομοιώσεις δείχνουν ότι έως και έξι μητρικοί γαλαξίες, περίπου στο μέγεθος του Μίλκι Ουέι, πρέπει διαλύθηκαν όταν πλησίασαν το κέντρο του σμήνους και βρέθηκαν υπό την επήρεια αντίρροπων βαρυτικών δυνάμεων από άλλους γαλαξίες.

Τα άστρα των νεκρών πια γαλαξιών πλέουν ελεύθερα στο Διάστημα, και οι παρατηρήσεις του Hubble δείχνουν ότι η λάμψη τους πρέπει να αντιστοιχεί γύρω στο 10% της συνολικής φωτεινότητας του γαλαξιακού σμήνους. Στην παραπάνω εικόνα η λάμψη αυτή έχει χρωματιστεί γαλάζια για να ξεχωρίζει.

«Τα αποτελέσματα βρίσκονται σε συμφωνία με ό,τι έχει προβλεφθεί να συμβαίνει μέσα σε μεγάλα γαλαξιακά σμήνη» σχολίασε η Μιρέγια Μόντες του Ινστιτούτου Αστροφυσικής των Κανάριων Νήσων, πρώτη συγγραφέας της δημοσίευσης στην επιθεώρηση «The Astrophysical Journal».

Το πρόγραμμα

These (image above) are NASA Hubble Space Telescope natural-color images of four target galaxy clusters that are part of an ambitious new observing program called The Frontier Fields. Credit: NASA/ESA/J. Lotz & M. Mountain,STScI

Το Hubble μελέτησε το Σμήνος της Πανδώρας στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος Frontiers Field, το οποίο χρησιμοποιεί τα γαλαξιακά σμήνη ως «βαρυτικούς φακούς» για τη μελέτη πιο μακρινών αντικειμένων. Τα σμήνη έχουν τόσο μεγάλη μάζα ώστε η βαρύτητα τους παραμορφώνει το φως των άστρων και των γαλαξιών που διέρχεται από την περιοχή τους. Μεγεθύνουν έτσι το είδωλο των αντικειμένων που βρίσκονται πίσω τους (όπως τα βλέπουμε από τη Γη) και επιτρέπουν στους αστρονόμους  να κοιτάξουν πιο μακριά στο Σύμπαν.

Δήμητρα Μήττα, «Απολογία για τον Μύθο» - Η Αφροδίτη-Μέριλιν

Σε αντίθεση με τους μύθους της σύγχρονης εποχής (όπως αυτός της Μέριλιν), που κατακερματίζονται με βίαιους ρυθμούς, οι παλιοί μύθοι, όπως του Ηρακλή ή του Οιδίποδα, αποτελούν σημεία αναφοράς της ανθρωπογεωγραφίας μας.

Η κυρία Δήμητρα Μήττα, φιλόλογος και ερευνήτρια σε θέματα Φιλοσοφίας της Μυθολογίας, στο βιβλίο της «Απολογία για τον Μύθο» εκφράζει το τριπλό ερώτημα της εποχής μας, στο τέλος του 20ού αιώνα: Ποιος ο λόγος του Μύθου σήμερα; Ποιος ο λόγος του Μύθου χθες; Ποιος ο λόγος του Μύθου αύριο;

Alberto Savinio, Ο Οιδίποδας και η Αντιγόνη απομακρύνονται εξόριστοι από τη Θήβα, 1928.

Το «ακατανόητο» των μύθων, οι άγνωστες διαστάσεις ενός μυθικού προϊόντος, η ψευδαίσθηση ότι υπάρχουν μύθοι σε αντιπαράθεση με την Ιστορία και με τον Λόγο, ο πανικός ότι το μυθικό είναι αναληθές και εξωπραγματικό, θα μπορούσαν να εκληφθούν ως παρεξηγήσεις ενός φαινομένου που συναντάται σε όλα τα μήκη και πλάτη του πλανήτη και σε όλες τις εποχές: του φαινομένου Μύθος.

Ο λόγος για τον Μύθο και οι μύθοι ξεκίνησαν μαζί. Σε μια προσπάθεια οριοθέτησης της Μυθολογίας τοποθετούμε αμέσως τον Μύθο απέναντι στην Ιστορία. Στην περίπτωση αυτή ο λόγος για τον Μύθο είναι και ο λόγος του Μύθου. Σύμφωνα με την παραδοσιακή αντιμετώπιση του ζητήματος για τον Μύθο και την Ιστορία, ο Μύθος προηγείται της Ιστορίας ως είδος ­ δεδομένου ότι η Ιστορία ως ανθρώπινη δράση υφίσταται από καταβολής ανθρώπου.

Η Σφίγγα στο κιονόκρανο δωρικού κίονα με τον Οιδίποδα καθισμένο σε δίφρο οκλαδίας καθώς απαντά στο αίνιγμα. Μελανόμορφος αττικός αμφορέας τύπου Β, περίπου 550-500 π.Χ. Luzern, Market, Ars Antiqua: XXXX24052.

Εξάλλου, έχοντας υπόψη ότι ο Μύθος παρέχει διαρκώς πολιτισμικά πρότυπα συμπεριφοράς, δεν μπορούμε να υποτιμήσουμε τη λειτουργία του σε συγκεκριμένα συμφραζόμενα και τη σημασία του ως παράγοντα Ιστορίας. Το παράδειγμα από την ελληνική αρχαιότητα για το πλαίσιο ίδρυσης μιας πόλης ή μιας αποικίας και ενός θρυλικού ήρωα ιδρυτή ή οικιστή είναι χαρακτηριστικό. Το κεφάλαιο επίσης της λεγόμενης «αρχαιολογίας» στην Ιστορία του Θουκυδίδη είναι ενδεικτικό της άμεσης σχέσης Μύθου και Ιστορίας. Η πολυπλοκότητα των διαφορετικών λογικών που οδηγούν στον Μύθο είναι ανάλογες με εκείνες που οδηγούν στην Ιστορία. Απεικονίζουν δε την ανθρώπινη ζωή σε ποικίλα μεγέθη και την προσπάθεια κοινωνικοποίησης των κοινωνιών.

Η ιστορική αξία που αποδίδουμε στον Μύθο έγκειται στον πυρήνα μνήμης που διατήρησε και στην εμβέλεια που ο πυρήνας αυτός συνεχίζει να κατέχει, ανεξάρτητα από τις διαστάσεις του χωροχρόνου. Επομένως ο ιστορικός πυρήνας του μύθου αποτελεί ταυτόχρονα το βασικό στοιχείο της προφορικής και στη συνέχεια γραπτής παράδοσης της μυθολογίας και της ιστορίας σε επίπεδο συγκεκριμένου χρόνου και ορίου, όπως και σε επίπεδο διαφορετικών χρόνων και διαφορετικών ορίων.

Man Ray, Αποκαταστημένη Αφροδίτη, 1936.

Ο σύγχρονος κόσμος μοιάζει ολοένα να χάνει τη μνήμη του, επειδή δεν καλλιεργεί πλέον σε ικανοποιητικό βαθμό παλαιούς μηχανισμούς επικοινωνίας και αναμετάδοσης των καρπών της πείρας και της γνώσης. Η μνήμη στις ημέρες μας γίνεται «επισκέψιμη» μέσω του Internet για παράδειγμα αλλά έχει παροδικό χαρακτήρα. Δεν πρόκειται για τη μνήμη με την ποιότητα, τη διάρκεια και τη λειτουργικότητα των προ της διάδοσης των υπολογιστών εποχών του εφησυχασμού. Η δυναμική της σύγχρονης μνήμης αφαιρεί από τους μύθους την ουσία, τον «αξιόπιστο» ιστορικό πυρήνα που ήταν γέννημα και απόκτημα της συλλογικής συνείδησης και που ήταν αποτελεσματικός στις γενιές που ακολουθούσαν. Σήμερα οι μύθοι δεν έπαψαν να αναπλάθονται, όπως στην περίπτωση της Μήδειας και των θεατρικών εκδοχών της, ούτε να εφευρίσκονται, όπως συνέβη με τη Μέριλιν. Η σημασία των μύθων στα τέλη του 20ού αιώνα εντοπίζεται παράδοξα όχι ως προοπτική των ανθρώπινων επιλογών αλλά ως σημείο αναφοράς της ανθρωπογεωγραφίας και των ανθρώπινων χαρακτήρων, δηλαδή ως αρχετυπικό πλαίσιο. Ας θυμηθούμε σχετικά τη χρήση του Οιδίποδα στην ψυχανάλυση ή του Ηρακλή στην τηλεόραση και στον κινηματογράφο. Οι μύθοι της σύγχρονης εποχής πολλαπλασιάζονται και κατακερματίζονται με βίαιους ρυθμούς με ορατό και απτό κατάλοιπο τη γραφικότητα και την ανώδυνη εικόνα ενός ά-χρονου, ά-τοπου και εν κατακλείδι ανιστόρητου περιβάλλοντος.

Salvador Dali, H Αφροδίτη με τα συρτάρια, 1936.

Το επίκαιρο φαινόμενο του πληθωρισμού των μύθων οδηγεί στην απαίτηση να αναθεωρηθεί η μυθολογία. Η αναθεώρηση της μυθολογίας που επιχειρείται από τη Δήμητρα Μήττα στο εξαιρετικά συστηματοποιημένο βιβλίο της Απολογία για τον Μύθο, με τη διεξοδική βιβλιογραφία και τις πρωτότυπες τοποθετήσεις, δεν έχει στόχο την επίλυση κοινωνικών ζητημάτων. Αντίθετα, η συγγραφέας εξετάζει αναλυτικά και με ιστορική συνέπεια τις διατυπώσεις απόψεων από μελετητές του μύθου και από θεωρητικούς της μυθολογίας, τόσο από την πλευρά της παραδοσιακής απόκλισης μυθολογίας / ποίησης - φιλοσοφίας όσο και από την πλευρά της νεότερης σύγκλισής τους. Αποκόμισα την αίσθηση ότι η Δήμητρα Μήττα αναζητώντας τα περιεχόμενα και τις ουσίες των ερμηνευτικών προσεγγίσεων από τον 6ο αιώνα ως σήμερα, με ιδιαίτερη εστίαση στον 18ο και στις αρχές του 19ου αιώνα, σκιαγραφεί το όχημα Μύθος. Ένα όχημα που έχει αφετηρία και τέρμα, ενδιάμεσες στάσεις και σταθμούς. Οι επιβάτες του οχήματος αναγνωρίζονται στα καθίσματά του. Αυτοί στέκονται με το βλέμμα στο κενό, όπως απεικόνιζαν οι αρχαίοι τους νεκρούς στα γλυπτά τους.

Michelangelo Pistoletto, Αφροδίτη στα κουρέλια, La Venere degli stracci, 1967.

Ο τίτλος του πονήματος Απολογία για τον Μύθο φέρνει αμέσως το ερώτημα: Γιατί απολογία; Έχει ανάγκη ο Μύθος της απολογίας μας εν ονόματί του; Είναι αλήθεια ότι η δοκιμασία της πλατωνικής σκέψης επέδρασε δημιουργικά στη φιλοσοφία ανά τους αιώνες (παρά την αριστοτελική συνέχεια του προσωκρατικού στοχασμού). Η αρνητική στάση του Πλάτωνα απέναντι στην Ποίηση και στον Μύθο διευκόλυνε τις αποστάσεις από τις μορφές εκείνες της ανθρώπινης υπόστασης που εξέφραζαν το παλαιότερο σχήμα του κόσμου με τα στερεότυπα, τις προλήψεις και τις προκαταλήψεις. Η πλατωνική αντιμετώπιση του Μύθου διευκόλυνε επίσης την κατανόηση του φαινομένου εκείνου κατά το οποίο οι φυσικές δυνάμεις έπαιρναν θεϊκή όψη και αυτό εκφραζόταν παραδοσιακά από στόμα σε στόμα, από γενιά σε γενιά και από τόπο σε τόπο.

Η πλατωνική ρήξη με το «κατεστημένο» της νόησης, ύστερα από αιώνες ομηρικής και ησιόδειας παιδείας, με τον Θαλή και τους άλλους προσωκρατικούς λεγόμενους φιλόσοφους που εξέφραζαν την ανάλογη σκέψη, σήμανε την απαρχή ενός πολέμου των ανθρώπων της διανόησης με κορύφωση τον Διαφωτισμό του 18ου αιώνα. Ο Ρομαντισμός ήταν το ιδεολογικό ρεύμα που επανέφερε τα νήματα επανασύνδεσης στον διχασμό του νου και της αίσθησης.

Η αρπαγή της Ευρώπης. Μετόπη από το ναό της Ήρας στο Σελινούντα της Σικελίας, 6ος αι. π.Χ. Παλέρμο, Regional Archaeological Museum.

Η συγγραφέας με σαφήνεια παρουσιάζει το εντυπωσιακό για την έρευνα γεγονός που συντελείται μεταξύ 18ου και 19ου αιώνα, οπότε συντελείται ένα είδος συνειδητοποίησης στους κύκλους της διανόησης της σημασίας των μύθων. Η ελληνική μυθολογία, πανταχού παρούσα στην αρχαία τέχνη και την ποίηση, φανερώνεται στους κύκλους αυτούς ανάλογης σκοπιμότητας με τις αφηγήσεις της Βίβλου. Στα ερευνητικά ερωτήματα για τη βαρύτητα και τους ρόλους των λεγόμενων μύθων συνέβαλαν, πρέπει να το αναγνωρίσουμε, ο Βίνκελμαν και ο Χέλντερλιν, ο Χέρντερ και ο Σέλινγκ.

Ο Δάντης, πίνακας του Andrea del Castagno. Mural of Dante in the Uffizi Gallery, by Andrea del Castagno, c. 1450.

Η Δήμητρα Μήττα αναφέρει τον Δάντη ως έναν πρωτοπόρο φιλόσοφο - μυθολόγο - ποιητή, ο οποίος προηγείται της σύγκλισης και του συμβιβασμού ανάμεσα στον ορθό και μυθικό / ποιητικό λόγο, που ουσιαστικά πραγματώνεται στον 19ο αιώνα. Ο Δάντης χαρακτηρίζεται από τη συγγραφέα ως η ρίζα της «νέας μυθολογίας». Εξάλλου ο Δάντης υπήρξε ο εκπρόσωπος μιας παράλληλης κατάστασης διαδομένης σε πλατιά κοινωνικά στρώματα, όπου παρατηρείται μια διαρκής συμβίωση Μύθου και Σοφίας. Η παράλληλη αυτή κατάσταση δεν διακόπηκε ούτε πριν ούτε μετά τον Δάντη, αν κρίνουμε από τις πολύμορφες εκφάνσεις του ανατολικού και δυτικού χριστιανισμού. Επομένως η ζύμωση ιδεών κατά τον 18ο και τις αρχές του 19ου αιώνα καταλήγει στο ότι ο στοχασμός ξαναβρίσκει τη στάση ζωής και την πρακτική ως προς την οφειλόμενη τήρηση στις αναλογίες ενός ολικού φαινομένου.

Paul Delvaux, Κοιμώμενη Αφροδίτη, 1944.

Η προσοχή της Δήμητρας Μήττα εστιάζεται λοιπόν σε τέτοια και άλλα επίμαχα ζητήματα σε ό,τι αφορά τον Μύθο. Θα μπορούσαμε να χωρίσουμε τη μονογραφία σε δύο ενότητες: α) Κριτική προσέγγιση των δεδομένων με έμφαση στον Σέλινγκ. Στην πρώτη αυτή ενότητα ταξινομούνται οι ερμηνείες των μύθων ιστορικά και φιλοσοφικά, δηλαδή τόσο στη χωροχρονική τους διάσταση όσο και στην εξω-ιστορική ουσία τους. β) Ανάπτυξη θεωρητικής πρότασης της συγγραφέως. Στη δεύτερη ενότητα η Δήμητρα Μήττα υποστηρίζει ότι η μελέτη του Μύθου και της Μυθολογίας συμπληρώνει την αναζήτηση στοιχείων από την υπάρχουσα ούτως ή άλλως κατάσταση των πραγμάτων του παρελθόντος και του παρόντος.

Γιατί λοιπόν η απολογία στον τίτλο; Προς ποιον η απολογία για τον Μύθο;

Πιστεύω ότι αν προσωποποιήσουμε τον Μύθο σύμφωνα με τις πανάρχαιες συνταγές προσωποποίησης των πάντων (ας θυμηθούμε τις προσωποποιήσεις των Καλών Τεχνών με Μούσες), τότε είναι ο στοχαστής της εποχής μας, εν προκειμένω η Δήμητρα Μήττα, που απολογείται για την εμπειρική και φιλοσοφική του αποσκευή με τα στοιχεία διχασμού της ολότητας και τα στοιχεία υπερβολής τού ενός κομματιού εις βάρος του άλλου. Ο ίδιος στοχαστής απολογείται προς τον προσωποποιημένο Μύθο, γιατί αυτός ο τελευταίος υπέστη τα πάνδεινα με τις διακρίσεις του ορθού λόγου.

Λεονάρντο ντα Βίντσι, Ο Άνθρωπος του Βιτρούβιου, 1487.

Η θεωρητική πρόταση της Δήμητρας Μήττα εκφράζεται και εικονικά με τις επιλογές της στο εξώφυλλο και στο οπισθόφυλλο που αποδόθηκαν πιστά από τον καλό τυπογράφο. Εμπρός η παράσταση από τον καμπανικό αμφορέα του δεύτερου μισού του 4ου αιώνα π.Χ. απεικονίζει τον Ιξίωνα, βασιλιά των Λαπιθών, στον πύρινο τροχό του μαρτυρίου. Σαφέστατη τώρα η πηγή από όπου άντλησε ο Leonardo da Vinci τον γνωστό κανονικό του άνθρωπο με τις ιδανικές αναλογίες. 

Herakles releases the Titan Prometheus from his bonds. The eagle which had tortured him, slain by the hero, plumets down into the underworld. There beneath the earth, stands Persephone holding a four-headed Eleusinian torch, and a winged, serpent-haired Erinys. Apulian Red Figure. Attr. to the the Suessula Painter, ca 350 BC.

Πίσω η παράσταση από τον απουλικό κρατήρα των ίδιων χρόνων με τη θριαμβική λύτρωση του Προμηθέα από τον Ηρακλή. Οι δυο παραστάσεις αντιστοιχούν στις περιπέτειες του Μύθου αλλά και στη διττή υπόσταση του κόσμου που προσεγγίζουμε με δύο εργαλεία: την αίσθηση και τον νου. Και μπορούμε, αν το θέλετε, να αποδίδουμε πλέον το καθετί με δύο τρόπους και βέβαια το πράττουμε από καιρό: τον θείο τρόπο και τον ανθρώπινο τρόπο. Και ας αποκαλύπτονται τα ανθρώπινα όρια με τις «υπερβάσεις». Μάλλον βρίσκονται όλα μέσα στη σκέψη μας ως ιδέες που τροφοδοτούνται από άπειρα εξωτερικά ερεθίσματα.

Αν τελικά ο Μύθος είναι ιδέες, αν δεν είναι ακατανόητος και ως εκ τούτου επικίνδυνος, χρειάζεται να τον απολαύσουμε ως θεατές ενός κινηματογραφικού έργου; Ίσως ναι, αν εξετάζουμε τον Μύθο ως αντικείμενο μελέτης. Ίσως όχι, αν βιώνουμε τις συνιστώσες που τον αναπαράγουν και τον αναπροσδιορίζουν.

Κώστας Σουέρεφ, διδάκτωρ Φιλολογίας, αρχαιολόγος.

Πηγή: Η Αφροδίτη-Μέριλιν - βιβλία + ιδέες - Το Βήμα Online